Sonlarni qo’zg’almas vergulli tasvirlash

Sonlarni qo’zg’almas vergulli tasvirlash 
. Sonni qo’zg’almas vergulli tasvirlash uchun kompyuter xotirasining 
katakchasi ishora va raqamlarga mo’ljallangan xonalarga ajratiladi. Katakchaning 
xonalari odatda, chapdan o’ngga tomon raqamlar bilan tartiblanadi. Katakchaning 
bitta xonasiga sonning bir xonasi mos keladi. 
Bunday sonning butun va kasr 
qismini 
ajratadigan vergulning o’rni oldindan belgilanadi. Masalan, sonning butun qismiga 
10 ta ikkilik belgi, kasr qismiga 13 ta ikkilik belgi ajratilgan bo’lsa (bitta belgi 
sonning ishorasi uchun ajratilgan, masalan, « + » belgi uchun 0, « - » belgi uchun 1 
mos keladi), u holda 10,25
10
=1010,01
2
soni mashinada quyidagicha tasvirlanadi: 
Sonning butun qismi uchun 1 dan 10 gacha bo’lgan xonalar ajratilgan. 
Qo’zgalmas vergulli tasvirlangan sonlar ustida 
amallar juda sodda bajariladi
, chunki 
vergulning o’rni o’zgarmaydi. Shuning uchun xonalardagi raqamlarni mos 
ravishda qo’shib qoyish yetarli. Bu usulning kamchiligi, ishlatiladigan sonlarning 
chegaralanganligidadir. Haqiqatdan, EHM 24 xonali xotira katakchasiga ega bo’lib, 
vergul 10 – xonadan keyin qoyiladigan bo’lsa, u holda xotira 
katakchasidagi 
absolyut 
qiymati boyicha eng katta son 1111111111, 1111111111111
2 
bo’ladi (bu 

son 1026
10
dan katta emas). Absolyut qiymati boyicha eng kichik son esa 
0000000000, 0000000000001
2
ko’rinishda bo’ladi: 1*2
-13
. Shunday qilib 
qaralayotgan 
kompyuter 
xotirasining 
katagiga 1*2
-13
≤a<1026 oraliqdagi 
ixtiyoriy a sonini yozish mumkin ekan. Oraliqning chegaralanganligi hisob ishlarini 
olib borishda ancha qiyinchilik tug’diradi.
Sonlarni qo’zg’aluvchi vergulli tasvirlash. 
Q asosli sanoq sistemasidagi ixtiyoriy a soni (a≠0) bu usulda quyidagicha 
tasvirlanadi: a= ±M*Q
±r
, bu yerda M – a sonining mantissasi deyiladi va u musbat 
to’g’ri kasrdan iborat, r – a sonining tartibi deyiladi va u butun son. Q – sanoq 
sistemasining asosi.
1 
Masalan, 125
10
sonini quyidagicha yozish mumkin: 
125=12,5*10
1
=1,25*10
2
=0,125*10
3
=0,0125*10
4
=... 
Agar a 
sonining 
mantissasi
 oraliqda 
bo’lsa, u holda a sonining bunday 
tasvirlanishi normal shakl deyiladi. Ravshanki, 125 soni normal shaklda 
a = 0,125*10
3
ko’rinishda bo’ladi. Bu yerda mantissa 0,125 ga, tartibi 3 ga teng. 
24 xona uzunlikdagi katakchada son qo’zg’aluvchi vergulli ko’rinishda quyidagicha 
tasvirlanadi: 
Nolinchi xona son ishorasi, birinchi xona tartib ishorasi(« + » ishoraga 0, «-» 
ishoraga 1 mos keladi). 2 – 8 – xonalar sonning ikkilik tartibini, 9 – 23 – xonalar 
sonning 
ikkilik 
mantissasini 
tasvirlash 
uchun 
ajratilgan. 
Masalan, -7
10
= - 111
2
= - 0,111
2
*10
3 
= - 0,111
2
*10
011
son xotira katakchasida 
quyidagicha tasvirlanadi: Sonlarni bunday usulda tasvirlashda modul jihatidan 
noldan 
farqli 
normallashgan 
son
 
10
-1 111 111
*0.1 = *2
-127
=2
-128
(M=0,1; p=-1111111) bo’lsa, eng katta normallashgan 
son 
10
1 
111 
111
*0,111 
111 111 111 111 
=( 
)
15
*2
127
=2
-15*
2
127
=2
112
<2
113
ko’rinishda 
bo’ladi, 
ya’ni yuqoridagi 
shakilda yoziladigan A soni 
2
-128 
≤ A ≤2
113 
oraliqda bo’lishi kerak. Bu usulda tasvirlashning kamchiliklari sonni 
tasvirlashda belgilar sonining ko’payib ketishi va mos holda arifmetik amallarni 
bajarish jarayonining murakkablashtirib yuborishidan iborat. Xotira katakchasida 
sonlarni tasvirlashning ikki usulini ko’rib chiqdik. Shuni aytish kerakki, 
kompyuterda faqat sonlarni emas, balki turli belgilarni ham tasvirlab ishlatish 
mumkin. Bunday belgilar ham xotira katakchalarida mos ikkilik kodlari orqali 
tasvirlanadi.