O‘qitish metodi tushunchasi.
Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning maqsadlari quyidagilar:
umumta’lim maqsadi, tarbiyaviy maqsadi, amaliy maqsadi. Bu maqsadlar bir-biri
bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi.
1. Ta’lim maqsadi o‘qituvchidan quyidagilarni talab qiladi.
a) o‘quvchilarga matematik bilimlar tizimidan, bilim, malaka ko‘nikma berish;
b) haqiqiy olamni matematik metodlar bilan o‘rganish;
v) o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini o‘stirishni, uning sifatli
bo‘lishini ta’minlash;
g) o‘quvchilarga matematikadan shunday bilimlar berishni ta’minlashi kerakki,
bu bilimlar orqali, faol bilish faoliyati orqali, bilim, malaka, ko‘nikmalari ortib
borsin.
2. Тarbiyaviy maqsad. Matematika o‘qitish o‘quvchilarni sabotlilikka,
tirishqoqlikka, puxtalikka, o‘z fikri va xulosalarini nazoarat qila olishga, ayniqsa,
kuzatish, asosida aytiladigan fikrlarning ravon bo‘lishiga erishish kerak. Miqdorlar
orasidagi bog‘lanishni ifodalash uchun matematikada simvollar ishlatiladi. Mana shu
matematik til rivojlanishi kerak. O‘qituvchining vazifasi simvolik tilda ifodalangan
matematik fikrni ona tiliga ko‘chirishga o‘rgatishdan iborat bo‘lmog‘i kerak.
"Science and Education" Scientific Journal
February 2021 / Volume 2 Issue 2
www.openscience.uz
349
Bilishga intilish, mustaqil ishdan qanoat hosil qilish tuyg‘ularini tarbiyalashi
kerak. Matematika fanini o‘qitishning o‘zi o‘quvchilarda diqqat va fikrni to‘play
bilishni tarbiyalaydi.
O‘qituvchi quyidagilarni ta’minlashi kerak:
a) o‘quvchi moddiy olamdagi bog‘lanishlarni, miqdorlarning o‘zgarishini, bir-
biri bilan aloqasini anglay olishi;
b) o‘quvchilarning matematikani o‘rganishga astoydil qiziqishini ta’minlash;
d) mehnatga, vatanga insonlarga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash, estetik did
hosil qilish;
g) o‘zbek millatining tarixi, jumladan, matematika o‘qitilishi tarixiga bo‘lgan
dunyoqarashni tarbiyalash;
d) o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini va matematik madaniyatini tarbiyalash;
3. Amaliy maqsad. Matematika o‘qitishdan kuzatilgan amaliy maqsad –
o‘quvchilar olgan bilimlarni, amalda qo‘llay olishga o‘rgatishdan iborat. Olingan
bilimlarni sonlar va matematik ifodalar, nuqtalar ustida bajariladigan amallarga tatbiq
qila bilish, har xil masalalarni yechishda foydalana bilishga o‘rgatish. Bu bilimlarni
kundalik hayotda uchraydigan masalalarni hal qilishga qo‘llay bilishga o‘rgatishdir.
O‘qitish metodi tushunchasi didaktika va metodikaning asosiy tushunchalaridan
biri.
Shunday qilib o‘qitish metodlari o‘zlashtirish, tarbiyalash va rivojlanish kabi
uchta asosiy vazifani bajaradi.
O‘qitish metodlaridan, ta’limning yangi mazmuniga, yangi vazifalariga mos
keladiganlariga ongli tanlab olish uchun oldin hamma o‘qitish metodlarini
tasniflashni o‘rganib chiqish zarur.
1. Ilmiy-tadqiqot metodlari haqida ma’lumot. Pedagogik tarbiyalashga oid ish
tajribalarni o‘rganmay va umumlashtirmay, pedagogik jarayonini chuqur tadqiq
qilmay turib pedagogikani rivojlantirib bo‘lmaydi. Hozirgi ta’lim-tarbiya
pedagogikani ilmiy bilishning umumiy metodi bilan qurollantiradi, ammo boshqa har
qanday fan kabi pedagogika fanining ham xususiy tadqiqot metodlari mavjud.
Ilmiy tadqiqot metodlari - bu qonuniy bog‘lanishlarni, munosabatlarni,
aloqalarni o‘rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni olish
usullaridir. Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishish, o‘rganish, suhbat va
so‘rovnomalar o‘tkazish, ilmiy pedagogik tadqiqot metodlari jumlasiga kiradi.
So‘nggi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek, modellashtirish
metodlaridan foydalanish qayd qilinmoqda.
Boshlang‘ich matematika o‘qitish metodikasida butun pedagogik tadqiqotlarda
qo‘llaniladigan metodlarning o‘zidan foydalaniladi.
2. Kuzatish metodi.
"Science and Education" Scientific Journal
February 2021 / Volume 2 Issue 2
www.openscience.uz
350
Kuzatish metodi – odatdagi sharoitda kuzatish natijalarini tegishlicha qayd qilish
bilan pedagogik jarayonni bevosita maqsadga yo‘naltirilgan holda idrok qilishdan
iborat. Kuzatish metodidan o‘quv-tarbiya ishining u yoki bu sohasidagi ishning
qanday borayotganini o‘rganish uchun foydalaniladi. Bu metod o‘qituvchi va
o‘quvchilarning faoliyatlari haqida majbur qilinmagan tabiiy sharoitda faktik material
to‘plash imkonini beradi.
Kuzatish vaqtida tadqiqotchi o‘quv jarayonining odatdagi borishiga
aralashmaydi. Kuzatish aniq maqsadni ko‘zlangan reja asosida uzoq yoki yaqin vaqt
oralig‘ida davom etadi. Kuzatishning borishi, faktlar, sodir bo‘layotgan voqealar,
jihozlar kuzatish kundaligiga qayd qilinib boriladi.
Kuzatish tutash yoki tanlama bo‘lishi mumkin. Тutash kuzatishda kengroq
olingan hodisa (masalan, matematika darslarida kichik yoshdagi o‘quvchilarning
bilish faoliyatlari), tanlama kuzatashda kichik-kichik hajmdagi hodisalar (masalan,
matematika darslarida o‘quvchilarning mustaqil ishlari) kuzatiladi. Qaror yozish yoki
kundalik yuritish kuzatishni qayd qilishning eng sodda metodidir. Ammo
kuzatishlarni qayd qilishning eng ishonchli metodi texnik vositalar, video, foto va
kinosyomkadan, teleekrandan foydalanishdir.
Foydalaniladigan kuzatish metodlaridan biri ilg‘or pedagogik tajribani o‘rganish
va umumlashtirishdan iborat. Bu metoddan muvaffaqiyatli foydalanishning majburiy
asosiy sharti shundan iboratki, o‘qituvchilar tajribasining tavsifi qo‘yilgan tadqiqot
vazifasiga javob beradigan bo‘lishi kerak (bizning mamlakatimizda ilg‘or pedagogik
tajribani o‘rganishga doir katta ish olib borilmoqda. Bu tajribaning umumlashtirilishi
ilmiy-amaliy konferensiyalarning va pedagogika o‘qishlarining materiallari
to‘plamlarida, monografiyalarda va jurnal maqolalaridaaxboroy tehnologiyalarini
qo‘llash jarayonida o‘z aksini topmoqda).
3. Tajriba
Tajriba - bu ham kuzatish bo‘lib, maxsus tashkil qilingan, tadqiqotchi tomonidan
nazorat qilib turiladigan va tizimli ravishda o‘zgartirib turiladigan sharoitda
o‘tkaziladi. Pedagogik Tajriba o‘qitishning va tarbiyalashning u yoki bu usulining,
ko‘rsatma – qo‘llanmalarining samaradorligini tadqiq qilishda qo‘llaniladi.
Tajriba o‘tkazishdan oldin tadqiqotchi tadqiq qilinishi kerak bo‘lgan masalalarni
aniq ifodalab olishi, bunday masalalarni hal qilinishi maktab amaliyotida va
pedagogika fani uchun ahamiyatga ega bo‘lishi kerak. Tajriba o‘tkazishdan oldin
tadqiqotchi o‘rganish predmeti bo‘lmish masalaning nazariyasi va tarixi bilan,
shuningdek, shu soha bo‘yicha amaliy ish tajribasi bilan tanishib chiqadi. Тadqiqotda
ilmiy farazni o‘rni katta ahamiyatga ega. Butun tajribani tashkil qilish ilmiy farazni
tekshirishga yo‘naltiriladi. U material to‘plash yo‘larini belgilash imkonini beradi,
tadqiqotchining faktik materialda chalkashib ketishiga yo‘l quymaydi.
"Science and Education" Scientific Journal
February 2021 / Volume 2 Issue 2
www.openscience.uz
351
Tajriba natijalarini tahlil qilish, taqqoslash metodi bilan o‘tkaziladi. Buning
uchun ikki yoki bir necha guruh tuziladi, bu guruhlarga kirgan o‘quvchilar tarkibi
bo‘yicha tayyorgarlik darajalari va boshqa ko‘rsatkichlar bo‘yicha imkoni boricha bir
xilda bo‘lishi kerak. Bir xil sinflarda tadqiqotchi tomonidan maxsus ishlab chiqilgan
tajriba materiali bo‘yicha ish bajariladi. Тaqqoslash uchun nazorat sinflari tanlanadi,
bu sinflar o‘quvchilar tarkibi, ularning bilim darajalari bo‘yicha taxminan tajriba
sinflarga teng kuchli bo‘lishi kerak, bu sinflarda matematika tajriba sinflarda
qo‘llaniladigan metodlar, vositalar va boshqalar qo‘llanilmaydi.
Tajriba natijalari haqida obektiv ma’lumotlar olishning boshqa usullaridan ham
foydalaniladi:
1. Tajriba-sinov o‘tkaziladigan sinflarda boshlang‘ich shartlar nazorat
sinfidagiga qaraganda bir muncha eng qulayroqdir; agar tajriba sinflarda bunday
sharoitlarda yaxshi natijalar olingan bo‘lsa, masalani tajriba hal qilishi o‘zini oqlagan
hisoblanadi;
2. O‘quvchilarnig tarkibi taxminan bir xil bo‘lgan ikkita sinf olinadi; tadqiq
qilinayotgan masalaning yangi yechimi shu sinflarning bittasida qullaniladi, so‘ngra
boshqa mavzu materiallarida ikkinchi bir sinfda qo‘llaniladi; agar bunday
qo‘llanishdagi yangi metod, usul yaxshi natija bersa, bu usul, metod o‘zini oqlagan
bo‘ladi.
Tajribani boshlashdan oldin, uning oraliq bosqichlarida va oxirida hamma sinf
o‘quvchilarining bilimlari tekshiriladi. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish asosida
tadqiq qilinayotgan metodning, usulning va h.k. samaradorligi haqida xulosalar
chiqariladi. Tajriba-sinov o‘tkaziladigan sinflardan olingan sifat va miqdoriy
natijalarni tahlil qilish asosida xulosa chiqariladi. Miqdoriy kattaliklarni aniqlashning
turli xil usullari (o‘zlashtirilishi bo‘yicha, to‘g‘ri va noto‘g‘ri javoblarni taqqosdash
va h.k.) mavjud. Keyingi vaqtlarda shu maqsadda variasion statistika metodlaridan
har xil hisoblash texnikasi va kibernetik vositalardan foydalanilmoqda. Ba’zi muhim
qoidalarni tajribaviy tekshirish ommaviy Tajriba yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. www.ziyonet.uz
2. Matematika. 4-sinflar uchun darslik. Toshkent-2013-y.
3. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi. kutubxona.adu.uz
References
1. www.ziyonet.uz
2. Mathematics. Textbook for 4th grade. Tashkent-2013.
3. Methods of teaching mathematics in primary school. library.adu.uz
"Science and Education" Scientific Journal
February 2021 / Volume 2 Issue 2
www.openscience.uz
352
| 