odamlar o‘zining o‘zgargan holatini anglab etishlari va insoniyat halok bo‘lishining
oldini olish uchun barcha imkoniyatlardan foydalanishlari lozimligi haqida
ogohlantirgan edi. Albatta, o‘zini o‘zi qirib tashlash imkoniyati odamlarda darhol paydo
bo‘lgani yo‘q. YAdro qurolini yaratish va uni butun tiriklikni qirib tashlashuchun etarli
miqdorda jamg‘arish uchun vaqt, juda katta moddiy, moliyaviy va boshqa xarajatlar,
shuningdek jahonning turli mamlakatlaridagi olimlar, muhandislar va ishchilar ko‘p
millionli armiyasining kuch-g‘ayrati talab etildi. Ammo birinchi yadro portlashlaridan
so‘ng yuzaga kelgan vaziyatning jiddiyligini jahon hamjamiyatining keng davralari
anglab etishi uchun ham qariyb 30 yil vaqt o‘tishi kerak bo‘ldi.
AQSH va Sovet Ittifoqida bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda ish olib borgan
olimlar ikki jamoasi tadqiqotlarining aqlni lol qoldiruvchi natijasi bo‘lgan «yadro
qishi» konsepsiyasi paydo bo‘lgan 1980-yillarning boshiga kelibgina insoniyat yadro
quroli
yaratilishi, shuningdek global muammolar paydo bo‘lishi bilan u o‘zining
avvalgi «umrboqiyligi»ni yo‘qotganini uzil-kesil anglab etdi.
Kompyuterda yaratilgan modellarda ancha aniq hisoblab chiqilgan mazkur
konsepsiyaning asosiy mazmuni shundan iboratki, jahonda Erdagi hayotni butunlay
yo‘q qilish uchun etarli miqdorda yadro zaryadlari to‘plangan. Ular portlatilgan
taqdirda to‘g‘ridan-to‘g‘ri shikastlantiruvchi ta’sirdan tashqari havoga son-sanoqsiz
miqdorda chang, tutun va kul ko‘tariladi va ularning qalin pardasi sayyoramizni
quyosh nurlaridan butunlay to‘sib qo‘yadi. Bu atmosfera va Er yuzasining
temperaturasi keskin pasayishiga sabab bo‘ladi va uni muz bosishiga olib keladi.
«YAdro qishi» konsepsiyasi odamlarni ular yangi xavf darajasini anglab etishga va
sivilizatsiyani qutqarish uchun harbiy kuch ishlatishdan voz kechib, choh
yoqasidan uzoqlashishga qodirmi, degan savolga javob berishda muqobildan uzil-kesil
mahrum qildi.
Muhokama qilinayotgan muammoning boshqa bir o‘ziga
xos xususiyati shundaki,
u mohiyati va hozirgi holati «Tabiat falsafasi» mavzusida ko‘rib chiqilgan ekologiya
bilan uzviy bog‘liq. Biz fan-texnika taraqqiyoti darajasi ekologik tanglikni bartaraf
etish borasidagi imkoniyatlarni belgilashini qayd etgan edik, ammo qurol-
yarog‘larning vayronkor imkoniyatlari, ularning shakllari, qo‘llash metodlari va
usullarining rang-barangligi ham ayni shu darajaga bog‘liq bo‘ladi. Boshqacha
aytganda, inson o‘z hayotini tabiat bilan uyg‘unlikda yo‘lga qo‘yish
imkoniyatlarini qo‘lga kiritish bilan bir qatorda butun tiriklikni yo‘q qilish
qobiliyatini ham ko‘p karra oshirdi.
Jamiyatning harbiylashuvi, qurollanish poygasi
va harbiy mojarolarning salbiy oqibatlari atrof muhitning buzilish jarayonlarini
yanada jadallashtirmoqda. YAdro quroli bilan bir qatorda urush olib borishning
«geografik» vositalari ham oldindan aytib bo‘lmaydigan oqibatlardan iborat alohida
xavf tug‘diradi. Bu oqibatlar inson sun’iy yo‘l bilan tabiiy ofatlar, vayrongarchiliklar
va shu kabilarga erishish maqsadida tabiiy jarayonlarga izchil ta’sir ko‘rsatishi
natijasida kelib chiqishi mumkin. Urush harakatlari olib borishning bunday
usullari, masalan muayyan hudud ustidagi ozon qatlamini ataylab vayron qilish va
shu kabilar yadro qurolining qo‘llanilishi bilan teng oqibatlarga sabab bo‘lishi
mumkin.
Bugungi kunda harbiy qarama-qarshilik ma’lum darajada susayganiga qaramay,
aksariyat mamlakatlarda mudofaa va atrof muhitni muhofaza qilish xarajatlarida
ulkan nomutanosiblik hanuzgacha saqlanib qolmoqda. Bu
tafovut mudofaa foydasiga
ba’zan ellik baravar va undan ko‘proq darajaga etadi. Bu hol «uchinchi dunyo»
mamlakatlarida ayniqsa bo‘rtib namoyon bo‘ladi. Bu erga, bir tomondan, qurol-aslaha,
boshqa tomondan esa –murakkab ekologik vaziyatni yanada og‘irlashtiruvchi
eskirgan asbob-uskuna va noekologik texnologiyalar tobora ko‘proq etkazib
berilmoqda. Natijada ifloslanish va tabiatning zavol topish sur’atlari bu erda
rivojlangan mamlakatlardagidan ancha yuqoridir.
Qurollanish poygasi nafaqat ulkan moddiy resurslarni, balki mehnat resurslari,
intellektual resurslarni ham behuda sarflamoqda. Butun dunyoda olimlarning to‘rtdan
bir qismi, odatda, eng malakali kadrlar urushga tayyorgarlik ko‘rish borasidagi
ishlarga jalb qilingan bo‘lib, ularning bilim va ko‘nikmalari vayronkorlik
vositalarini yaratishga yo‘naltirilgan. Ammo olimlar insoniyat duch kelgan xavf
darajasini birinchi bo‘lib (ularning eng ilg‘or vakillari) anglab etdilar.
Qurollanish poygasi avj ola boshlagan 1955 yilda taniqli ingliz faylasufi B.Rassel
tinchlik va qurolsizlanish uchun kurash tashabbusi bilan chiqdi. U A.Eynshteyn bilan
hamkorlikda F.Jolio-Kyuri, M.Born, S.Pauell, L.Infeld va boshqa yirik olimlar
tomonidan qo‘llab-quvvatlangan mashhur Manifestni e’lon qildi. Bu Manifestda
insoniyat unga tahdid solayotganxavf
haqida ogohlantirildi, shuningdek yadro asrida
sivilizatsiyani asrab qolish uchun «yangicha fikrlashni o‘rganish» lozimligi uqtirildi.
B.Rassel nafaqat xavf-xatarlar haqida ogohlantirdi, balki ularni echish yo‘llarini
ham taklif qildi. Xususan, u barcha urushlarga chek qo‘yishi lozim bo‘lgan jahon
hukumatini tashkil etish g‘oyasini ilgari surdi. Uning fikricha, BMT bunday hukumat
negizi bo‘lishi mumkin. U shuningdek davlatlar o‘rtasidagi nizoli masalalarni tinch yo‘l
bilan echish uchun jahon konferensiyasi chaqirishni talab qildi.
Tinchlik, qurolsizlanish va xalqaro xavfsizlik uchun kurash boshlagan jahon ilmiy
hamjamiyati bu borada o‘z kuch-g‘ayratini birlashtirish lozimligini anglab etdi va
1957 yilda Pagoush (Kanada)da o‘z tarafdorlarining birinchi konferensiyasini
o‘tkazdi. Pagoush harakati deb nomlangan bu tashkilot tinchlik uchun
kurash olib
boruvchi nufuzli xalqaro tashkilotlardan biriga aylandi. Endilikda unga hozirgi
globallashuv muammolari va nomutanosibliklarini bartaraf etish yo‘lida kurash olib
borayotgan boshqa ko‘p sonli tashkilotlar va harakatlar (Grinpis, Rim klubi,
antiglobalistlarning harakatlari va boshqalar) qo‘shildi. Tinchlik va qurolsizlantirish,
xalqaro terrorizmga qarshibirgalikdagi kurash g‘oyasini 1993 yilda I.A.Karimov
BMTning 48sessiyasida taklif qilgan edi. O‘zbekistonda 1999 yil 16 fevral voqealari,
2001 yil 11 sentyabrda AQSHning markazida ko‘p qavatli savdo uyining
portlatishi, CHechenistondagi cheksiz terrorchilik harakati natijasidagi minglab
qurbonlar I.A. Karimovning nechog‘lik haqligini yana bir kara isbotladi.
