3–MAVZU. OZIQ OVQAT MUAMMOSI VA UNI YAXSHILASH
YO‘NALISHLARI
Ozik,-ovk,at xavfsizligini ta’minlash O‘zbekistonning mustak,illi-gini,
mamlakatda ijtimoiy-ik,tisodiy va siyosiy bark,arorlikni ta’min-lashning garovi
hisoblanadi. Er yuzida ik,lim o‘zgarishining natijasida yuz berayotgan tabiiy
ofatlar, erlarni suyurish uchun suv tank,isligi, kur^ok,chilik kabi vaziyatlar ozik,-
ovk,at maxsulotlari etishtirishni k,iyinlashtirmok,da. Ok,ibatda dunyo ozik,-ovk,at
bozorlarida narx-navo ko‘tarilib bormoqda. SHuningdek, 2008 yilda boshlanib,
xamon
davom
etayotgan
jaxon
moliyaviy-ik,tisodiy
ink,irozi
mazkur
muammoning keskin tus olishiga sabab bulmokda. Jaxonning 54 mamlakatida
oilalar moddiy axvoli darajasining pasayishi kuzatilgani, 20dan ziyod davlat
axolisining asosiy qismi ochlikdan k,iynalayotgani, 12 ta mamlakatda axolining
o‘rtacha umr ko‘rishi k,isk,argani, sungi yillarda dunyo axolisining 840 milliondan
orti™ ochlikdan aziyat chekayotganligi buning yak,k,ol dalilidir[1]. SHuning
uchun xam butun dunyoda ozik,- ovk,at xavfsizligini ta’minlash masalalariga juda
katta axamiyat beriladi.
Ozik,-ovk,at xavfsizligini ta’minlashda k,ishlok, xo‘jalikgi muxim o‘rin
tutadi. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoev Oliy
Majlis palatalarining kushma majli-sida k,ilgan nutk,ida "Qishloq, xo‘jalikgini
islox kilish va ozik,-ovk,at xavfsizligini ta’minlash masalalari, xech shubxasiz, biz
uchun eng muxim vazifalardan biri bulib krladi. Eng avvalo, agrosanoat
kompleksi va uning lokomotivi, ya’ni xarakatga keltiruvchi kuchi bo‘lgan kup
tarmoq,li fermer xo‘jaliklarini izchil rivojlantirishga katta e’tibor qaratiladi"[2],-
deb ta’kidlagan.
Mustakillikning dastlabki yillaridan boshlab oziq-ovkat xavfsizligi
masalalari O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatida markaziy o‘rinlardan
birida turadi. Endilikda aholi turmush farovonligini va sifatini yanada oshirish,
axolini oziq-ovkat bilan to‘lakonli ta’minlash masalalari oziq-ovkat xavfsizligini
ta’minlash muammosi bilan chambarchas bo^ikdir. SHu boisdan, O‘zbekistonda
oziq-ovkat
dasto‘rini amalga oshirish asosida oziq-ovkat xavfsizligini
ta’minlashning nazariy asoslarin va ustuvor yunalishlarini ilmiy- nazariy va amaliy
jixatdan tadkik etish zarurati mazkur tadkikot mavzusining dolzarbligini belgilab
berdi.
Mavzuga oid adabiyotlar taxlili
Iqtisodiy xavfsizlikning tarkibiy qismi sifatida oziq-ovkat xavfsizligining
nazariy va amaliy masalalarini xal kilish xamda uning jamiyat taraqqiyotidagi,
insoniyatning turmush farovonlikdagi rolini asoslashga turli MDX iqtisodchi
olimlaridan D.V.Zerakalov tomonidan "Oziq-ovkat xavfsizligi" monografiyasida
oziq-ovkat xavfsizligi masalalari jaxon tarixiy jarayonlarida ko‘plab amaliy
taxlillar keltiriladi.
Oziq-ovkat xavfsizligini ta’minlash suv resurslarining XXI asrga borib
tankisligi yuzaga kelishi xamda bu global iqtisodiy muammo aylanishi xakida
ko‘plab rasmiy statistik materiallar taxlili olib boriladi[3]. YAna bir iqtisodchi
olim L.Revenko o‘zining "Oziq-ovkat xavfsizligi: echimini topish imkoni mavjud"
rasmiy makolasida jaxon saxnasida oziq-ovkat xavfsizligini ta’minlash buyicha
asosan tashki okimlar ya’ni mamlakatlar ishlab chiqarish saloxiyati va
imkoniyatiga bo^ik xolda taksimlash masalasini ko‘tarib chikadi[4].
O‘zbekistonda tadkik kilinayotgan muammoning ayrim tomonlari umumiy
tarzda X.P.Abulkosimovning "Davlatning iqtisodiy xavfsizligi" ukuv
U
I
W
W
/“VI
kullanmasida oziq-ovkat xavfsizligi muammosi umumiy tarzda urganilgan bo‘lsa
yana bir iqtisodchi olimlarimizdan N.X.Ergashev O‘zbekistonda oziq-ovkat
xavfsizligini ta’minlashda sufo‘rtaning axamiyatini ko‘rsatib beradi[5].
SHuningdek, mamlakatimiz iqtisodchi olimlaridan SH.SHodmonov,
A.Ulmasov, T.Juraev, D.Tojiboevalar tomonidan oziq-ovkat xavf-sizligi masalasi
ularning ukuv kullanma va dasrliklarida ayrim kirralari urganilgan.
Ta’kidlash lozimki, xorijlik olimlar tomonidan olib borilgan tadkikotlarda
kup yillik rasmiy nashlardan foydalangan bo‘lsada, lekin milliy iqtisodiyot
doirasida barataraf etish buyicha amaliy tavsiya va takliflar berilmagan.
Urganilgan tadkikotlarda asosan oziq-ovkat xavfsizligi masalasi global iqtisodiy
xavfsizlikni keltirib chiqaruvchi omil sifatida karab chikilgan.
Tadkikotda oziq-ovkat xavfsizligini ta’minlash masalalarining nazariy va
amaliy jixatlarini takomillashtirish maksadida olib borilgan bulib, anik ustuvor
vazifalar belgilab olingan. Makolani yozishda taxlil va mantikiylik kabi
usullaridan foydalanib, muammoni ochib berishga xarakat kilingan xamda
O‘zbekiston oziq-ovkat xavfsizligini ta’minlashda etakchi tarmoqlardan sanalgan
qishloq xo‘jalikgi ekin maydonlari va ishlab chiqarilayotgan maxsulotlar amaliy
taxlili yoritilgan. Tadkikot uchun zarur axborotlar asosan xorijiy adabiyotlar,
statistik va me’yoriy-huk,uk,iy ma’lumotlar bazasidan olingan.
Tahlil va natijalar
Mamlakat axolisining kupayib borayotgani, urbanizatsiya jarayonla-rining
kuchayib borishi sharoitida qishloq xo‘jalikgi ekini maydonlarining kiskarib
borishi oziq-ovkat maxsulotlari ishlab chiqarish va axolining extiyojlarini
qondirish imkoniyatlarini kengaytirish masalasini yildan-yilga keskin kilib
kuymokda. AK,SHning izlanishlar markazi utkaz-gan tadk,ik,otga kura,
O‘zbekiston ozik- ovkat xavfsizligi reytingida dunyoda 64-o‘rinni egalladi[6].
Mamlakatimizda qishloq xo‘jalikgida foyda-laniladigan er maydonlari 1990
yildagi 28080,4 ming gektardan 2015 yilda 25621,6 ming gektarga, ya’ni -2458,8
ming gektarga, shunga mos ravishda xaydaladigan er maydonlari 4176,5 ming
gektardan 4043,6 ming gektarga, ya’ni -132,9 ming gektarga, suyuriladigan erlar
3407,3 ming gektardan 3288,2 ming gektarga, ya’ni - 119,1 ming gektarga,
qishloq xo‘jalikgi ekin maydonlari esa 4200,1 ming gektardan 3694,2 ming
gektarga, ya’ni -505,9 ming gektarga kiskardi[6]. Bu esa oziq-ovkat xavfsizligini
ta’minlashning dolzarb axamiyatga molik ekanligidan dalolat beradi.
Aytish lozimki, Sobik Ittifok tanazzulga uchragan usha davrda, ya’ni 1989
yilda utkazilgan statistik tadkikotlar ma’lumotlariga kura, iste’mol bozorida axoli
uchun zarur bo‘lgan barcha maxsulotlarning kariyb 95 foizi buyicha o‘zilishlar
bulib turgan va bu sobik Ittifok xududida kundalik asosiy oziq-ovkat
maxsulotlarini axoliga kartochkalar orkali sotish tizimini joriy etishga sabab
bo‘lgan edi. 1989 yilda respublika statistika organlari tomonidan yurtimiz axolisi
o‘rtasida utkazilgan rasmiy surovlarda katnashganlarning 89,3 foizi gusht
maxsulotlarini etarli darajada iste’mol kilmayotganini aytgan. Bu ko‘rsatkichlar
sut maxsulotlari buyicha 56,5 foizni, shakar buyicha 55,3 foizni, kandolat
maxsulotlari buyicha 49,5 foizni, kartoshka buyicha esa 17,5 foizni tashkil etdi[7].
Ushbu raqamlar mustakillik ostonasida respublikamizda oziq-ovkat
xavfsizligiga kuchli taxdidlar mavjud bo‘lganligini, respublika oziq-ovkat
xavfsizligini ta’minlashga o‘zi kodir bulmay kolganligini ko‘rsatadi. SHuning
uchun xam mustakillik kulga kiritilganidan sung oziq-ovkat xavfsizligini
ta’minlash xayot-mamot masalasiga aylandi.
Respublikamiz mustakillikka erishgan dastlabki yillardan boshlab,
mamlakat oziq-ovkat xavfsizligini ta’minlash maksadidatub agrar isloxotlar
asosida qishloq xo‘jalikgi ekinlari strukturasini qayta kurib chikish va
takomillashtirishga yunaltirilgan strategiya amalga oshirildi. SHu jumladan,
mamlakatimizda don mustakilligini kulga kiritishga qaratilgan Dasto‘rining
amalga oshirilishi katta ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy axamiyat kasb etdi. Agar
1990 yilda ekin maydonlarining yarmidan kupro^ni texnika ekinlari, shu jumladan,
paxta maydonlari tashkil etgan bo‘lsa, 2016 yilga kelib, ularning maydonlari
35,1% ga kiskartirildi. SHu bilan bir vaktda don ekinlari maydonlarining ulushi
umumiy ekin maydonlarining 24%dan 45,2%ga oshirildi (karang: 1-jadval).
1-jadval ma’lumotlari ko‘rsatmokdaki 2016 yilda 1990 yilga nisbatan
kartoshka ekin maydonlarining ulushi 2,3 barobarga, sabzavot 3,2 %dan 5,3%ga,
usgan. SHu bilan birga ozuka ekin maydonlari ulushi 14,8%dan 8,9%ga
kamaygan.
1-jadval
Mamlakatimizda qishloq xo‘jalikgini boskichma-boskich islox etish va
diversifikatsiya kilish natijasida mustakillik yillarida don mustakil-ligi kulga
kiritildi, ozukabop qishloq xo‘jalikgi maxsulotlari ishlab chiqarish keskin usdi.
2017 yilda 1991 yilga nisbatan don maxsulotlari etishtirish esa 4,2 barobardan
O‘zbekistonda qishloq xo‘jalikgi ekin maydonlari tarkibining o‘zgarishi
d inamikasi ( 1990-2016yy., ( %da)[8]
| 