4-ma’ruza. Tabletkalar va ularni korxona sharoitida ishlab chiqarish
texnologiyasi.
Reja
1. Qisqacha ta’rixiy ma’lumot.
2. Tabletka dori turini ifodasi.
3. Tabletka dori turini ijobiy va salbiy tomonlari.
4. Tabletkani ishlatish yullari.
5. Tabletka mashinalari.
6. Krivoship tabletka mashinalari. Ularni ijobiy va salbiy tomonlari.
7. RTM2 mashinalar. Ijobiy va salbiy tomonlari.
8. Taxtakachlash bosim kuchini belgilash.
9. Tabletkani qolipdan itarib chiqarish kuchini xisoblash.
Tayanch so’z va iboralar: tabletka, tabletka mashinalari, krivoshib yoki zarb
bilan ishlaydigan tabletka mashinalari (KTM), rotatsion tabletka mashinalari
(RTM), puanson, matritsa, qolip.
Ma’ruzaning maqsadi: Talabalarga tabletka dori turini ifodasi, tabletka dori turini
ijobiy va salbiy tomonlari va ishlatish yo‘llari to‘g‘risida tushuncha berish.
Tabletka mashinalari. Krivoship tabletka mashinalari va RTM mashinalarining
ijobiy va salbiy tomonlari.
Ajratilgan vaqt - 2 soat.
Tabletka so‘zi lotincha –“tabula”“taxta”, “tabella”“taxtacha” so‘zidan olingan
bo‘lib, dorining taxtakachlangan turidir. X1X asrining birinchi yarmidan boshlab
oziq-ovqat sonoatida choyni saqlash, tashish va ishlatish qulay bo‘lgan taxtakach
shakli ishlab chiqarila boshlandi. Bu afzalliklardan dorixona sharoitida katta
xajmni egallaydigan dori turlari uchun xam foydalanish mumlkinligi aniqlandi.
G.Ya.Koganning ma’lumotiga qaraganda, dorilarning tabletka xolida ishlatilishi
1844 yilda Brokedon tomonidan taklif qilingan. L.F.Ilin keltirgan ma’lumotlarga
qaraganda, tabletka dori turini birinchi marta Germaniyada 1874 yilda Rozental
taklif qilgan. Aslida Rozental 1882 yilda e’lon qilgan maqolasida tabletka xolida
dorilarni berishning sababi va axamiyatini izoxlagan. Jumladan Rozental
ta’biricha, dorivor o‘simliklarni tabletka xolida chiqarilishi ularning xajmini
kamaytiradi, turg‘unligini oshiradi, ishlatilishini osonlashtiriladi.
Shu davrlarda dorixonalarda tabletkalar xususiy retseptlarga binoan eng sodda
taxtakachlash asboblari yordamida tayyorlanar edi. Shunga qaramasdan bu yangi
dori turiga qiziqish va talab kundan kunga oshib bordi. Bu esa o‘z navbatida
tabletka tayyorlash jarayonning asta-sekin takomillashuviga, uning sifatini
yaxshilash uchun kerakli choralarni ko‘rishiga xamda dastgoxlarning mexanik
usulida ishlashini ta’minlaydigan tadbirlar qo‘llanishiga olib keldi. Germaniya va
Shveysariyada XIX asrning oxirlariga kelib ko‘l kuchisiz ishladigan dastgoxlar
taklif qilindi.
Rossiyaga birinchi marta shunday dastgox 1895 yilning 24 martida
Shveysariyadan keltirildi va Sankt Peterburg shaxrida xozirgi “Oktyabr” ishlab
chiqarish birlashmasiga o‘rnatildi. Bu soxadagi bo‘lgan xamma ma’lumotlarni
to‘plab tartibga solgan birinchi rus olimi L.F.Ilin 1900 yilda “Taxtakachlangan
dorilar to‘g‘risida yoki tabletkalar” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini ximoya
qildi.
1910 yilda esa rus olimi I.I.Budzko “Ko‘zga ishlatiladigan tabletkalar” to‘g‘risida
doktorlik dissertatsiyasini ximoya qilgan. Oktyabr inqilobidan so‘ng sobiq
ittifoqda birinchi bo‘lib 1962 yili S.M.Maxkamov tabletka dori turidan nomzodlik
dissertatsiyasini yoqladi. 1972 yilda E.E.Borzunov, 1980 yilda esa S.M.Maxkamov
"Tabletka dori turining nazariy va amaliy soxalari bo‘yicha" doktorlik
dissertatsiyalarini ximoya qildilar. Shu kungacha bu dori turiga bag‘ishlab 40 dan
ortiq nomzodlik va 5 ta doktorolik dissertatsiyalari yoqlandi Bu izlanishlar
natijasida tabletka ishlab chiqarish jarayonining nazariy va amaliy tomonlari
boyidi. hozir bu soxa texnologiyaning nazariy tomonidan eng puxta asoslangan
qismi bo‘lib qoldi.
Tabletkalar dozalalarga bo‘lingan dori moddalar yoki ular bilan yordamchi
moddalar aralshmasining taxtakachlangan qattiq dori turi bo‘lib ichish, surtish, til
ostiga, teri ostiga va in’eksiya uchun ishlatishga mo‘ljallangan bo‘ladi. Bu dori turi
tayyor dori vositalari ichida bir qancha afzalliklarga ega bo‘lganligi tufayli 80%
dan ortiqrog‘ini tashkil qiladi. Yiliga sanoatimiz ishlab chiqarayotgan tabletkalar
miqdori taxminan 500 nomda bo‘lib 5 milliard shartli qadoqni tashkil etadi. Bu
dori turi quyidagi afzalliklari tufayli tez rivojlandi:
1. Jarayonning to‘liq mexanizatsiyalashganligi, ish unumdorligining
yuqoloriligi, ozodaligi.
2. Ta’sir qiluvchi moddaning aniq dozalarga bo‘linganligi va tabletka
massasining aniqligi.
3. Muolajada, saqlash va tashishda qulayligi.
4. Noxush maza va xidlarni birmuncha kamaytirish mumkinligi.
5. Ta’siri uzaytirilgan va kerakli a’zoga mo‘ljallangan xolda bo‘lishi
mumkinligi va x.k.
Bu afzalliklar bilan bir qatorga bu dori turi kamchidiklardan xam xoli emas:
1. Saqlanish natijasida eruvchanligi va parchalanuvchanligini kamayishi.
2. Yordamchi moddalar ishlatilishi.
3. Xamda dori vositalardan tabletka tayyorlash imkoniyatlari etarli ishlab
chiqilmaganligi va x.k.
Tabletkalar ikki tomoni yassi, qabariq yoki xoshiyali, silindr shaklida bo‘lib,
diametri 3 - 25 mmgacha bo‘lishi mumkin. 25 mmdan ortiq diametrga ega
bo‘lganlari shartli ravishda briket deb yuritiladi. Ba’zan tabletkalar qobiqli xolda,
tarkibida zaxarli modda bo‘lgan tabletkalar eozin bilan bo‘yalgan bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda tibbiyotda turli xil tabletkalar ishlatiladi, jumladan ta’siri
uzaytirilgan qayta va ko‘p marta ta’sir qiluvchi tabletkalar –“retard” va “durul”lar,
qattiq dispers asosli tabletkalar, sublingval, mikrotabletkalar va x.k.lar.
Tablekalarni qabul qilish usullariga rioya qilinmaganda xar xil noxushliklar kelib
chiqadi. Shuning uchun ularni qabul qilishni quyidagi usullari tavsiya etiladi:
1.Butunligicha qabul qilinadigan tabletkalar. Bularga usti qobiqli tabletkalar,
kichik massali, noxush xid va mazali tabletkalar, og‘iz bo‘shligida so‘rilib ta’sir
qiluvchi, ta’sirin uzaytirilgan va ma’lum a’zoga ta’sir etishga mo‘ljallangan xamda
teri ostiga ishlatiladigan tabletkalardir.
2.Oldindanmaydalabyokieritibichiladigantabletkalar.Tabletka tayyorlanadigan
mashinalar.Tabletka tayyorlanadigan mashinalar ishlash jarayoni bo‘yicha
ekssentrikli yoki zarb bilan ishlovchi va rotatsion yoki revolver guruxlarga
bo‘linadi. Ular uchta asosiy qismdan: xaraktlantiruvchi, uzatuvchi va ish
bajaruvchi sozlamalardan tashkil topgan bo‘ladi. Mashinaning boshqa qismlari
yuqoridagilarning maqsadga muvofiq ravishda avtomatik ishlashini
ta’minlaydi.Zarb bilan ishlaydigan mashinalar. Bu mashinalar tuzilishi sodda
bo‘lib, ish bajaruvchi sozlamasi qolip, ostki va ustki puansonlar va xampadan
iborat. hampaning ish jarayoniga qarab, bu turdagi mashinalar boshmoqli va
sirpang‘ichli bo‘lishi mumkin.
Qolip maxsus po‘latdan tayyorlangan silindrsimon qism bo‘lib,unda bir yoki bir
nechta o‘ta silliqlangan teshikchalar bo‘ladi. Qolip taxtakachlash lozim bo‘lgan
moddalarni o‘lchashga va shakl berishga mo‘ljallangan. µolip tabletka
tayyorlaydigan mashinaning stoliga maxsus burama mixlar yordamida maxkamlab
qo‘yiladi. Bunda qolip yuzasi stol yuzasiga mos bo‘lishi va xampa xarakatiga
xalaqit bermasligi kerak. Quyi puanson bir yoki bir necha silindr shaklidagi o‘ta
silliqlangan yassi yoki botiq yuzaga ega bo‘lib, qolipning tubini tashkil etadi. Ish
darayonida pastki puanson qolipda yuqoriga va pastga xarakat qiladi. Qolip
ichidagi teshikcha xajmi puansonning tushish darajasini moslash bilan belgilanadi.
Puanson qolip ichidagi teshikcha bo‘yicha stol yuzasigacha ko‘tarilib,
taxtakachlangan tabletkani itarib chiqaradi, so‘ngra boshmoq tabletkani turtib
tushiradi va qolip teshigi yana taxtakachlanadigan modda bilan to‘ldiriladi.
Yuqori punson bir yoki bir necha silindr shaklidagi o‘ta silliqlangan yassi yoki
botiq yuzaga ega bo‘lib, mashinaning ekssentrik moslamasiga ulangan bo‘ladi. Ish
jarayonida u yuqoriga va pastga xarakat qiladi. Pastga xarakat qilish vaqtida qolip
ichiga kirib, moddani taxtakachlaydi. Tabletka tayyorlaydigan mashinalarning
bosim kuchi yuqori puansonning pastga (qolip ichiga) qanchalik chuqur tushish
darajasi bilan belgilanadi. Bu ekssentrik yordamida amalga oshiriladi.
Xampa (bunker) - tabletka tayyorlash uchun mo‘ljallangan massa joylashtirilgan
moslama. Zarb bilan tabletka tayyorlaydigan mashinalarda xampa mashina
tanasiga o‘rnatilgan bo‘lib, ikki qismdan iborat: xarakatsiz qismi (massa saqlovchi)
va xaraktli (massani qolipga uzatuvchi) qismi - boshmoq; sirpanchiqli tabletka
mashinalarida esa xampa stol bo‘yicha sirpanib oldinga va orqaga xarakat qiladi.
Ish darayonida xampa ichidagi massa qavatlanib qolmasligi uchun uning ichiga
aralashtirgich joylashtirilgan bo‘ladi. Mashinaning xamma qismlari
moslashtirilgan ishlash tezligiga binoan xampa qolip teshikchasi ustiga kelib, uni
massa bilan to‘ldiradi va orqaga qaytadi. So‘ng taxtakachlash va taxtakachlangan
tabletka itarib chiqarish jarayoni ro‘y beradi. hampa navbatdagi kelib qolipni
to‘ldirishdan oldin tabletkani turtib to‘plagichga tushiradi. Bu jarayon daqiqasiga
80 martadan oshmaydi. Bu turdagi mashinalar sodda tuzilgan bo‘lganligi uchun oz
miqdorda tabletka ishlab chiqarishda laboratoriya sharoitida (ilmiy tekshirish
bilimgoxida) ishlatish maqsadga muvofiqdir. Kamchiligi: ishlab chiqarish
unumdorligining yuqori emasligi, shovqin bilan ishlashi, bosim bir tomonlama
zarb bilan bo‘lganligi tufayli tabletka sifatiga putur etishi va xavoga chang
ko‘tarilishi
1
.
| 