yuzasiga itarib chiqaradi. Bu tabletka yig‘uvchi moslama yordamida qabul idishiga
tushadi. Ish japrayonida massaning bir me’yorda tushishini ta’minlash va uning
qavatlanib qolmasligi uchun xampa aralashtirgichlar bilan jixozlangan bo‘ladi.
Bu turdagi mashinaning afzalliklari: Yuqori unum bilan shovqinsiz ishlashi,
bosimning ikki tomonlama bir me’yorida ko‘payib borishi, xampadan tabletka
massasi tushishida qavatlanish yo‘q darajada bo‘lishi va x.k. Kamchiligi:
mashinaning
murakkabligi, uni sozlash, ishchi qismlarini almashtirish, bir turdan
boshqa turga o‘tkazish uchun mutaxassis talab qilishi.Tabletka tayyorlanadigan
mashinaning taxtakachlash jarayonida bevosita ishtirok etadigan qismlari oliy navli
po‘latdan tayyorlangan bo‘lishi kerak. CHunki bu
jarayon murakkab sharoitda
o‘tadi: kuchli ishqalanish natijasida qoliplar isib ketib kengaishi, emirilishi,
zanglashi, sinishi mumkin. Kerakli xususiyatga ega bo‘lgan material olish uchun
po‘latning tarkibiga xar xil elementlar kiritiladi. Qaysi element kiritilagligiga qarab
po‘lat yoriliqlanadi: u 8, 9 XS, 12 XN 2, XVG, VK16, X6VF, TBK va x.k.Bunda
elementlar oldidagi son uglerodning o‘rtacha miqdorini belgilaydi, agar ikki
xonali son bo‘lsa uglerodning yuzdan bir ulishi ko‘rsatilgan bo‘lib, bundaypo‘lat
navi konstruksion po‘lat deb yuritiladi. Bir xonali son bo‘lsa,
uglerodning undan
bir ulishini ko‘rsatib, bu navni instrumental po‘lat deyiladi. Element orqasiga
qo‘yilgan son uning foiz miqdorini bildiradi
Agar uglerod miqdori bir foizgacha bo‘lsa, yorliqda ko‘rsatilmaydi. Agar
emlementning o‘zi ko‘rsatilib, son ko‘rsatilmasa shu elementlardan bir foizdan
saqlashini bildiradi.
Misol: 9XS navli po‘lat tarkibida 0,9% uglerod, 1% xrom, 1%kremniy saqlab,
instrumental po‘lat deyiladi. XVG - bu ligirlanganpo‘lat bo‘lib, tarkibida xrom,
volfram va marganetsdan 1% saqlaydi.12XN 2 - bu konstruksion po‘lat bo‘lib
0,12% uglerod, 2% nikel va1% xrom saqladi. VK - qattiq qotishmali po‘lat
bo‘lib, volfram vakobaltdan 1% saqlaydi. TVK- qattiq qotishmali po‘lat bo‘lib,
tarkibida 1% titan, volfram va kobalt saqlaydi.
Bir xil sharoitida XVG navli po‘latdan tayerlangan press formalar VK6 dan
tayerlanganga nisbatan bir necha marta kam xizmat qiladi. X6VF xrom, volfram,
vanvdiy qotishmasidan tayerlangani esa 10-15 baravar ko‘p xizmat qiladi.
Press formalar yuzasining o‘ta silliqligi puansonlar va qolip uchun 12-13
sinfga
to‘g‘ri kelishi kerak.
Qattiqligi Rokveller eki Brinell usullari bo‘yicha o‘lchanadi. Bunda metall qolip
yuzasiga chiniqtirilgan mvxrutiysimon po‘lat eki olmos bilan bosiladi. Qattiqlik
metall yuzasida qolgan iz chuqurligiga binoan xisoblab chiqariladi va NRV indeksi
bilan po‘lat zoldir bo‘lsa NRV indeksi bilan ifodalanadi. Metall qattiqligi
puansonlar uchun NRV - 54-58, qolip uchun esa NRV - 58 - 62 bo‘lishi kerak.
Tabletka tayyorlaydigan mashinalarning maqsadga muvofiq, to‘g‘ri
va uzoq vaqt
ishlashini ta’minlashda qolip diametri bilan puanson diametrlari o‘rtasidagi farq
ma’lum darajada bo‘lishi kerak. Smith ning ma’lumoti bo‘yicha, 8 - 12 mm
diametrli qolip teshiqkalari uchun puanson diametri o‘rtasidagi farq 0,05 mm ni
tashkil qilsa maqsadga muvofiq deb qaraladi. Ayrim mutaxassislar esa bunday
oraliqni 0,01 - 0,05 mm belgilaydilar. Demak, oraliq farqi kattaligi dori
moddalarning fizik-kimyoviy xususiyatlaridan va tabletkaning katta-kichikligidan
kelib chiqishi kerak. Ishlash jarayonida vaqti-vaqti bilan puanson va qolipning
ishchi yuzalari silliqlanib turiladi.
Ayrim xollarda esa uglerod, azot va metall
bug‘lari bilan ishlov berilib qayta tiklanadi.Tabletka tayyorlash o‘rtacha 80-120
mPa bosimda olib boriladi. Agar modda qayshqoq bo‘lsa kamroq, tarang bo‘lganda
esa yuqoriroq bosimda olib boriladi. Bunda taxtakachlangan tabletkani qolipdan
itarib chiqarish kuchi taxtakachlash uchun sarflangan kuchning taxminan 10% ini
tashkil etishi maqsadga muvofiq.
Taxtakachlash bosimini belgilash.Buning uchun quyi puansonni qolipga asos
qilgan xolda 0,3-0,5 g massa solinadi. Keyin yuqori puanson kiygizilib,
taxtakachlash asbobining plunjeriga joylashtiriladi. So‘ng
ushlagich yordamida
asta-sekin ma’lum bosim xosil qilinadi. Masalan, natriy bromidning og‘irligi 0,5 g,
diametri 9 mm bo‘lgan tabletkasini tayyorlash uchun 160 mPa (1600 kg/sm
2
)
bosim etarli bo‘ladi. U quyidagichaxisoblanadi:
buerda:
R
man
- manometrko‘rsatkichi, atm.;
26,4 - gidrotaxtakachlashplunjeriningyuzasi, sm
2
;
S
tabl.
- tabletkayuzasi, sm
2
.
Tenglamagaqiymatlariniqo‘ysak:
Demak, og‘irligi 0,5 g, diametri 9 mm bo‘lgannatriybromidtabletkasi OST
6 4 - 7 - 1 7 0 - 7 5
t a l a b i g a j a v o b b e r i s h i u c h u n
4 0
atmosferabosimko‘rsatkichidataxtakachlashlozim, buesa 160 mPa (1600 g/sm52 0)
ga to‘g‘rikeladi.
Qolipteshikchasidagitabletkaniitaribchiqarishuchunsarflanadigankuchnianiqlash.
Bumaqsaddaquyidagitenglamadanfoydalaniladi:
buerda:
S
yon.
- tabletkaning yon satxi, ya’niπrh;
S
yon.
= 2πhr
r - tabletka radiusi, sm;
h - tabletka balandligi, sm;
π - 3,14.
