XII BO B. YORITISH TIZIMI
1 2 . 1 . U m u m iy m a ’lu m o t l a r v a q o ‘y i l a d i g a n
t a l a b l a r
T r a k t o r va a v to m o b illa r xavfsiz ish lash in i y o ritish va d a r a k c h i
a s b o b la r s iz ta s a v v u r q ilib b o i m a y d i . T u n d a va k u n n i n g q o r o n g ‘i
vaq tlarid a h arak at y o ‘n alish in i, k ab in a n i, m a s h in a n i ayrim tizimlari
h o latini (n a z o ra t lam p alari) va gabarit oMchamlari t o ‘g brisida m a ’lu m o t
b e r is h l o z im . M a x s u s t a d q i q o t l a r g a k o ‘ra t r a n s p o r t o q i m i k a m
boMishligiga q a r a m a s d a n y o ‘l tra n s p o r t h o d isa la rin in g 50% i k u n n in g
q o r o n g ‘u vaqtlariga t o ‘g ‘ri keladi.
Barcha yoritish asboblari elektr energiyani
nurli energiyaga aylantirib
be rad i. Yoritish sharoiti bir sirt yuzasiga t o ‘g ‘ri keladigan nurli o qim
bilan b a h o la n a d i va lyuks (Ik) bilan o ‘lchanadi.
Yoritish tizimiga q o ‘yiladigan talablar m u ra k k a b va bir-biriga zid.
Yoritish tizimi yorugMik m a n b a in i m aksim al FI К ni t a ’m in la sh i, nurli
oq im n i m u h itg a m a ’lum tartibda taqsim la b yoMni yoritishligi, jism larni
kerakli uzoqlikda k o ‘rinishni t a ’m in la sh i, q a r a m a -q a rs h i y o bnalishda
harakat qilayotgan haydovchining k o ‘zini qam ashtirm asligi va hokazolar.
U s h b u talablarni bajarjsh murakkabligi quyidagilar bilan ifodalanadi:
y o ru g ‘lik m a n b a i 90Vt dan o s h m a s d a n ju d a katta yorugMik kuchi olinishi
kerak va ushbu yorugMik o q im in i yig‘ib tu rlich a taqsim lash kerak.
Yoritish tizim i bosh yoritish h a m d a a v to m o b illa rd a q o ‘s h im c h a
tu m a n g a q a r s h i f a r a l a r d a n ib o r a t. T r a k t o r l a r d a va a y r im m a x s u s
av to m obilla rda o rq a n i yoritish faralari h a m o ‘rnatilishi m u m k in .
D a rak ch i yorugMik tizim in in g m in im a l
k o m plekti quyidagilardan
iborat boMishi kerak: gabarit c h iro q c h a la r, to r m o z darak ch ilari, burilish
darakchilari va u larning yo n takrorlagichlari, yorugMik qaytargichlar,
m ash in a ra qam belgisini yoritish fonari.
Yoritish asboblari optik ele m e n tla rd a n , k orpusda n va elektr zanjirdan
iborat. Yoritish asbobining optik tizimi c h o ‘gManish lam pa, yorugMik
qaytargichi va yoyiltirgichlardan tashkil to p g an .
O p tik e le m e n t deb,
lam pa, yorugMik qaytargich va yoyiltirgich m ajm uasiga aytiladi. L am p a
yorugMik m anbai vazifasini bajaradi.
YorugMik qaytargichi parab o lo id sh ak ld a boMib, yorugMik oqim ini
kichik b u rc h a k d a yig‘adi. Yoyiltirgich sh affo f m a te ria ld a n tayyorlanib
uning ichki sirtida joylashgan linza va p rizm a y o rd a m id a yorugMik oqim i
vertikal va gorizontal tekisliklarda qayta taqsim lanadi.
304
YorugMik asboblarining asosiy texnik k o ‘rsatkichlari quyidagilardan
iborat: o p tik
tiz im n in g faol sirti, yorugMik q am ro v b urchagi, yoritish va
yoyilish burchaklari, fokus masofasi. O ptik tizim in in g faol sirti deb,
q a y ta r g ic h n in g k o ‘zgu sirtiga aytiladi. Y oruglik qam ro v i d eb , q a y ta r -
g i c h n i n g k o ‘zgu s ir t i n i o p t i k o ‘q ig a p e r p e n d i k u l y a r
boMgan sirt
pro y e k siy a sig a ay tiladi. YorugMik a s b o b in in g o p tik o ‘qi — b u n in g
s im m e tr ik o ‘qidir. Q a y ta rg ic h n in g faol sirtiga o p tik o ‘qiga parallel
tushayotgan n u rla r yigMladi. Fokus m asofa deb, optik o ‘qini qaytargichni
c h o ‘qqisigacha boMgan qism iga aytiladi.
Y o y iltir g ic h ( o p t i k e l e m e n t n i s h is h a s i) yorugMik ta q s i m la s h n i
yakunlaydi. U ning ichki sirtida yorugMikni tovlanish-qaytarish elementlari
joylashtirilgan: silindrik, sferik, linzalar va prizm alar.
U lar y o rd a m id a
yorugMik n u rla r i y o y iltirilad i yoki kerak li y o ‘n a lis h d a f o k u s la n a d i
(yigMladi). U n d a n tashqari yoyiltirgich optik e le m e n t va qaytargichni
turli tashqi m u h it t a ’siridan saqlaydi (c h an g , loy, yogMngarchilik va
hokazo).
YorugMik tizim i q u y id a g ic h a tavsiflanadi: yorugMik tarq a tish turi
b o ’y ich a y e v ro p a c h a va A m e r ik a turi; yorugMik ta rq a tis h n i bajarish
uslubi b o ‘yicha — ikki va t o ‘rt farali —
g om ofake l uslubi; o p tik elem e n t
shakli b o ‘yicha — d u m a lo q va t o lrt burchakli faralar.
O ld bosh yoritish faralarni uzo q n i yoritish lam palari R h a r f bilan, S
harfi bilan yaqinni yoritish lam palari va SR harflar bilan uzoq va yaqinni
yoritish lam palari belgilanadi.
U z o q n i yoritish rejim ida t o ‘siqni a niqlash masofasi a v to m o b iln i
t o ‘xtatishga yetarli boMishi kerak. Buning u c h u n t o ‘siqning yoritilishi 2
Ik d a n kam boMmasligi kerak. Y aqinni yoritish rejim ida q a ra m a -q a rsh i
y o ‘n a lis h d a h a r a k a t q ila y o tg a n a v to m o b illa r n in g h a r a k a t xavfsizligi
t a ’m inla nishi lozim. Y aqinni yoritish lam palari
yoMning kichik boMagini
yoritilishini t a ’m inlaydi, yorugMik biroz o ‘ngga siljitilib q a r a m a -q a rsh i
y o ^ a l i s h d a harakat qilayotgan haydovchilarning k o ‘zini qam ashtirm aydi.
Yevropa va Am erika turdagi yoritish tizimlari yaqinni yoritish rejimida
b ir-b irid a n ajralib turadi. U sh b u yoritish tizimlari b ir-b irid a n n u rla r
dastasi strukturasi va uni tashkil qilish usuli bilan farqlanadi. 0 ‘rta
Osiyo h u d u d id a Y evropa turdagi yoritish tizimi qoMlaniladi.
S R turdagi faralarda ikki c h u lg ‘am li lam p a qoMlanilgan (12.1- rasm)
la m p a n in g uzo q n i yoritish c h u lg ‘am i (3) optik o ‘qi b o ‘yicha qaytargich
fokusida joylashgan. N u rla r dastasi gorizontal tekislikka + 1 ,5 va vertikal
tekislikka + 0,75 burchakka o ‘zgarilib yigMladi. Yaqinni yoritish chulg‘am i
(4) o p tik o ‘qn in g yuqorisida va oldida joylashgan. U n in g pastida ch a p
t o m o n i (15) b u r c h a k o s tid a q irq ilg an e k r a n (5) o ‘rn a tila d i, e k ra n
q a y t a r g i c h n i n g p a s t t o m o n i n i y o p ib t u r a d i. S h u n i n g u c h u n h a m
q a y t a r i lg a n n u r l a r d a s ta s i u s h b u r e jim d a b i r o z p a s tg a va o ‘ngga
y o ‘naltiriladi. E kran (6) t o ‘g ‘r i d a n - to ‘g ‘ri nurlarni yopib turadi.
2 0
-
4 9 9
305
