АКТУАР МОЛИЯ ВА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ИЛМИЙ ЖУРНАЛИ 2024
,
4(01),
142-147.
https://finance.tsue.uz/index.php/afa
144
АКТУАР МОЛИЯ ВА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ИЛМИЙ ЖУРНАЛИ 2024
,
4(01),
142-147.
144
munosabatlari majmuasi
savdoni iqtisodiyotning maxsus tarmog‘
i darajasida harakat
qilishiga olib keladi.
Savdo faoliyatini turli belgilari bo‘yicha guruhlash mumkin.
Amal qilish hududiga ko‘ra savdo faoliyati ichki va tashqi savdoga bo‘linadi.
Ichki savdo-bir mamlakat hududi chegarasida amalga oshiriladigan savdo faoliyati.
Tashqi savdo-mamlakat ichida ishlab chiqarilgan
mahalliy tovarlarni boshqa
mamlakatlarga sotish faoliyati. Tashqi savdo faoliyati, boshqachasiga eksport deb ham
ataladi [3.1].
Savdo shuningdek, tovarlar savdo-
sotig‘ini amalga oshirish va unda qo‘llaniladigan
hisob
—
kitoblarning shakliga
ko‘ra
ulgurji va chakana savdo turlariga bo‘linadi.
Savdo sohasi faoliyati eng keng tarqalgan faoliyat turlarida biri sanaladi. 2024-
yilning 1-fevral holatiga jami 305 976 ta mas
ʻ
uliyati cheklangan jamiyatlar faoliyat
yuritayotgan bo‘lsa, ulardan 111888 tasi savdo sohasi to‘g‘ri keladi[4.1].
Savdo sohasining hozirgi kundagi eng keng tarqalgan
va rivojlanayotgan turi bu
elektron tijorat, ya’ni internet
-
do‘konlar
yoki online-marketlar, shuningdek turli internet
platformalar orqali savdolarni amalga oshirish hisoblanadi. Elektron tijoratlarning
buxgalteriya hisobi ham oddiy savdo korxonalarining buxgalteriya hisobidan deyarli farq
qilmaydi.
Savdo korxonalari bir-birlaridan tovar operatsiyalarining
tegishli hujjatlar bilan
rasmiylashtirish bo‘yicha ham farq qiladi. Xususan, ulgurji savdo korxonalarida tovar
-
moddiy boyliklarning kirim va chiqimi tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Chakana
savdo korxonalarida esa har bitta tovar operatsiyasini hujjatlashtirib bo‘lmaydi. Chakana
savdoda asosan tovarlar naqd pulga, ayrim hollarda kichik ulgurji shaklda naqtsiz
sotilishi mumkin.
Savdo korxonalarida buxgalteriya hisobining muhim vazifalaridan biri,
tovar-
moddiy boyliklarning holati va harakati bo‘yicha sintetik va tahliliy hisobni yuritish
hisoblanadi. 21-
sonli BHMS “Xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy xo‘jalik faoliyati
buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha Yo‘riqnoma“ga muvofiq
tovarlarning sintetik hisobini barcha savdo korxonalarida quyidagi schyotlarda olib borish
nazarda tutilgan.
2910 “Ombordagi tovarlar”. Ombordagi tovarlarning qoldig‘i va ko‘payishi debetida,
kamayishi esa kreditida hisob bahosida aks ettiriladi. Ulgurji savdo korxonalarida hisob
bahosi bo‘lib tannarx, ya’ni sotib olish bahosi (tayyorlov
-transport va boshqa sotib olishga
doir xarajatlar bilan birgalikdagi) hisoblanadi.
2920 “Chakana savdodagi tovarlar”
.
Chakana savdo sho
xobchalari (savdo do‘kon,
palatka, laryok, kioska va boshqalar)dagi tovarlarning
qoldig‘i va ko‘payishi debetida,
kamayishi esa kreditida hisob bahosida aks ettiriladi. Ulgurji savdo korxonalarining
chakana savdo sha
xobchalarida hisob bahosi bo‘lib sotish bahosi, ya’ni savdo ustamalari
bilan birgalikdagi hisoblangan chakana baho hisoblanadi.
2930 “Ko‘rgazmadagi tovarlar”. Ko‘rgazma zallariga qo‘yilgan tovarlarning qoldig‘i
va ko‘payishi debetida, kamayishi esa kreditida hisob bahosida aks ettiriladi.
2940 “Vaqtincha
foydalanishga (prokatga)
berilgan
tovarlar ”
.
Vaqtincha
foydalanishga (prokatga) berilgan tovarlarning qoldig‘i va ko‘payishi debetida, kamayishi
АКТУАР МОЛИЯ ВА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ИЛМИЙ ЖУРНАЛИ 2024
,
4(01),
142-147.
https://finance.tsue.uz/index.php/afa
145
АКТУАР МОЛИЯ ВА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ИЛМИЙ ЖУРНАЛИ 2024
,
4(01),
142-147.
145
esa kreditida hisob bahosida aks ettiriladi.
2950 “Tovar ostidagi va qaytariladigan idishlar”
. Tovar ostidagi va qaytariladigan
taralarning qoldig‘i va ko‘payishi debetida, kamayishi esa kreditida
hisob bahosida aks
ettiriladi. Ulgurji savdo korxonalarida hisob bahosi bo‘lib tannarx, ya’ni sotib olish bahosi
yoki o‘rtacha hisob bahosi hisoblanadi.
2960 “Komissiya (vositachilik) orqali sotishga berilgan tovarlar ”
. Shartnomalar
asosida boshqa korxonalarga komissiya va konsignatsiya shartnomalari asosida berilgan
tovarlarning qoldig‘i va ko‘payishi debetida, kamayishi esa kreditida hisob bahosida aks
ettiriladi.
2970 “Yo‘ldagi tovarlar”. Guvohlik beruvchi boshlang‘ich hujjatlari asosida hisobga
kiritilgan lekin oy oxirida yo‘lda bo‘lganligi uchun omborlarga kirim qilinmagan
tovarlarning qoldig‘i va ko‘payishi debetida, kamayishi esa kreditida hisob bahosida aks
ettiriladi.
2980 “Savdo ustamasi”
. Hisob
bahosining tarkibiy elementi, chakana savdo va
umumiy ovqatlanish korxonalaridagi tovarlarning sotib olish baholari ustiga qo‘yilgan
savdo ustamalarining qoldig‘i va ko‘payishi kreditida, kamayishi esa debetida aks
ettiriladi. Ulgurji savdo korxonalarida faqat chakana savdo shoxobchalaridagi tovarlar
bo‘yicha qo‘llaniladi.
2990 “Boshqa tovarlar”
. Yuqoridagi schyotlarda aks ettirilmay qolingan tovarlarning
qoldig‘i va ko‘payishi debetida, kamayishi esa kreditida hisob
bahosida aks ettiriladi
[3.2].
Shuningdek tovar-moddiy zaxiralar (TMZ) buxgalteriya hisobi tartibi va ularni
xarajatlarga kiritish paytida ular tannarxini hisoblash 4-sonli BHMS
“Tovat
-moddiy
zaxiralar” [5.1] bilan tartibga solinadi.
Tovat-moddiy zaxiralarini baholashda ularning tannarxi yoki sof sotish qiymatidan
kichigi
bo‘yicha baholanishi lozim.
