|
3-mustaqil ish
|
| Sana | 21.05.2024 | | Hajmi | 3,84 Mb. | | #248081 |
Bog'liq 3-mustaqil ish dinshunoslik MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALI 3-MUSTAQIL ISH Bajardi: Oqmardiyev sardor. Tekshirdi: Temirova F. Reja: - Roshid xalifalar hukumronligi davridagi islohotlarning mohiyati.
- Ummaviylar va abbosiylar hukumronligi davrida dinga munosabat.
- Movarounnahrda islom dinining tarqalishi va madrasa ta`limi shakllanishining ijtimoiy madaniy hayotga ta`siri.
- Esxatologiyaning mohgiyati: qiyomat va oxirat dunyosi.
- Islom oqimlari va yo‘nalishlarining paydo bo’lishi sabablari, eʼtiqodidagi bo‘linishlarning sabablari va oqibatlari.
- Hanafiy mazhabi rivojida Markaziy Osiyo faqihlarining roli va hissasi.
- Tasavvuf tushunchasi va uning mohiyati. Tasavvufning kelib chiqishi, mazmuni va rivoji.
1. Roshid xalifalar hukumronligi davridagi islohotlarning mohiyati.
Arab xalifaligi – barcha hokimiyat Muhammad (s.a.v.) ning o‘rinbosarlari (xalifalar) qo‘lida to‘plangan davlat (632–1258). Unda Ummaviylar (661–750) va Abbosiylar (750–1258) sulolalari hukmronlik qilgan. Movarounnahr tomon yurishlar. Arablar Movarounnahrga dastlab uni bosib olish uchun emas, balki Islom dinini yoyish jihatdan tayyorgarlik ko‘rish, mahalliy hukmdorlarni sinash maqsadida yurish qiladilar. Movarounnahrga ilk bor hujum- lar 654-yilda Maymurg‘ va 667-yilda Chag‘oniyondan bosh- lanadi. Manbalarda qayd etilishicha, bu davrda Xorazm arablar tomonidan ikki marotaba talon-toroj etilgan.
Narshaxiyning yozishicha, 673-yilning kuzida xalifa Muo- viya I (661–680) farmoni bilan Ubaydulloh ibn Ziyod Amu- daryodan kechib o‘tib, Buxoro hududiga bostirib kiradi. Poy- kand va Romitonni egallab, Buxoro hukmdori qo‘shinlarini yengadi va o‘z foydasiga sulh tuzib, bir lak (yuz ming) dirham hajmida tovon undiradi. Tovondan tashqari arablar to‘rt ming asir, qurol, kiyim-kechak, oltin va kumush buyumlardan iborat ko‘p o‘ljalar bilan Marvga qaytadilar. Yo‘l-yo‘lakay arablar Termiz shahrini egallaydilar.
VIII asr boshlarida arablar Movarounnahr hududini to‘liq bosib olishga kirishadilar. Xurosonga noib qilib tayinlangan Qutayba ibn Muslim arablarning Movarounnahrga harbiy yurishiga boshchilik qiladi. Qutayba harbiy yurishni 705-yilda Balx viloyati atrofl arini zabt etishdan boshlaydi. Tez orada Chag‘oniyon hokimi jangsiz taslim bo‘ladi. Qutayba qiyin- chilik bilan Poykandni egallab, Buxoro tomonga yo‘l oladi va 709-yilda Buxoroni egallaydi.
Abbosiylar — arab xalifalari sulolasi (750–1258), Muhammad (sollallohu alayhi vasallam) ning amakilari Abbos avlodlari. Abu Muslim harakati natijasida hokimiyat tepasiga kelgan. Dastlabki poytaxti — Kufa shahri. „Saffoh“ („Xunrez“) laqabi bilan mashhur boʻlgan Abul-Abbos Abdulloh sulolaning birinchi xalifasi edi. Ikkinchi xalifa Saffohning ukasi Abu Jaʼfar Mansur (754–775) Bagʻdod shahriga asos solib, poytaxtni shu yerga koʻchiradi. Abbosiylar hukmronligining dastlabki davrida savdo-sotiq rivojlanadi. Bagʻdod Sharqning yirik savdo markaziga aylanadi, ilm-fan ravnaq topib, falsafa, matematika, tibbiyot va boshqa fanlarga oid koʻplab asarlar yaratiladi. Andalusiya (Ispaniya)dan tashqari butun musulmon mamlakatlari — Magʻribdan to Movarounnahrgacha abbosiylar qoʻl ostiga oʻtadi. Barcha xalifalar paygambarimiz Muhammad Sallolohu Alayhi Vasallamning vafotidan keyin islom dinini keng yoyishga harakat qilishgan.
2. Ummaviylar va abbosiylar hukumronligi davrida dinga munosabat.
Qoya gumbazining dastlabki qurilishi Umaviylar xalifaligi tomonidan milodiy 691-692 yillardagi Ikkinchi Fitna paytida Abdulmalik buyrug‘i bilan amalga oshirilgan va shu vaqtdan beri u Ikkinchi yahudiylar ibodatxonasining tepasida joylashgan. miloddan avvalgi 516 yil vayron bo'lgan Sulaymon ibodatxonasi o'rniga) milodiy 70 yilda rimliklar tomonidan vayron qilingan.Qoya gumbazi islom me'morchiligining eng qadimgi asarlaridan biridir.Uning arxitekturasi va mozaikasi yaqin atrofdagi Vizantiya cherkovlari va saroylariga xos boʻlgan, garchi uning tashqi koʻrinishi Usmonlilar davrida va yana zamonaviy davrda sezilarli darajada oʻzgargan boʻlsa-da, xususan, 1959–61 va 1993-yillarda oltin bilan qoplangan tom qoʻshilgan. .
3. Movarounnahrda islom dinining tarqalishi va madrasa ta`limi shakllanishining ijtimoiy madaniy hayotga ta`siri.
Musulmonlar birinchi bo'lib Movarounnahrga o'rtada kirdi. VII asr ularni bosib olish paytida bosib olishlar orqali Fors kurfazini. So'g'diylar va boshqa Eron xalqlar Markaziy Osiyo o'z yerlarini himoya qila olmadilar. Ichki bo'linishlar tufayli qarshi va kuchli mahalliy rahbariyatning yetishmasligi sabab bo’ldi. Boshqa tomondan, musulmonlarni ajoyib odam boshqargan Qutayba ibn Muslim va juda yuqori martabali inson edi. Islomni tarqatish istagi bilan bog'liq mafkura. Bu omillar va kuch tufayli Islom aqidasi va shariatning tabiati, Movarounnahr aholisi osongina ozod qilindi.
Musulmonlar olib kelgan yangi hayot tarzi butun mintaqaga tarqaldi. Mahalliy madaniyatlar keyingi asrlarda Islom sifatida almashtirildi. Xalqni yagona Islom dinining ummatiga aylantirdi.
Movarounnahr muhim siyosiy maskan sifatida jozibador bo'lib qolaverdi. Mintaqaviy ishlar bo'yicha bosh dargoh bo’lib qoldi. Islom dinini yuksak taraqqiy etgan davri VIII-IX asrlarda Abbosiylar xalifaligi davriga to’gri keladi. Bu davrni oltin davr nomi bilan tarix zarvaraqlariga bitiladi. Buxoro shahri yagona Islom svilizatsiya maskaniga aylandi. Ta'lim, madaniyat va san'atning yetakchi markazlaridan musulmon dunyosi, uning ulug'vorligi Bag'dod kabi zamonaviy madaniyat markazlariga aylandi.
Qohira Islom tarixidagi eng buyuk tarixchilar, eng ziyoli olimlar va yetuk geograflar madaniy-mintaqaning mahalliy aholisi edi. Ulardan biri Asil Qur'on nusxalari dastlabki jildlarini ham tayyorladi. Keyingi avlodlarga Islomiy me’roslarni Usmoniylar xalifaligi davriga kelib Toshkentda saqlanadi.
4. Esxatologiyaning mohgiyati: qiyomat va oxirat dunyosi.
Dunyo va insoniyatning yakuniy taqdiri haqida diniy ta'limga eskatologiya deyiladi. Individual va butun dunyo bo'ylab yo'nalishni ajratish. Birinchisi shakllanishida, qadimgi Misr, ikkinchisi yahudiylik tomonidan muhim rol o'ynadi. Individual eskatologiya dunyo bo'ylab yo'nalishning bir qismidir. Garchi Muqaddas Kitobda kelajak hayoti to'g'risida hech narsa yozilmagan bo'lsa-da, ko'p diniy ta'limotlarda o'limdan keyin o'qishning g'oyalari juda yaxshi o'qiladi. Masalan, Misr va Tibetning o'lik kitobi, shuningdek Dante ilohiy Komediyasi
Bu dinda dunyoning oxiri haqidagi eskatologik bashoratlar katta ahamiyatga ega. Ta'kidlash joizki, ushbu mavzu bo'yicha bahslar ziddiyatli, ba'zan tushunarsiz va noaniqdir. Musulmon eskatologiyasi Qur'onning ko'rsatmalariga asoslanadi va dunyoning oxiri shunday ko'rinishga ega: • Katta voqea sodir bo'lgunga qadar dahshatli yovuzlik va imonsizlik davri boshlanadi. Odamlar islomning barcha qadriyatlariga xiyonat qiladi va ular gunohlar bilan mashg'ul bo'ladi. • Shundan keyingina, Dajjolning shohligi keladi va u 40 kun davom etadi. Bu davr tugagach, Masih keladi va GUL oxiri keladi. Natijada, 40 yil davomida yer yuzida idill bo'ladi. Keyingi bosqichda dahshatli qiyomatning boshlanishi haqida Allohning irodasi haqida signal beriladi. U barcha tirik va o'liklarni so'roq qiladi. Gunohkorlar Jahannamga ketadilar, solihlar esa jannatga boradilar, ammo ular ko'prik orqali o'tib, hayotlari davomida Allohga qurbonlik qilgan hayvonlarni tarjima qilishlari mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, nasroniy esxatologiyasi islom uchun asos bo'lib xizmat qilgan, ammo ba'zi bir muhim qo'shimchalar mavjud. Masalan, Payg'ambar Muhammad oxirzamonda hozir bo'ladi va gunohkorlarning taqdirini kamaytiradi va Allohga gunohlarni kechirishini so'raydi.
5. Islom oqimlari va yo‘nalishlarining paydo bo’lishi sabablari, eʼtiqodidagi bo‘linishlarning sabablari va oqibatlari.
Mazhab (arabha – yo’nalish, oqim, yo’l, ta’limot). Mazhablar keng tarqalgan barcha dinlarga xos bo’lib, u dinlarda asrlar davomida yuz bergan ixtiloflar bo’linishlardan yuzaga kelgan. Dinlarda vujudga kelgan yirik ajralishlar fanda oqim deb nomlanadi. Islomdagi diniy mazhablar diniy e’tiqod va marosimchilik masalalarida shariat mazhablaridan va diniy ilohiyot oqimlaridan keskin farq qiladi. Islomda ilk davrda paydo bo’lgan eng birinchi yirik muammo – oily hokimiyatni egallashga pauyg’ambarlardan keyin kim haqliroq degan masala bo’ldi. Ali tarafdorlari “Shia” nomini olib, Islomda birinchi bo’linishni boshlab berdi. Ikki taraf sunniylik va shialik o’rtasidagi kurash asnosida xorijiylar deb atalgan uchinchi yo’nalish ham paydo bo’ldi.
Sunniylik yo’nalishi “Ahli sunna va – l - jamoa” deb ataladi va to’rtta fiqhiy mazhabdan iborat:
- Xanafiy 2. Shofiiy
3. Molikiylar 4. Hanbaliy.
Shia yo’nalishi ismoiliy, ibodiy, ja’fariy, zaydiy mazhablarini o’z ichiga olib dunyoda musulmonlarning 7.5 foizini tashkil qiladi.
Xanafiy mazhabi. Xanafiya islomdagi eng ko’p tarqalgan mazhab. Uning asoschisi Abu Xanifa 669 – 767 yillarda yashagan. Imom Abu Xanifa butun umri mobaynida 55 marta haj qilganligi ma’lum. Olim sifatidagi bilimlarini savdo ishlarida kundalik hayotida amaliy jihatdan tadbiq etish imkoniyatiga ega bo’lib, qonun-qoidalarni “qiyos” va “istihson”ni ishlatish orqali boyitadi. Qiyosni shakllantirishda “ra’y” (fikr)ga tayanish tufayli uning maktabi “Ahl – ur – ra’y ” nomini oladi. Hadislarga tayanganlarni “Ahl ulhadis” deydilar. Biroq Abu Xanifa maktabi an’anani yaxshi bilgan va tan olgan. U: “bizning bu boradagi eng a’lo bilimimiz ra’ydir. Bu – biz erisha olgan eng a’lo narsalardir”, degan. Umumiy tarzda Abu Xanifaning huquqiy nazariyasi shaxs erkinligini hurmatlagan va shu bilan o’zga huquqshunoslardan farq qilgan.Xanafiylik fatvolar chiqarish va shaxs masalalari yuzasidan hozir ham Usmoniylar imperiyasining sobiq elatlari, jumladan, Misr, Suriya, Livan, Iroq, Iordaniya, Falastinda rasmiy mazhab. Bolqon, Kavkaz, Afg’oniston, Pokiston, Hindiston, Markaziy Osiyo mamalakatlari va Xitoyda ham ustuvor mazhab. Bu mazhab musulmonlar dunyosining deyarli yarmiga yoyilgan.
6. Hanafiy mazhabi rivojida Markaziy Osiyo faqihlarining roli va hissasi.
O`rta Osiyoda muxarrijlar, as`hobut-tarjih va taqlid davrlariga tegishli bo`lgan yuzlab asarlar va ularning mualliflari haqida so`z yuritish keng qamrovli ilmiy-tadqiqot ishlarini talab qiladi. Biz O`rta Osiyo, ayniqsa, O`zbekiston xududida Hanafiy mazhabining buyo`q vakillari sifatida tan olinib, o`z ilmiy faoliyatlari bilan dong taratgan mashhur faqihlardan ayrimlarini tanishtirib o`tamiz. Abulhasan Burhonuddin Ali ibn Abu Bakr Marg`inoniy.
Vatandoshimiz Burhonuddin Marg`inoniy shariat qonun-qoidalarini ishlab chiqqan, ularning hayotga tadbiq etilishiga doir yo`l-yo`riqlarni ko`rsatib bergan buyo`q allomadir. Uning asl ismiAbulhasan Burhonuddin Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil al-Farg`oniy arRishtoniy al-Marg`inoniy bo`lib, tug`ilgan yili aniq emas.
Keyingi vaqtlarda taxminan hijriy 510 (milodiy 1116-1117) yilda tug`ilgan deyilmoqda. Hijriy 593 (1197) yili vafot etgan. Burhonuddin (dinning ishonchi, dalili) laqabini unga boshqa olimlar berishgan.
Burhonuddin Movarounnahrning Rishton, Marg`ilon, Buxoro va Samarqand shaharlarida oliy diniy ta`lim oldi. Qur`oni Karimni yodladi va hanafiya mazhabining musulmon qonunshunosligi bo`yicha nazariy va amaliy fiqh olimi sifatida shuhrat qozondi. Islom dunyosi olimlari uni hanafiya mazhabining yirik faqihi (qonunshunosi), muhaddis, mufassir (Qur`on sharhlovchisi) sifatida tan olganlar va uning ijodiga yo`qsak baho berganlar. “U islom dunyosida o`zigacha yaratilgan diniy asarlarni mutolaa qildi, ularni tartibga soldi, tolmas-charchamas tadqiqotchi,iymonli-e`tiqodli, xudojo`y inson, yo`qsak darajadagi huquqshunos, adib, shoir, unga o`xshashi fan va adabiyotda bo`lmagan ”, deb yozgan edi Abdulhay al-Lankoviy o`zining “al-Favoid al-abahiya fi tarjim – il-hanafiya” nomli kitobida.
7. Tasavvuf tushunchasi va uning mohiyati. Tasavvufning kelib chiqishi, mazmuni va rivoji.
IX — XIII asrlarda O’rta Osiyo davlatlarida tasavvuf — so’fiylik ta'limoti rivoj topdi. So’fiylik (tasavvuf) islomdagi falsafiy diniy oqimdir. Voiz Koshifiy «Futuvatnomai sultoniya» asarida: «... tasavvuf tariqat maqolalaridan biridir», dеydi. U «so’fiy» qadimiy bo’lib, Odam alayhissalom o’gillari Shish alayhissalom davrida paydo bo’lganligini aytadi.Rus olimi I. M. Pеtrushеvskiyning qayd qilishicha, ingliz sharqshunosi R. Nikolson XI asrgacha bo’lgan yozma manbalarda «sufizm» tushunchasining yеtmish sakkiz ma'nodagi talqinini aniqlagan ekan. Nasafiyning Xoji Ahmad Yassaviy risolasida ham islom dinida «So’fiylik oqimi, darvеshlar payg’ambar zamonasidayoq vujudga kеlgan», dеyiladi.
Tasavvuf ilmida komili insonni ruhan shakllantirish, kamolotga yеtkazish nazariyasi bosh masala hisoblanadi. Bu nazariyaga ko’ra: «Insonni Xudo o’ziga o’hshatib yaratganmi, Allohning bu olamni paydo qilishdan ko’zlagan bosh maqsadi ham, aslida, inson ekanmi, dеmak inson Allohning bu muruvvatiga shukronalar aytib, o’zini batamom Allohga bag’ishlashi, buning uchun esa o’ziliga loyiq darajada poklashi- kamolga yеtkazishi kеrak. Ana shunday o’zini oliy maqsadga chog’lagan, jismini unutib, ruhini Allohga qay darajada o’stirgan, yеtar darajada poklagan, ham extiyojlari tufayli paydo bo’ladigan jamiki insoniy illatlardan forig’ qilgan kishilar insoni komil bo’lganlar. Tasavvufiy aqidaga ko’ra, komil insonlar pirovardida, shubhasiz, Alloh vasliga musharraf bo’ladilar, ruhan Tangri bilan birlashib kеtadilar».
|
| |
