3-Mavzu:
Dasturiy ta’minot va uning rivojlanib borish tendentsiyalari.
Reja:
1. Dastur ta’minoti tushinchasi. Dasturiy mahsulotlarni qo’llanish sohasi bo’yicha
tavsiflanishi.
2. Tizimli dasturiy ta’minot. Bazaviy dasturiy ta’minlanish. Servisli dasturiy ta’minot.
Operatsion qobiqlar. Amaliy dasturlar paketi.
Tayanch so’z va iboralar: dasturiy ta’minot, operatsion tizimlar, servis dastuiy
ta’minot.
Shaxsiy kompyuter ikkita tashkiliy qismlardan iboratligini biz oldingi bobda aytib
o'tgan edik. Bular apparat ta'minot (hardware) va dasturiy ta'minot (software)lardir.
Apparat ta'minoti — bu, birinchi navbatda kompyuterning asosiy texnik qismlari va
qo'shimcha (atrof) qurilmalaridir.
Dasturiy ta'minot kompyuterning ikkinchi muhim qismi bo'lib, u ma'lumotlarga
ishlov beruvchi dasturlar majmuasini va kompyuterni ishlatish uchun zarur bo'lgan
hujjatlarni o'z ichiga oladi. Dasturiy ta'minotsiz har qanday kompyuter bamisoli bir parcha
temirga aylanib qoladi.
Kompyuterning apparat va dasturiy ta'minoti orasida bog’lanish qanday amalga
oshiriladi.
Avvalo ular orasidagi bog’lanish interfeys deb atalishini bilib olishimiz lozim.
Kompyuterning turli texnik qismlari orasidagi o'zaro bohlanish — bu, apparat interfeysi,
dasturlar orasidagi o'zaro bog’lanish esa — dasturiy interfeys, apparat qismlari va dasturlar
orasidagi o'zaro bog’lanish — apparat — dasturiy interfeys deyiladi.
Shaxsiy kompyuterlar haqida gap ketganda kompyuter tizimi bilan ishlashda
uchinchi ishtirokchini, ya'ni insonni (foydalanuvchini) ham nazarda tutish lozim. Inson
kompyuterning ham apparat, ham dasturiy vositalari bilan muloqotda bo'ladi. Insonning
dastur bilan va dasturni inson bilan o'zaro muloqoti — foydalanuvchi interfeysi deyiladi.
Endi kompyuterning dasturiy ta'minoti bilan tanishib chiqaylik. Barcha dasturiy
ta'minotlarni uchta kategoriya bo'yicha tasniflash mumkin:
— sistemaviy dasturiy ta'minot;
— amaliy dasturiy ta'minot;
— dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari.
Sistemaviy dasturiy ta'minot (Sistem software) — kompyuterning va kompyuter
tarmoqlarining ishini ta'minlovchi dasturlar majmuasidir.
Amaliy dasturiy ta'minot (Application program package) — bu aniq bir predmet
sohasi bo'yicha ma'lum bir masalalar sinfini yechishga mo'ljallangan dasturlar
majmuasidir.
Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari — yangi dasturlarni ishlab
chiqish jarayonida qo'llaniladigan maxsus dasturlar majmuasidan iborat vositalardir. Bu
vositalar dasturchining uskunaviy vositalari bo'lib xizmat qiladi, ya'ni ular dasturlarni
ishlab chiqish(shu jumladan, avtomatik ravishda ham), saqlash va joriy etishga
mo'ljallangan.
Sistemaviy dasturiy ta'minot (SDT) quyidagilarni bajarishga qaratilgan:
— kompyuterning va kompyuterlar tarmog’ining ishonchli va samarali ishlashini
ta'minlash;
— kompyuter va kompyuterlar tarmog’i apparat qismining ishini tashkil qilish va
profilaktika ishlarini bajarish.
Sistemaviy dasturiy ta'minot ikkita tarkibiy qismdan — asosiy (bazaviy) dasturiy
ta'minot va yordamchi(xizmat ko'rsatuvchi) dasturiy ta'minotdan iborat. Asosiy dasturiy
ta'minot kompyuter bilan birgalikda yetkazib berilsa, xizmat ko'rsatuvchi dasturiy ta'minot
alohida, qo'shimcha tarzda olinishi mumkin.
Asosiy dasturiy ta'minot (base software) — bu, kompyuter ishini ta'minlovchi
dasturlarining minimal to'plamidan iborat.
Ularga quyidagilar kiradi:
— operasion tizim (OT);
— tarmoq operasion tizimi.
Yordamchi(xizmat ko'rsatuvchi) dasturiy ta'minotga asosiy dasturiy ta'minot
imkoniyatlarini kengaytiruvchi va foydalanuvchining ish muhitini (interfeysni) qulayroq
tashkil etuvchi dasturlar kiradi. Bular tashxis qiluvchi, kompyuterning ishchanligini
oshiruvchi, antivirus, tarmoq ishini ta'minlovchi va boshqa dasturlardir.
Shunday qilib, sistemaviy dasturiy ta'minotni sxematik ravishda quyidagicha
tasvirlash mumkin.
Operatsion tizim (OT). Kompyuterning yoqilishi bilan ishga tushuvchi ushbu dastur
kompyuterni va uning resurslarini (tezkor xotira, diskdagi o'rinlar va hokazo) boshqaradi,
foydalanuvchi bilan muloqotni tashkil etadi, bajarish uchun boshqa dasturlarni (amaliy
dasturlarni) ishga tushiradi.
OT foydalanuvchi va amaliy dasturlar uchun kompyuter qurilmalari bilan qulay
muloqotni(interfeysni) ta'minlaydi.
Drayverlar. Ular OT imkoniyatlarini kengaytiradi. Jumladan, kompyuterning
kiritish — chiqarish qurilmalari (klaviatura, sichqoncha, printerlar va boshqalar)ni
boshqarishda yordam beradi. Drayverlar yordamida kompyuterga yangi qurilmalarni ulash
yoki mavjud qurilmalardan nostandart ravishda foydalanish mumkin.
hozirgi davrda ko'plab OTlar mavjud:
- UNIX;
- MS DOS;
- OS/2;
- WINDOWS 95;
- WINDOWS NT;
- WINDOWS 98;
Birinchi shaxsiy kompyuterlar OT ga ega emas edilar. Kompyuter tarmoqqa
ulanishi bilan prosessor doimiy xotiraga murojaat etar edi. Ularda murakkab bo'lmagan
dasturlash tili, masalan, Beysik yoki shunga o'xshash tilni qo'llovchi, ya'ni uni tushunib,
unda yozilgan dastur bilan ishlay oluvchi maxsus dastur yozilgan bo'lar edi. Ushbu til
buyruqlarini o'rganish uchun bir necha soat kifoya qilar, so'ngra kompyuterga uncha
murakkab bo'lmagan dasturlarni kiritish va ular bilan ishlash mumkin bo'lar edi.
Kompyuterga magnitofon ulangach, chet dasturni ham yuklash imkoniyati yaratildi.
Buning uchun bitta, LOAD buyrug’i kifoya edi, xolos.
Kompyuterga disk yurituvchilar ulanishi bilan OTga bo'lgan zaruriyat paydo bo'ldi.
Disk yurituvchi magnitofondan shunisi bilan farq qiladiki, bu qurilmaga erkin murojaat
etish mumkin.
Diskdagi dasturlarni faqat nomi orqali yuklash imkonini beruvchi operasion tizim
ishlab chiqildi va u disk operasion tizimi (DOT) deb nom oldi.
DOT nafaqat diskdagi fayllarni yuklash, balki xotiradagi fayllarni diskka yozish,
ikkita faylni bitta sektorga tushishining oldini olish, kerak bo'lgan paytda fayllarni o'chirib
tashlash, fayllarni bir diskdan ikkinchisiga ko'chirish (nusxa olish) kabi ishlarni ham bajara
oladi. Umuman olganda, DOT foydalanuvchini alohida qog’ozlarda ko'plab yozuvlarni
saqlashdan xalos etdi, disk yurituvchilar bilan ishlashni soddalashtirdi va xatolar sonini
sezilarli darajada kamaytirdi.
OTlarning keyingi rivojlanishi apparat ta'minotining rivojlanishi bilan parallel
bordi. Egiluvchan disklar uchun yangi disk yurituvchilar paydo bo'lishi bilan OTlar ham
o'zgardi. Qattiq disklarning yaratilishi bilan, ularda o'nlab emas, balki yuzlab, hatto
minglab fayllarni saqlash imkoniyati yaratildi. Shu sababli fayllar nomida ham
anglashilmovchiliklar paydo bo'la boshladi. Ana shunda DOTlar ham ancha
murakkablashdi. Ularga disklarni kataloglarga bo'luvchi va ushbu kataloglarga xizmat
ko'rsatuvchi vositalar (kataloglar orasida fayllarni ko'chirish va nusxa olish, fayllarni
saralash va boshqalar) kiritildi. Shunday qilib, disklarda faylli struktura paydo bo'ldi. Uni
tashkil etish va unga xizmat ko'rsatish vazifasi esa OTga yuklanadi. qattiq disklar yanada
katta o'lchamlarga ega bo'lishi bilan OT ularni bir nechta mantiqiy disklarga bo'lishni ham
«o'rganib» oldi.
Kompyuterning dasturiy ta'minoti orasida eng ko'p qo'llaniladigani amaliy dasturiy
ta'minot (ADT)dir. Bunga asosiy sabab — kompyuterlardan inson faoliyatining barcha
sohalarida keng foydalanishi, turli predmet sohalarida avtomatlashtirilgan tizimlarning
yaratilishi va qo'llanishidir. Amaliy dasturiy ta'minotni quyidagicha tasniflash mumkin.
Muammoga yo'naltirilgan ADT quyidagilar kiradi:
— buxgalteriya uchun DT;
— personalni boshqarish DT;
— jarayonlarni boshqarish DT;
— bank axborot tizimlari va boshqalar.
Umumiy maqsadli ADT — soha mutaxassisi bo'lgan foydalanuvchi axborot
texnologiyasini qo'llaganda uning ishiga yordam beruvchi ko'‘lab dasturlarni o'z ichiga
oladi. Bular:
— kompyuterlarda ma'lumotlar bazasini tashkil etish va saqlashni ta'minlovchi
ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT);
— matnli hujjatlarni avtomatik ravishda bichimlashtiruvchi, ularni tegishli holatda
rasmiylashtiruvchi va chop etuvchi matn muharrirlari;
— grafik muharrirlar;
— hisoblashlar uchun qulay muhitni ta'minlovchi elektron jadvallar;
— taqdimot qilish vositalari, ya'ni tasvirlar hosil qilish, ularni ekranda namoyish
etish, slaydlar, animasiya, filmlar tayyorlashga mo'ljallangan maxsus dasturlar.
Ofis ADT idora faoliyatini tashkiliy boshqarishni ta'minlovchi dasturlarni o'z ichiga
oladi. Ularga quyidagilar kiradi:
— rejalovchi yoki organayzerlar, ya'ni ish vaqtini rejalashtiruvchi, uchrashuvlar
bayonnomalarini, jadvallarni tuzuvchi, telefon va yozuv kitoblarini olib boruvchi dasturlar;
— tarjimon dasturlar, ya'ni berilgan boshlang’ich matnni ko'rsatilgan tilga tarjima
qilishga mo'ljallangan dasturlar;
— skaner yordamida o'qilgan axborotni tanib oluvchi va matnli ifodaga binoan
o'zgartiruvchi dasturiy vositalar;
— tarmoqdagi uzoq masofada joylashgan abonent bilan foydalanuvchi orasidagi
o'zaro muloqotni tashkil etuvchi kommunikasion dasturlar.
Kichik
nashriyot
tizimlari
«kompyuterli nashriyot faoliyati» axborot
texnologiyasini ta'minlaydi, matnni bichim solish va tahrirlash, avtomatik ravishda
betlarga ajratish, xat boshlarini yaratish, rangli grafikani matn orasiga qo'yish va
hokazolarni bajaradi.
Multimedia dasturiy vositalari dasturiy mahsulotlarning nisbatan yangi sinfi
hisoblanadi. U ma'lumotlarni qayta ishlash muhitining o'zgarishi, lazerli disk-larning
paydo bo'lishi, ma'lumotlarning tarmoqli texnologiyasining rivojlanishi natijasida
shakllandi.
Sun'iy intellekt tizimlari. Bu sohadagi izlanishlarni to'rt yo'nalishga bo'lish mumkin:
— Ijodiy jarayonlarni imitasiya qiluvchi tizimlar. Ushbu yo'nalish kompyuterda
o'yinlarni (shaxmat, shashka va h.k.) avtomatik tarjima qilishni va boshqalarni amalga
oshiradigan dasturiy ta'minotni yaratish bilan shug’ullanadi.
— Bilimlarga asoslangan intellektual tizimlar. Ushbu yo'nalishdagi muhim
natijalardan biri ekspert tizimlarning yaratilishi hisoblanadi. Shu tufayli sun'iy intellekt
tizimlarini ma'lum va kichik sohalarning eksperti sifatida tan olinishi va qo'llanishi
mumkin.
— EHM larning yangi arxitekturasini yaratish.
Bu yo'nalish sun'iy tafakkur mashinalari (beshinchi avlod EHM lari)ni yaratish
muammolarini o'rganadi.
— Intellektual robotlar.
Bu yo'nalish oldindan qo'yilgan manzil va maqsadga erisha oladigan intellektual
robotlar avlodini yaratish muammolari bilan shug’ullanadi.
| 