o’quv materiali mazmuni, murakkabligi, o’quvchilarning yoshi va tayyorgarligi, ta’lim bosqichi va
maqsadlari, muayyan pedagogik sharoitlarga muvofiq belgilanadi.
Oraliq tekshirish
bilim, ko’nikma va malakalarni tekshirishning uchinchi bosqichi sanalib,
o’quvchilarning o’quv materialining muayyan bob yoki bo’limlari bo’yicha o’zlashtirgan bilim, ko’nikma
va malakalari darajasi
ni aniqlash, baholash shakli. Yangi mavzuni o’rganish bilan birga o’quvchilar
avval o’zlashtirilganlarni takrorlaydilar. Takroriy tekshirish bilimlarni mustahkamlashga
ko’maklashadi, biroq o’quv ishlari
bosqichini tavsiflash, bilimlarning mustahkamlik darajasini
tashhislash imkonini bermaydi. Tashhisning boshqa shakl va metodlari bilan birga qo’llanilsagina
ushbu tekshirish kutilgan samarani beradi.
Tizimning to’rtinchi bosqichi –o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini yaxlit bo’lim yoki
kursning al
ohida mavzusi bo’yicha davriy tekshirish hisoblanadi. Mazkur tekshirishning maqsadi –
kursning turli qismlarida o’rganilgan o’quv materialining strukturaviy elementlari o’rtasidagi o’zaro
aloqalarni o’zlashtirish sifatini tashhislash. Davriy tekshirishning asosiy vazifasi – tizimlashtirish va
umumlashtirish.
Tekshirishni tashkil etishda beshinchi bosqich ta’lim oluvchilarning ta’lim jarayonining barcha
bosqichlarida egallangan bilim, ko’nikma va malakalarini yakuniy tekshirish va hisobga olishdir.
O’zlashtirishning yakuniy hisobi har bir chorak va o’quv yili oxirida o’tkaziladi. U olingan
baholarni
qo’shib, o’rtacha arifmetik ballni mexanik tarzda chiqarishdangina iborat bo’lmasligi lozim. Bu,
avvalo, mazkur bosqichda belgilangan maqsadga muvofiq tarzda mavjad bilim darajasi (sifati)ni
tashhislashdir.
Tekshirishdan tashqari nazorat o’z ichiga baholash (jarayon sifatida) va baho (natija sifatida) ham
oladi. O’zlashtirish tabellari, sinf, guruh jurnallari, reyting daftarchalari
va shu kabilarda baholar
shartli
belgilar, kod signallari, xotiralash belgilari va hokazolar baho ko’rinishida qayd etiladi.
O’quvchining o’zlashtirish darajasini baholash uchun nazorat yakunlari (natijalari) asos bo’ladi.
Bunda o’quvchilar ishining ham sifat, ham miqdor ko’rsatkichlari hisobga olinadi. Miqdor
ko’rsatkichlari ko’proq ballar yoki foizlarda. Sifat ko’rsatkichlari esa a’lo, yaxshi, qoniqarli va hokazo
baholovchi fikrlar yordamida qayd etiladi. Har bir baholovchi fikrga oldindan kelishilgan (belgilangan)
ma’lum ball, ko’rsatkich (masalan, o’rin – 1, 2, 3, 4 va hokazo) tayinlanadi. Bunda baho o’lchash va
hisoblashlar natijasida olinadigan
son emas, balki baholovchi fikrga yuklangan ma’no ekanini
unutmaslik muhim. Baholovchi son sifatida qo’llashga berilib ketishning oldini olish uchun bir qator
mamlakatlarda baholar harfli (A, V, S, D va hokazo) ifodaga ega.
Bahoni amalda egallangan bilim, ko’nikma va malakalar bilan davlat ta’lim standartiga ko’ra
o’zlashtirilishi belgilangan bilim, ko’nikma va malakalar umumiy hajmi o’rtasidagi nisbat sifatida
tushunish (ta’riflash)dan ta’lim darajasining miqdoriy mazmuni kelib chiqadi. O’zlashtirish (ta’lim
samaradorligi) ko’rsatkichi B A T yuz foiz nisbat asosida hisoblanadi. Bunda:
B
– o’zlashtirish (ta’lim samaradorligi) bahosi;
A
– amalda o’zlashtirilgan bilim, ko’nikma va malakalarning hajmi;
T
– o’zlashtirish nazarda tutilgan bilim, ko’nikma va malakalarning to’liq hajmi.
Ko’rinib turibdiki, o’zlashtirish ko’rsatkichi (baho) bu o’rinda 100 foiz – axborotni to’liq o’zlashtirish va
0 foiz
– uning umuman mavjud emasligi o’rtasida bo’ladi. Ma’dlumki, baholash funkstiyasi ta’lim
darajasini qayd etish bilangina cheklanmaydi. Baho
– ta’lim oluvchilarga ularning ta’lim olishi,
bilimlarni o’zlashtirishga nisbatan ijodiy yondoshishini rag’batlantirish maqsadida ta’sir ko’rsatish
vositasi. Aynan xolis (ob’ektiv) baholash ta’sirida o’quvchilarda adekvat o’z-o’zini baholash, shaxsiy
muvaffaqiyatlarga tanqidiy munosabat yuzaga keladi. Shu bois bahoning ahamiyati, vazifalarining
xilma-
xilligi o’quvchilar o’quv faoliyatining barcha jihatlarini aks ettiradigan va ularni aniqlashni
ta’minlaydigan ko’rsatkichlarni izlab topishni taqozo etadi.
Hisobga olish
ta’limning muayyan davrida o’quvchilar va o’qituvchi faoliyatini umumlashtirish,
xulosalash demakdir.
O’quvchilarning o’zlashtirish natijalarini hisobga olishda quyidagilarga e’tiborni qaratish lozim:
1.
o’quv dasturi asosida mavzu va bulimni o’rganishda o’quvchilarning bilim, ko’nikma va
malakalarini har tomonlama nazorat qilish;
2.
har bir yakunlangan mavzu bo’yicha o’quvchilarning faoliyati to’g’risida xulosa chiqarish;
3.
o’rtacha arifmetik ma’lumotlarga tayanibgina o’quvchilarning o’zlashtirish darajasini
baholamaslik;
4.
o’quvchilarning mavjud bilimlariga aniq, batafsil ma’lumot (tavsif) berish uchun ularning bir
nec
ha o’quv yilidagi statistik o’zlashtirish ma’lumotlarga asoslanib tahlil etish.
Demak, o’zlashtirishni nazorat qilish va hisobga olish nazorat, o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirish
vazifalarini bajaradi:
O‘quvchilarning
bilim
