MUXAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
FARG’ONA FILIALI
“KOMPYUTER INJINIRING” FAKULTETI
"TABIIY FANLAR" KAFEDRASI
FIZIKA FANIDAN
3 - REFERAT
Uzunlik o`lchov birligi etaloni
Topshirdi: Orifov A
Guruxi: 651-17
Qabulqildi: assistent Qosimov A
FARG’ONA – 2017
Mavzu: Uzunlik o`lchov birligi etaloni.
Reja:
1. SIning asosiy kattaliklari.
2. Uzunlik o`lchov birligi to`g`risida tushuncha.
3. Yer meredianini o`lchash.
4. «G‘arib qolgan» metr tizimi.
SInig asosiy kattaliklari bu – uzunlik (masofa), massa, vaqt, tok kuchi,
ermodinamik harorat, yorug‘lik kuchi, hamda, modda miqdoridir.
Kelishuvga muvofiq, asosiy kattaliklar mustaqildir (yani, ular boshqa fizik
kattaliklardan keltirib chiqarilmaydi). Ularga muvofiq asosiy birliklar
sifatida O‘TXK metr, kilogramm, amper, kelvin, kandela va molni
tasdiqlagan. Asosiy birliklarning ta’riflari, quyidagi 2.1.1 bo‘limda
keltirilgan. Asosiy kattaliklardan keltirib chiqarilgan hosilaviy kattaliklarga
muvofiq ravishda, algebraik munosabatlar yordamida asosiy birliklardan
keltirib chiqarilgan hosilaviy birliklar quyida, 1.4 bo‘limda ko‘rib
chiqiladi.1889 yildan boshlab metr ta’rifi Platina-Irridiy asosidagi xalqaro
etalonga asoslangan edi. Lekin uni, 1960 yilda 11 – O‘TXK, Kripton-
86 atomining vakuumdagi nurlanishining to‘lqin uzunligiga muvofiq
keluvchi ta’rifi bilanalmashtirdi. Bu o‘zgarish metrni aniqlashni
takomillashtirish, natijaning aniqligini oshirish maqsadida amalga
oshirilgan bo‘lib, u Kripton-86 atomining 2P10 va 5d5 sathlariaro o‘tishiga
muvofiq keladigan vakuumdagi nurlanishning 1650763,73 to‘lqin
uzunligiga teng ekanligi belgilangan edi. Bu ta’rif ham O‘TXKning 17-
Bosh konferensiyasida, (1983, Rezolyutsiya 1, CR-97 va Metrologia,
1984, 20, 25) quyidagi yangisi bilan almashtirildi:
Metr – yorug‘likning vakuumda soniyaning 1/299792458qismida bosib
o‘tadigan masofasiga teng.Bundan ma’lum bo‘ladiki, yorug‘lik vakuumda
soniyasiga 299792458 metr/soniya tezlik bilan harakatlanar ekan. Metrning
1889 yilda 1-O‘TXQ (CR, 34-38) tomonidan rasman tasdiqlanganasl etaloni
hali hamon O‘TXQ idorasida, 1889 yilda belgilangan sharoitlarda
saqlanmoqda.Dengiz mili – dengiz va havo navigatsiyasida masofani
ifodalash uchun maxsus qo‘llaniladigan masofa birligi. Dengiz mili
uchun xalqaro kelishilg an qiymatni, 1929 yilda Monakoda o‘tkazilgan
Birinchi Ekstraordinar Xalqaro Gidrografiya Konferensiyasida, «xalqaro
dengiz mili» nomi ostida tasdiqlangan. Hozircha hechqanday xalqaro
miqyosdagi kelishuvlar yo‘qligi sababli, dengiz mili uchun M, NM, va Nm
belgilarining barchasi uchrab turibdi. Jadvalda ulardan faqat M belgisi
keltirildi. Ushbu birlikning avvaldan tanlangani va hozirgacha
foydalanishda davom etib kelinayotganligining sababi shundaki, Yer
sirtidagi 1 dengiz mili masofasi, Yer markaziga nisbatan 1 minut burchak
ostida yoy chizadi va u orqali, geografik kenglik hamda geografik uzunlik
o‘lchamlarini, burchak minuti bilan ifodalash qulayroqdir.Nemislar II jahon
urushida mutlaq so‘zsiz taslim bo‘lish haqidagi aktga imzo chekishudan
roppa rosa 155 yil avval, ya’ni, 1790 yilning 8 may kuni Farang
Milliy Ta’sis Hay’ati o‘lchovlarni isloh qilish haqidagi Dekret qabul qildi
va uni qirol tasdiqladi. Dekret matni asosan Taleyran tomonidan tahrir
qilingan bo‘lib, u o‘z mazmuniga ko‘ra, Taleyranning loyihasi hamda,
Fanlar Akademiyasiga tegishli tayyorgarchilik ishlarini olib borish
to‘g‘risida berilgan ko‘rsatmalardan iborat edi. Notinch inqilob zamoni
bo‘lishiga qaramay, Fanlar Akademiyasi va uning olimlari tezkorlik bilan
ishchi guruh tashkil qilib, amaliy harakatlarni boshlab yuborishdi. Eng
obro‘li olimlarni o‘z tarkibiga qamragan bir necha nufuzli hay’atlar tashkil
qilindi. Ish eng avval va eng ko‘p qo‘llaniladigan o‘lchov – uzunlik
va masofa o‘lchovini standartlashtirishdan boshlandi.Mashhur matematik
olim J.-L Lagranj (1736-1813) boshchilik qilgan akademiya hay’ati, barcha
o‘lchovlar uchun, shu jumladan vaqt birligi – kun uchun ham, o‘nli sanoq
sistemasi va uning karrali va ulushli qiymatlariga asoslangan birliklar
tizimini qabul qilishni taklif etdi.
Boshqa bir buyuk matematik P.-S.Laplas boshchiligidagi va
tarkibida G.Monj, J.A. Kondorse, J.Sh.Borda va Lagranjning o‘zi ham
bo‘lgan ikkinchi bir hay’at esa, uzunlik uchuno‘lchov birligi sifatida, Yer
meridianining qirq milliondan bir qismini asos qilib olishni taklif qildi.
Qoyil qolish kerakki, faranglar uzoqni ko‘zlab ish boshlashgan: agar faqat
farang xalqiga xos biror unsur asosida o‘lchov birligi tanlab olinsa, boshqa
millatlar, xususan, xalqaro siyosat maydonida raqobatchi bo‘lgan ingliz va
ispanlar uni qabul qilmasliklari aniq edi. Agar, xech qaysi millat e’tiroz
bildira olmaydigan, barcha insoniyat uchun umumiy bo‘lgan qandaydir
global va tabiiy, o‘zgarmas asosga tayanib ish tutilsa, bu borada muammolar
bo‘lmasligi, yoki, kamroq bo‘lishi mumkin... Albatta, keyinchalik bunday
yondoshuv, ya’ni, Yer meridiani uzunligiga asoslanib metrni aniqlash usuli
o‘z dolzarbligini yo‘qotdi, bu usul ancha besamar va xatolik darajasi
nisbatan katta bo‘lib chiqdi. Biroq, 1790 yilda, yuqorida sanab o‘tilgan
fidoyi olimlar ishitirokidagi hay’at, metrni aynan Yer meridianiga asoslanib
aniqlash joizligi borasida qat’iy qarorga kelib bo‘lgandi. Shu tarzda olimlar,
xalqaro siyosatdan bir pog‘ona yuqoriga ko‘tarilishga erishgan
edilar.Farang Fanlar Akademiyasining bu borada bergan hisobotida
shunday yozilgan: «Olimlarning takliflarida, o‘nli sanoq sistemasiga
asoslanish kerakligidan bo‘lak boshqa hech qanday tasodifiy narsa yo‘q va
hech qanday mutlaqo milliy yoki, mahalliy o‘lchov ham yo‘q!
Agar, ushbu ishlarning qanday bajarilgani haqidagi barcha hujjat
dalillar yo‘q bo‘lib ketsayu, ularning faqat mahsuliy natijalari saqlanib
qolgan taqdirda, ularni qaysi millat o‘ylab topganligi va ularni amalga
oshirganligi haqida hech qanday belgi topib bo‘lmaydi.»Shu tarzda,
Farangistonda boshlangan o‘lchov birliklarining yagona tizimini joriy
etishga qaratilgan harakatlar, farang xalqi milliy ichki miqyosidan chiqib
ketdi va jarayonga haqiqiy tarixiy ahamiyat bag‘ishladi. Milliy Kengashda
bu borada o‘ziga xos shior paydo bo‘ldi: «Barcha zamonlar va barcha
xalqlar uchun!». Mavzuga oid bahs va muhokamalarda esa, mazkur
yangi tizim uchun, uning dastlabki va asosiy birligi – metrdan kelib chiqib
metr tiziminomi o‘rnashib qoldi.
Ta’kidlash joizki, metrning haqiqiy o‘lchashlarga asoslangan, tabiiy
aniqlanishi jarayoniga, farang olimlari katta ahamiyat va e’tibor qaratishgan.
Balki, Yer meridianining aniq o‘lchangan 1/40000000 qismiga teng
o‘lchov asbobini o‘z qo‘li bilan tutish, olimlar uchun qandaydir ramziy
ma’no kasb etuvchi muhim yutuq sifatida qaralgandir. Akademik
hisobotning o‘lchovlar va birliklar haqidagi ilovasi Milliy Ta’sis
Majlisi tomonidan 1791 yilning 26 mart kuni tasdiqlandi. Taleyran majlisda
qilgan chiqishida, o‘lchash amaliyotlariga mutaxassislarni jalb etish
uchun, zudlik bilan Angliya Qirollik Jamiyatiga murojaat qilishni taklif
etdi. Biroq uning bu fikrini hech kim ma’qullamadi va inqilobiy
Farangistonning yakka o‘zi metrning tabiiy qiymatini keltirib
chiqarishga, ya’ni, Yer meridianining uzunligini aniqlashga kirishdi.
Geodeziya mutaxassislari avval boshdanoq, Yer meridianining, Parij
orqali o‘tuvchi va shumolda Dyunkerk, janubda esa Barselona shaharlarini
tutashtiruvchi, kenglik bo‘yicha 9º 40’lik qismining uzunligini o‘lchashni
taklif qilishgan edi. Qator sabablarga ko‘ra, aynan ushbu kesma eng maqbul
tanlov bo‘lib chiqqan: avvalo, mazkur shaharlaring joylashgan kengligini,
yulduzlarga qarab katta aniqlikda bilib olsa bo‘ladi; qolaversa, Dyunkerk
ham Barselona ham deyarli dengiz sathida joylashgan shaharlar bo‘lib, bu
esa o‘lchash natijalariga qo‘shimcha va tuzatishlar kiritish ishlarini istisno
qiluvchi ijobiy faktor edi. Faqat bu ikki shahar o‘rtasidagi masofani katta
aniqlik bilan o‘lcab chiqish qolgan edi xolos. U tahminan ming
kilometrmasofani tashkil etardi va bunday ulkan miqyosdagi o‘lchash
ishlarini, qandaydir chizg‘ich yoki, qadam o‘lchagich kabi asboblar bilan
bajarib bo‘lamydi albatta. Bunday masofalarni geodeziya mutaxassislari
triangulyatsiya usuli bilan o‘lchashadi. Triangulyatsiya uslubining
mohiyati shundaki, bunda avvalo o‘lchash ishlarining boshlanish joyida,
faqat ikkita nuqta orasidagi 5-7 km masofadagi kesmani bevosita
aylanib turuvchi gardishli tasmasimon masofa o‘lchash asbobi (ruletka)
orqali imkon qadar katta aniqlikda o‘lchab, qayd qilib olinadi. Bu
o‘lchov natijasi asosiy o‘lcham hisoblanadi va u butun o‘lchanadigan
masofa uchun tayanch o‘lchovi bo‘lib xizmat qiladi. Asos o‘lchovi
belgilab olingach, masofaning har ikki tomonida o‘rnatilgan teodolitlar
(katta aniqlikka ega gradus shkalasiga ega bo‘lgan kichikroq teleskop)
yordamida, asosiy o‘lcham chizig‘idan, masofaning ikkinchi uchi
yo‘nalishida 5-7 km uzoqlikda joylashgan biror balandlik nuqta
tanlanadi. Bunday nuqta sifatida, istalgan balandlikning tepasi – minora
ustimi, tabiiy qir, adir yoki tog‘tepasimi, hullas, peyzajdan yaqqol ajralib
chiqqan va ustiga chiqsa b o‘ladigan biror joy tanlanadi. Keyin esa,
mazkur uchinchi nuqtaning ustidan turib, teodolit yordamida avvalgi ikki
asosiy nuqta yo‘nalishida burchal o‘lchanadi. Dastlabki ikki nuqta orasidagi
masofa va uchinchi nuqtadan ushbu masofa yo‘nalishidagi
uchburchakning burchagini bilgan holda, maktab geometriya kursida
bo‘lgani kabi, uchburchaklarni yechish usuli bilan, uchburchakning qolgan
ikkala tomonini ham aniq hisoblab chiqish mumkin bo‘ladi. Shunday
tarzda, bitta eng boshidagi uchburchakning tomonlarini aniq belgilab olinsa,
keyingi uchburchaklarning ham ketma-ket ulab borish va ma’lum miqyos-
masshtabda qog‘ozga tushirib davom ettirish orqali, butun boshli
minglab kilometrlar masofani ham katta aniqlikda o‘lchab chiqish
mumkin. Farang olimlari, yuqorida aytilganidek, uchburchaklar bilan
qadamlab chiqish orqali, Dyunkerkdan Barselonagacha bo‘lgan masofani
o‘lchab chiqishga kirishdilar. Bunday olamshumul va mashaqqatli
ishning rahbarligi, masofaning bir tomonidan (Dyunkerkdan boshlab)
J.B. Dalamber va ikkinchi tominidan (Barselonadan) P.F. Mishenlarga
topshirildi. Tarkibida malakali geodezist va astronomlar bo‘lgan ishchi
guruhlar, manzillari tomon 1792 yilning 25 iyul kuni yo‘lga chiqishdi.
Umuman olganda bunday jarayonlar, ko‘p yillik mashaqqatli mehnat va
hisob-kitoblarda sabr toqatli bo‘lishni talab etadi. O‘lchash ishlarida,
ko‘zda tutilmagan qadaydir tabiiy va juz’iy muammolar yuzaga kelishi,
tushunadigan va tushunmaydigan kimsalarning halaqitlari paydo bo‘lishi
mumkin. Bunday ishlar tinchlik va hotirjamlik hukm surgan odatiy
sharoitlarda ham amaliy jihatdan juda murakkabdir. Yangicha g‘oyalar
va anglashilmovchiliklarga to‘la Jan Batis Dalamber(1749-1822) inqilobiy
davrda esa, xavf-hatar ikki xissa ortadi. Lekin bu narsa, jasurolimlarni
to‘xtatib qola olmadi. 1793 yilda Dyunkerkdagi qo‘gng‘iroq minorasidan
boshlab, J.B. Dalamberning Barselona tomonga uchburchakli ulug‘vor
yurishi boshlandi. Ayni vaqtniong o‘zida, unga qarama-qarshi
yo‘nalishda, Barselonadan Dyunkerkka tomon P.Mishen ham yo‘lga chiqdi.
Rejaga ko‘ra, olimlar Farangiston janubidagi Rodez shahrida uchrashishlari
kerak edi. Delamberning yo‘li ancha hatarli bo‘lib, u bir necha marta,
josuslik va ayg‘oqchilikda ayblanib, inqilobiy kayfiyatdagi kishilar
tomonidan hibsga olindi. Ularda hibs uchun vaj juda oddiy, shunday
notinch zamonda, g‘alati asboblar bilan shaharning minoralariga chiqib-
tushayotgan kimsa, ayg‘oqchi bo‘lmay yana kim bo‘lishi mumkin?! Har
safar olim, Fanlar Akademiyasi topshirig‘iga ko‘ra, Yerning meridianini
o‘lchayotganligini tushuntirishga urinar edi. - «Hech qanday akademiya
yo‘q! Bundan buyon biz hammamiz teg huquqlimiz, sen biz bilan
ketasan!!!» - deb olimniishlariga halaqait berardi mast holdagi
inqilobchi. Shunga qaramay, ko‘p hollarda, olimlar bu kabilardahaqiqiy
ma’noda bir bosh baland bo‘lib, o‘z xizmat vazifalarini sidqidildan
bajarishar edi. Ular, uzoq 7 yil davomida, tomlarda, minoralarda, cherkov
va qasrlar qubbalarida o‘lchash va hisoblashlar olib borib, Dyunkerk va
Barselona orasidagi masofani o‘lchab chiqishdi. Bu haqiqiy jasorat
namunasi edi. Endilikda faqat bir metrning uzunligini hisoblab chiqish
qolgan edi xolos. Dalamber va Mishenning mashaqqatli mehnatlarining
samarasi o‘laroq tayyorlangan metr etaloni, ya’ni, Yer meridiani chorak
qismining qirq milliondan bir ulishi (aslida, ish boshida Mishen tomonidan
yo‘l qo‘yilgan ayrim xatoliklar tufayli bu biroz boshqacha hisob bo‘lib
chiqdi), sof platina metalidan tayyorlanib, Farang Milliy Arxiviga
topshirildi. Bu orada mamlakatda siyosiy va ijtimoiy ahvol battar
yomonlashdi. Og‘ir iqtisodiy sharoitda narh-navo juda ko‘tarilib ketdi va
xalqning g‘azabi yanada qaynab borardi. 10 avgust 1792 yil sanasida,
ocharchilik va notinchliklarda sillasi qurigan olomon yana bir katta
qo‘zg‘olonga qalqidi. Tyuilri qal’asi qamal bilan qo‘lga olindi va qirol
Lyudovik XVI, Farangiston dushmanlari bilan aloqa qilganlikda
ayblanib, Tampl qamoqxonasiga tashlandi. Ushbu to‘polonlarni, Tyuilri
qal’asi yaqinida hayrat bilan kuzatib turgan 23 yoshli past bo‘yli bekorchi
ofitser, qirol qal’asini taqdir aynan uning uchun bo‘shatib
berayotganligini hayoliga ham keltirmagan bo‘lsa kerak. U shuningdek,
bir necha yildan keyin, aynan uning imzosi bilan tasdiqlanadigan metr
tizimi, keyinchalik siz bilan biz qabul qiladigan Xalqaro Birliklar
Tizimining poydevori bo‘lib xizmat qilishini ham o‘ylamagani tayin.
Nima bo‘lganda ham, qaramog‘ida 7 nafar opa-uka va singillari hamda,
onasi bilan birga, Tulon shahriga harbiy xizmatga qabul qilishlarini
so‘rab borgan va anchayin tasodifiy ravishda, artilleriya
qo‘mondonligiga tayinlangan, o‘zining birinchi va hayotidagi eng mashhur
jangini esa, 1793 yilning 17 dekabrida zafar quchgan ushbu past bo‘yli
chapaqay odam – Napaleon Bonpart edi. 1792 yil dekabrida Lyudovik XVI
ustidan sud mahkamasi boshlandi va 1793 yil yanvarida u qatl etildi.
Avgustda Yakobinchilar diktaturasi o‘rnatildi, oktyabrda esa, qirolichia
MariyaAntuanetta ustidan sud mahkamasi o‘tkazildi va u ham qatl
etildi. Shundoq ham ichki notinchliklar bilan qiynalib turgan Farangiston,
tashqi dushmanlar zrbalarini ham qaytarishga majbur bo‘layotgan edi.
Bunday og‘ir sharoitda, o‘lchovlar va birliklar tizimini isloh qilish
haqida gap bo‘lishi ortiqchadek tuyulardi go‘yo. Boshlab qo‘yilgan
katta maqsadlarni ko‘zlagan ishlar to‘xtab qoldi. 1793 yilning avgustida,
Fanlar Akademiyasining o‘zini ham tugatish haqida hukumat qarori
paydo bo‘ldi. Shu munosabat bilan, barcha farang olimlari, harakatdagi
armiyani qo‘llab quvvatlash, texnik qurollantirish ishlari uchun
safarbarlikka jalb Dalamber bajargan triangulyatsiya chizmalari va
hisoblashlari etildilar. Kimyogarlar, fiziklar va matematiklar – Bertolle,
Monj, Perre, Lagranj va boshqalar, mudofaa ishlariga jalb etildi. Lagranj
ballistik nazariya hisob-kitoblari bilan shug‘ullangan bo‘lsa, Bertolle
portlovchi moddalarni tayyorlash texnologiyasini, Monj esa, zambarak
quyush va to‘p tayyolash usullari bo‘yicha shug‘ullanishdi. Bunday
sharoitda esa, o‘lchovlarni standartlashtirish masalalari o‘z-o‘zida
chekkada qolib ketar edi. Biroq, zamonning o‘zi taqozoqilib turgan, yagona
birliklar tizimini ishlab chiqish loyihasiga bunday munosabat yaramas
ekanligini ko‘pchilik fahmlar edi. Ba’zi jur’atliroq olimlarning tashabbuslari
bilan, bu borada hech bo‘lmasa vaqtinchalik biror tizim ishlab chiqish
va joriy etish masalasi ko‘rib chiqila boshladi.1657 yilda golland olimi
Xristian Gyuygens o‘zi ixtiro qilgan matematik mayatnikli soatlarga
patent oldi. Madaniylashgan Ovro‘paning barcha ziyolilari va
olimlarning e’tibori mazkur asbobga qaratildi. Butun boshli ilmiy
anjumanlarda, ekspeditsiya va tadqiqotlarda Gyuygensning mayatnikli
soatlari asosiy ishtirokchilardan biriga aylandi. Ushbu soatlarda o‘ziga
xos noyob bir jihat mavjud bo‘lib, ular mayatnik uzunligining berilgan
muayyan qiymatga nisbatan har qanday kichik og‘ishlarini ham yig‘indi
tarzida o‘z ko‘rsatkichlarida namoyon qilib berar edi. Ayanan shu xossaga
asoslanib, Danyalik astronom Olaf Remerva fransuz Pikar, tebranish davri
bir soniyaga teng bo‘lgan soat mayatnigining uzunligini, o‘lchovlar
uchun etalon sifatida qabul qilishni taklif etdilar. Ularning g‘oyasiga
ko‘ra, agar mayatnikli soatning yurishini bir necha kecha-kunduz
davomida kuzatib borilsa, ularning haqiqiy tabiiy vaqtdan qanchalik
orqada yoki oldinda borayotganligiga qarab, muayyan mayatnikning
uzunligini, aniq soniya mayatnigi uzunligiga nisbatan qisqaligi yoki
uzunroqligini bilib olsa bo‘ladi. Tegishli tuzatishlarni kiritish orqali,
aniq soniya mayatnigi uzunliginiga teng bo‘lgan biror etalon yasab olib,
undan Yer yuzining istalgan nuqtasida universial uzunlik o‘lchov birligi
sifatida foydalanish mumkin bo‘lar edi. G‘oya anchayinzukkolik bilan
keltirilgan edi, lekin... Mana shu «lekin», Pikar va Remerlarning ishini
beliga tepdi. Gap shundaki, 1676 yilda, Parijda mahalliy astronomik vaqt
uchun uchun katta aniqlikda to‘g‘ri yuradigan mayatnikli soat,
Farangistonnig Janubiy Amerikdagi mustamlaka mulkyerining ma’muriy
markazi bo‘lmish Kayennada, sezilarli ravishda sekin yuriayotgani va tabiiy
kecha-kunduzdan orqada qolayotganligini xabar qilindi. Gyugens bu
anomaliyani, oson va sodda tushuntirib berdi: soat mayatningining
tebranish davri, u turgan hududning joylashgan geografik kengligiga
bog‘liq edi. Bu esa, soniyali mayatnikning etalon xossasi
haqidagig‘oyalarni shubha ostiga qo‘ydi va masalani battar chigallashtridi.
Yakunda, soniya mayatnigi uzunligining etalon xossasi haqidagi ilhombahsh
g‘oyalarning hammasi puchga chiqdi. Biroq, ushbu jarayon va uning
ichida kechgan muhokamalar izsiz ketmadi. Gyugens mayatniklisoatlari
va Remer hamda Pikarning takliflari siz va bizga kundalik turmshimizdagi
juda yaxshi tanish o‘lchov birligining nomi – metrni meros qoldirdi.Biz
yuoqrida, soniya mayatnigi uzunligini, uzunlik o‘lchov birligi uchun
etalon sifatida qabul qilishni Olaf Remer va Jan Pikar taklif etishgan
degan edik. Aslida ular bu g‘oyani boshqalardan olgan bo‘lishsa kerak.
Chunki, soniya mayatnigining uzunligini etalon sifatida qabul qilish
haqidagi ilk fikrlar muallifi aslida, Polshadagi Krakov universiteti
o‘qituvchisi Stanislav Pudlovskiy (1597-1645) bo‘lgan. Biroq yosh
Pudlovskiyning erta vafoti munosabati bilan, uning g‘oyalari bir muddat
qog‘ozda qolib ketgan edi. Ularni bir necha yillardan so‘ng, shogirdi Tit
Burattini (1615-1682) qayta jonlantirgan. Aynan Burattini, o‘zining
1675 yilda Vilno2shahrida nashr etilgan ilmiy risolasida, soniya mayatnigi
etaloniga asoslangan uzunlik o‘lchov birligi uchun metr atamasini taklif
etgan. U qadimgi yunon tilidagi μέτροn (metron –o‘lchash, o‘lchagich
ma’nolarida) va lotincha metrum so‘zlaridan kelib chiqib ushbu taklifni
o‘rtaga tashlagan edi. Shu tarzda uzunlik o‘lchov birligi uchun yangi atama
yuzaga keldi va ommalashib ketdi. Uning o‘lcham qiymati hozirda siz va
biz ko‘nikib qolgan va oz vaqtida inqilobiy farang jamiyatining olimlari
tomonidan qabul qilgan metrdan tubdan farq qilsa ham, harholda, bu narsa
mazkur atamani, o‘sha zamonlardayoq yangicha uzunlik o‘lchov birligi
uchun ham tadbiq etilishiga hech qanday to‘sqinlik qilmagan. Farang
tili etimologik lug‘atlarida ham, metr so‘zi, farang tiliga yuqorida qayd
etilgan usulda, ya’ni, qadimgi yunon va lotin tillari orqali, XVII asrda kirib
kelgani izohlanadi.
1. U Yupiter yo‘ldoshlarining Yerdagi kuztuvchiga ko‘rinish
vaqtining kechikishini tushuntirish asnosida, tarixda ilk bor
yorug‘lik tezligining nisbatan aniq qiymatini hisoblab chiqqan
olimdir.
2. Hozirgi Vilnyus shahri, Estoniya davlati poytaxti.
| 