3-laboratoriya ishi sovitish tizimiga texnik xizmat ko‘rsatish ishdan maqsad. S

3-LABORATORIYA ISHI 
SOVITISH TIZIMIGA TEXNIK XIZMAT KO‘RSATISH 
 
Ishdan maqsad. Sovitish tizimiga texnik xizmat ko‘rsatish ishlari, 
tizimdagi nosozliklarini o‘rganish.  
Nazariy ma’lumotlar. Sovutish tizimi nosozliklari. Sovutish 
tizimining nosozliklarni quyidagi tashqi alomatlaridan bilsa bo‘ladi:
-dvigatel uzoq muddatda, zo‘riqib ishlamaganda ham qiziydi, agar 
ta’minot va o‘t oldirish jihozlari noto‘g‘ri sozlangan bo‘lsa, radiator 
suyuqligi qaynab ketadi.
-termostat klapani asta-sekin ochilsa yoki mutlaqo ochiq bo‘lsa 
(dvigatel yurgizilgandan keyin) asta-sekin qiziydi, bordi-yu klapan kech 
ochilsa, dvigatel tez qizib ketadi. 
Tizimning nosozliklari zichlikning buzilishi, ya’ni suv nasosi 
moytutqichi(salnigi), patrubka va boshqa joylaridan suyuqlikning sizib 
oqishi, tasma tarangligining bo‘shashib qolishi, uning uzilishi, termostat 
qopqog‘ining berk qadalib yoki ochiqligicha qolishi, nasos parragining
sinishi, radiator qopqog‘ining jips yopilmasligi, tizim devorlarida 
suyuqlik cho‘kindi (quyqa)si hosil bo‘lishi hisoblanadi. 
Sovutish tizimiga TXK. TXK ishlari avtomobillarga KXK, 1-TXK va 
2-TXK vaqtida bajariladi. 
Kundalik xizmat ko‘rsatishga tizimning jipsligini ko‘rish va sovutish 
suyuqligining sathini me’yoriga keltirish kiradi. Qish vaqtda avtomobil 
garajdan tashqarida, ya’ni ochiqda saqlanganda sovutish tizimidagi, o‘t 
oldirish isitkichidagi, shuningdek peshoyna yuvish uchun mo‘ljallangan 
bakchadagi suv to‘kib tashlanadi. Dvigatelni yurgazishdan oldin tizim 
issiq suv bilan to‘ldiriladi yoki maxsus isitish tizimiga ulanadi. 
1-TXK va 2-TXK dan avval tizim diagnostika qilinadi, bunda 
tizimning zichligi, sovutish suyuqligining harorati, chaqmoqollatgich 
tasmaning tarang tortilishi va termostat klapanining ochilish va yopilish 
haroratlari tekshiriladi. Dvigatel me’yorida ishlaganda sovutish tizimi 
suyuqligining harorati 8095C chegarasida bo‘lishi kerak, radiatorning 
yuqori va pastki qismidagi suyuqlik haroratining farqi 812C oralig‘ida 
bo‘ladi. Tizimning jipsligini tekshirish uchun radiator qopqog‘i ostidagi 
bo‘shliqqa 0,06 MPa ortiqcha bosim beriladi. Bosim pasayib ketsa, demak 
qayerdandir sovutish suyuqligi sizib chiqayotgan bo‘ladi. 
Termostat klapani suyuqlik harorati 6570C bo‘lganda ochila 
bosh-laydi va 8085C da to‘la ochiladi. Nosoz termostatni almashtirish 
zarur. 

Diagnostika natijalariga ko‘ra sozlash va mahkamlash ishlari 
bajariladi. Undan tashqari 1-TXK va 2-TXK da chaqmoqolparrak, 
radiator hamda jalyuzi tekshiriladi va, kerak bo‘lsa, mahkamlanadi. 
Yuritma tasmalari tarangligi rostlanadi, suv nasosining hamda 
chaqmoqolparrak tasmasini taranglovchi qurilmaning podshipniklari 
moylanadi. Mavsumiy xizmat ko‘rsatishda sovutish va isitish tizimining, 
shuningdek, yurgazib yuborish isitgichining jipsligi tekshiriladi, sovutish 
tizimi yuviladi, qishki mavsumga tayyorgarlik ko‘rilayotganda yurgazib 
yuborish isitkichining ishlashi tekshiriladi. Jipslik nazorat qilinadi, 
shlanglar yuzalaridagi yoriqlar, shishgan joylar va qatlamlarda halqob 
bo‘lmasligi kerak. Bunday tekshirishlar uchun havo nasosi, manometr va 
radiator qopqog‘i o‘rniga qo‘yiladigan maxsus qurilmadan foydalangan 
ma’qul. Nasos yordamida radiatorning yuqori qismida 60 kPa atrofida 
bosim hosil qilinadi Agar tizim jips bo‘lsa, kran berkitilgandan so‘ng 
manometr strelkasi qimirlamaydi, aks holda, strelka bosimning 
pasayishini ko‘rsatadi. Radiator yoki kengaytirish bakchasi qopqog‘idagi 
havo va bug‘ klapanlari qo‘l barmoqlari bilan bosib ko‘rib tekshiriladi. 
Sovitish tizimini yuvish quyidagi tartibda bajariladi: sovitish 
suyuqligi to‘kiladi; tizim suv bilan to‘ldiriladi; dvigatel yurgaziladi va 
qizdiriladi; suv to‘kib tashlanadi; tizim shu tartibda yana bir marta 
yuviladi; so‘ng radiator sovitish suyuqligi bilan to‘ldiriladi, radiator 
qopqog‘ining o‘rniga qo‘yib, kengayish bakchasiga «MIN» belgisidan 
3050 mm balandlikkacha suyuqlik quyiladi. Konstruksiyaning o‘ziga 
xos tomonlarini va materiallar xossalarini hisobga olgan holda, 
tayyorlovchi zavodlar o‘z ko‘rsatmalarida sovutish tizimini yuvish 
tartibini hamda yuvish uchun ishlatiladigan suyukliklar tarkibini 
belgilaydi. 
Masalan, KamAZ-740 dvigatelining radiatori yechib olinadi va 
unga 5 foizli kaustik soda hamda 95 foiz suv yoki 2,5 foiz 
kuchsizlantirilgan sulfat kislota hamda 97,5 foiz suvdan iborat eritma 
quyiladi. Eritmaning harorati 60-80°C bo‘lishi kerak. 3040 daqiqadan 
so‘ng eritma to‘kib tashlanadi va radiator issiq suv bilan yuviladi. 
Sovutish suyuqligining yaxlab qolishi va tizimning zanglab 
yeyilishi va unda quyqa hosil bo‘lishining oldini olish maqsadida, 
zamonaviy avtomobillarning barchasida antifrizlardan foydalaniladi. 
Yaxlab qolmasligi uchun, uning zichligi nazorat qilib turiladi. A-40 
antifrizining 20C dagi zichligi 1,0671,072 va Tosol A-40 antifriziniki 
1,0751,085 gsm
3
bo‘lishi kerak. 

Sovutish tizimidagi suyuqlik dvigatelni me’yoriy issiqlik tartibida 
ushlab turadi va zanglashning oldini oladi. Shuning uchun suyuqlik sathi 
pasaygan taqdirda suv quyish mutlaqo mumkin emas. Tizimdagi suyuqlik 
har 2 yilda almashtirib turiladi. 
4.1-rasm. Dvigatellardagi yuritma tasmasining tarangligini rostlash:
1-gayka; 2-taranglash plankasi; 3-generator; 4-tasma; 5-generatorni 
silindrlar blokiga qotirish bolti; A-tasmaning egilishi 
Ventilyator uzatmasi tasmasining tarangligi shkivlarning o‘rtasidagi 
masofada tasmani 3040N kuch bilan bosib ko‘rib tekshiriladi. 
Tasmaning me’yordagi tarangligi (turli xildagi dvigatellar uchun) 10-20 
mm bo‘lishi kerak.
DAMAS rusumli avtomobillariga TXK da sovutish tizimidagi 
suyuqlikning sathi tekshiriladi (dvigatelning sovuq holatida), uning 
sathi "FULL" va "LOW" belgilarining oralig‘ida bo‘lishi zarur. 
Agar sath "LOW" belgisidan pastda bo‘lsa, suyuqlik sathi 
me’yoriga keltiriladi. 
NEKSIYA va ESPERO avtomobillarida suyuqlik sathi "COLD" 
belgisidan yuqorida bo‘lishi kerak.