O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALI
KOMPYUTER INJINIRING FAKULTETI
KI-14-20 guruh talabasining
6-MUSTAQIL ISH
Mavzu: Ketma-ket va parallel ko‘chirishli parallel jamlagichlar. Pantensial
mantiqiy elemetlar.
Bajardi:Eshboyev Xumoyun Xushvaqt og’li
REJA:
1. Ketma-ket va parallel ko‘chirishli parallel jamlagichlar. Pantensial mantiqiy
elemetlar.
2. Arifmetik-mantiqiy qurilmalar va tezlashtirilgan ko‘chirish bloklari,
matritsali ko‘paytirgichlar
3. Ko‘paytirish-jamlashbloklari, tezlashtirilgan ko‘paytirish sxemalari,
kombinatsion turdagi qurilmalarni sintezlash.
4. Pantensial mantiqiy elemetlarga asoslangan relaksatsion generatorlar
5. Ketma-ketturdagi funksional qurilmalar: trigger qurilmalari
(elementar avtomatlar), triggerlarni sinflanishi.
Bir xonali kombinasion jamlagich.
Kombinasion jamlagich - kirish yo’llariga qo’shiluvchilarning kodlari bir vaqtda
berilishi bilan chiqish yo’llarida yig’indi va keyingi (katta) ko’chirish qiymati
signalini hosil qiluvchi mantiqiy qurilmadir. Qo’shiluvchilarning signallari biri
olib tashlanishi bilan kombinasion jamlagichning chiqish yo’lidagi yig’indi
qiymati yo’qoladi.
Yuqorida aytib o’tilganidek, jamlagich bir xonali jamlovchi sxemalar majmui
bo’lgani uchun, avval bir xonali kombinasion jamlagichlarni ko’rib chiqamiz.
Bir xonali kombinasion jamlagich ikkili qo’shishning haqiqiy jadvaliga (1-jadval)
binoan ishlaydi. Bu jadvalda ai, ri—berilgan xonadagi qo’shiluvchilar raqami ri—
oldingi (kichik) xonadan ko’chiriladigan qiymatning raqami, si— yig’indi
raqami, ri+1, keyingi(katta) xonaga ko’chiriladigan qiymatning raqami. si va ri+1,
ifodalar uchun DNSh qo’yidagi ko’rinishda bo’ladi.Bu kanonik formalar buyicha
jamlagich sxemasini HAM, YoKI, EMAS elementlaridan foydalanib qo’rish
mumkin (1 - rasm). Sxemaning kirish yo’llarida ai,bi, ri, signallari bilan bir qatorda
ularning inversiyalari ai,bi, ri ishlatiladi. Agar qo’shiluvchilar raqamlar (ai va
bi ) triggerli registrlardan olinsa, ularning inversiyalarini olish qiyin emas. Lekin
chiqish yo’lidagi ko’chish qiymati signali keyingi xona uchun ri sifatida ishlatilishi
sababli uning invers chiqish yo’li ham bo’lishi shart. Buning uchun sxemada
EMAS elementidan foydalaniladi
Agar 1-rasmda ko’rsatilgan jamlagich sxemasida HAM va YoKI sxemalari
diodlarda qurilsa umuman sxemada 32 diod (HAM va YoKI elementlarining har
bir kirish yo’liga bittadan) va bitta invertor ishlatilgan bo’lar edi.Mantiqiy
sxemalarni sintezlashning formal metodlaridan foydalanib, ci va pi+1 funksiyalarni
minimallashtirish va shu tarika kam element talab kiluvchi yoki boshka biror
afzalliklarga ega bulgan jamlagich sxemalarni tuzish mumkin.
Lekin bir xonali jamlagichlarning kam elementli va kulay kirish yullariga ega
bulgan eng yaxshi sxemalar tajriba yuli bilan olingan. Bunday sxemalardan biri 2 -
rasmda keltirilgan. Bu sxemada xammasi bulib 19 diod va bitta invertor ishlatiladi.
Undan tashkari, birorta mantikiy sxemaning chikish yuli boshka ikkita elementning
kirish yuliga ulanmagan va sxemaning kirish yullarida erkin uzgaruvchining invers
kiymatlarida ishlatilmaydi.
Agar bitta elementning chikish yuli ikkita elementning kirish yullariga ulanishi
mumkin bulsa jamlagich sxemasidagi elementlar sonini yanada kamaytirish
mumkin. Xammasi bulib 16 ta diod va bitta invertor ishlatiladigan bir xonali
jamlagichning sxemasi 3-rasmda keltirilgan. Bu sxemada xam, oldingi
sxemadagidek, element kirish yullarida erkin uzgaruvchining invers kiymatlari
ishlatilmaydi.
Ikkita mutlok bir xil bulaklardan — yarim jamlagichlardan va kushimcha bitta YoKI elementidan tashkil topgan jamlagich
sxemasi 4-rasmda berilgan. Chizmada punktir bilan uralgan bu ikki bulaklardan
biri (kuyidagisi) kushiluvchilarning ikkita rakamini bu xonaga oldingi xonadan
beriladigan kuchirish kiymatisiz jamlaydi. Bunda oralik kuchirish kiymati
signali ri' va natijaning oralik rakami si' xosil kilinadi, ya’ni ri = ai bi ci'=( ai+ bi)
ri'. Sxemaning ikkinchi bulagida (yukoridagisi) esa natijaning oralik rakami
si' bilan bu xonaga oldingi xonadan beriladigan kuchirish signali
kiymati ri jamlanadi.
Agar birinchi yarim jamlagichda keyingi xonaga kuchirish kiymati signali paydo
bulmasa (ri'= 0) bu signal ikkinchi yarim jamlagichda kushiluvchilarning
birortasi (ai yoki bi )ning va oldingi xonadan beriladigan ko’chirish kiymatining
signali 1 ga teng (ri=1) bo’lgandagina paydo bulishi mumkin. Agar birinchi yarim
jamlagichda keyingi xonaga ko’chirish qiymatining signali paydo bo’lsa (ri'=1)
unda Si’=0 bo’ladi va ikkinchi yarim jamlagichda keyingi xonaga ko’chirish
qiymati signali paydo bo’la olmaydi.
Tugal ko’chirish kiymatining signali ri+1 keyingi xonaga quyidagi qoida buyicha
uzatiladi:
ri+1= ri’+ ri’’
Ikkita yarim jamlagichlardan tashkil topgan jamlagich sxemasi oldingi sxemalarga
qaraganda tejamlidir. Unda ikkita invertor va 14 diod ishlatiladi. Yarim
jamlagichlarnipg ishlatilishi jamlagichlarni integral sxemalarda ko’rishni
yengillashtiradi.
5- rasmda diod-rezistor matrisasi asosida qurilgap bir xonali kombinasion
jamlagichnipg sxemasi berilgan. Matrisada qo’shiluvchilar qiymatlarining xar xil
kombinasiyalaridagi mumkin bo’lgan xamma yig’indi qiymatlari jadvali yozilgan.
Bu jamlagichni integral sxemalarda qurish qulay, chunki u bir-biriga oddiy ulangan
ikki xil komponent (diod va rezistor)dan va uchta invertordan iborat.
Ikki kirish yo’lli bir xonali jamlagichni (yarim jamla-gichni) va uch kirish yo’lli bir
xonali jamlagichni shartli belgilash mos holda 6- rasm, a va b da keltirilgan.
Bir xonali to’plovchi jamlagich
To’plovchi jamlagich xotirlash elementlari (odatda triggerlar) asosida quriladi.
Kirish yo’liga ketma-ket berilgan qo’shiluvchilarning kodlari jamlagichda
yig’indi ko’rinishida to’planadi va signallar berilishi to’xtatilsa ham unda
saqlanadi.
Bir xonali to’plovchi jamlagich mod2 bo’yicha qo’shish amalini bajaruvchi sanoq
kirish yo’lli trigger asosida quriladi (7-rasm). ai, bi, pi, signallari ketma-ket
berilganligi sababli yig’indi s, signali quyidagi ketma-ketlikda: avval
pi= signali, keyin si=signali shakllanadi.
Ko’chirish qiymati signali pi+1 ikki tarkibiy qismdan tashkil topadi. Birinchisi
(p)1 ai va bi raqamlarning birga tengligida shakllanadi:
Ikkinchi tashkil etuvchisi (r2) qi yig’indining va pi ko’chirish qiymatining birga
tengligida shakllanadi:
Shunday kilib,
ya’ni, ko’chirish qiymati signali uchun ilgari ma’lum bo’lgan ifodani hosil qildik.
To’plovchi jamlagichlarda qo’shish amalini bajarishda qo’shiluvchilarning biri
oldindan jamlagichga qo’shimcha 0 va 1 ga o’rnatish kirish yo’llari orqali
kiritilgan bo’lali. Shu sababli qo’shish amalini bajarish vaqti unda ikki taktdan
iborat bo’ladi. Bir xonali kombinasion to’plovchi jamlagich Kombinasion va to’plovchi jamlagichlarning afzalliklari kombinasion-to’plovchi jamlagichlarda mujassamlashadi. Bunday jamlagichda (8- rasm) ko’chirish qiymati
kombinasion sxemada, tugal yig’indi esa sanoq kirish yo’liga bi va
pi signallarning mod2 buyicha jamlash natijasi beriladigan triggerda shakllanadi
(ai raqamning signali triggerga oldindan kiritilgan). Bu sxemada qo’shish amali
bitta takt davomida bajariladi.
O’nli bir xonali kombinasion jamlagich
Ma’lumki, injenerlik masalalarini yechishga mo’ljallangan ko’pgina raqamli
hisoblash mashinalarida o’nli sanoq sistemasida hisoblash bilan ish ko’riladi. Bu
mashinalarda programmalash, oraliq va tugal natijalarni indikasiyalash birmuncha
osonlashadi. Undan tashqari, sonlarni bir sanoq sistemasidan ikkinchi sanoq
sistemasiga o’zgartiruvchi kurilmalarga extiyoj kolmaydi.
O’nli bir xonali jamlagichni (aniqrogi ikkili-o’nli jamlagichni) ko’rish masalasini
xuddi ikkili jamlagichni ko’rishdek hal etish mumkin. Lekin ikkili jamlagichda
ikki qiymatli uchta o’zgaruvchining ikkita funksiyasini amalga oshirish talab
qilingan edi, o’nli jamlagichda esa ikki qiymatli to’qqiz o’zgaruvchining (xar bir
o’nli raqam uchun ikki qiymatli to’rtta o’zgaruvchi va qichik xonadan ko’chirish
qiymatining o’zgaruvchisi) beshta funksiyasini amalga oshirish talab qilinadi.
Chiqish yuli funksiyalari 29 = 512 dan faqat 200 tasida aniqlanadi. Funksiyaning
bunday katta sonli noaniqligi jamlagichning optimal sxemasini kurishni
qiyinlashtiradi.
Shuning uchun 8421 salmog’idagi koddan foydalanib, tetradalar yordamida o’nli
sonlarni tabiiy pozision ifodalash mumkinligni xisobga olgan xolda, o’nli
raqamlarni qo’shish masalasini quyidagicha ikki bosqichda hal etish mumkin.
Birinchi bosqichda o’nli raqamlarning ikkili kodlari ikkili sanoq sistemasi
qoidalariga asosan jamlanadi.
Ikkinchi bosqichda natijaga tuzatishlar kiritiladi.
9-rasmda 8421 salmogli kod uchun o’nli jamlagich sxemasi keltirilgan. Bu yerda
jamlagichlarning chap katordagilari qo’shishning birinchi bosqichida amalga
oshiradi. Eng katta xonaning chiqish yo’lida ko’chirish qiymati signalining bo’lishi
birinchi bosqich natijasining 16 ga teng yoki undan kattaligini bildiradi. Undan
tashqari, yig’indi 10 ga teng yoki 10 dan katta bulganda ham, ya’ni 1010. 1011,
1100, 1101, 1111 kodlari olinganda xam, katta xonaning chiqish yulida ko’chirish
qiymatining signali bo’lishi kerak. Bu kodlarni aniqlash vazifasini sxemadagi
kon’yunktorlar bajaradi. Jamlagichlarning o’ng qatoridagilari esa tuzatishlar
kiritish uchun xizmat qiladi.
Ko’p xonali jamlagichlar
Ko’p xonali sonlarni jamlash usuli buyicha jamlagichlar ketma-ket va parallel
jamlagichlarga bo’linadi.
Ko’p xonali ketma-ket jamlagich qo’shiluvchilarning ketma-ket kodini ular
yigindisining ketma-ket kodiga aylantiradi. Ikkita ko’p xonali sonlarni qo’shish
kichik xonadan boshlanib ketma-ket xonalar buyicha bajariladi. Qo’shish
taktlarining soni qo’shiluvchilar xonalarining soniga teng bo’ladi. har bir i-taktda
ri o’zgaruvchi sifatida oldingi taktda olingan ko’chirish qiymati ri+1 ishlatiladi.
Ko’chirish qiymatlarini hosil qilish va ishlatish usullari bo’yicha ko’p xonali
ketma-ket jamlagichlar ikki turga — ko’chirish qiymatlarini kechiktiruvchi va
xotirlash jamlagichlariga bo’linadi.
10-Rasm, a da kechiktirish vaqti maxsus element yordamida amalga oshirilgan
ko’p xonali ketma-ket jamlagich sxemasi berilgan.
Parallel jamlagichlar soni qo’shiluvchilar xonalarining soniga teng bo’lgan bir
xonali jamlagichlar asosida kurilib, unda ko’shiluvchilar kodining hamma qoidalari
bir vaqtda ishlanadi. Ishlatiladigan bir xonali jamlagichlarning xiliga karab
kombinasion va tuplovchi parallel jamlagichlar bo’ladi.
Jamlagichlarda ayirish amali manfiy sonlarni qo’shimcha yoki teskari kodda
ifodalab, keyin qo’shish yuli bilan bajariladi. Sonlar teskari kodda ifodalanganda
ayirishning musbat natijasiga xamda manfiy sonlarni qo’shish natijasiga tuzatish
kiritish zarur. Tuzatish eng katta xona chiqish yo’lidan eng kichik xona kirish
yo’liga teskari bog’lanishli — siklik uzatish zanjirini — tashkil qilish orqali
bajariladi.
11-rasmda uch kirish yo’lli p bir xonali kombinasion jamlashlardan tuzilgan
parallel jamlagichning sxemasi berilgan. Kirish yo’llariga ko’shiluvchilarning mos
xonalari (ai va bi), oldingi (kichik) xonadan ko’chirish qiymati signali (pi) beriladi,
har kaysi bir xonali jamlagich chiqish yo’llarida xona yig’indisi raqami kodining
signali hamda keyingi (katta) xonaga ko’chirish qiymatining signali shakllanadi.
Raqamli mikrosxemalar fan va texnikaning ixtiyoriy masalasini yecha oladilar.
Buning uchun raqamli
mikrosxema asosidagi qurilmada
, yechiladigan masalaning
dastlab berilganlari haqidagi ma’lumotlar, yechish algoritmi va hisoblash natijalari
faqat ikkita qiymat: 0 va 1 signallari ko‘rinishida ifodalanadi. Ikkilik raqamlari
ketma-ketligi yordamida raqamli qurilmalarda ixtiyoriy ma’lumolarni (raqamlar,
matnlar, komandalar va h.z.) kodlash,
saqlash
va qayta ishlash mumkin. Shunday
qilib, raqamli tizimlarda o‘zgaruvchan va o‘zgarmas (doimiy) kattaliklar raqamlar
ko‘rinishida ifodalanadi. Shuning uchun ularda masalalar
yechishning sonli
usullari
ko‘llaniladi.Arifmetik va mantiqiy amallar bajariladigan
qurilma
arifmetik-
mantiqiy qurilma (AMQ) deb ataladi.K155IP3 IS misolida to‘rt razryadli
AMQning funktsional imkoniyatlari bilan tanishib chiqamiz. Uning shartli
belgilanishi 15.1 – rasmda keltirilgan. Mazkur sxema yoki mantiqiy, yoki arifmetik
amallarni bajaruvchi ikkita rejimda ishlashi mumkin. Qurilma ikkita 4-razryadli
operandlardan foydalanib 16 ta mantiqiy va 16 ta arifmetik amallarni bajarishi
mumkin. Bajariladigan amal turi M (mode control) kirishga beriladigan boshqaruv
signali darajasi bilan belgilanadi. Agar M kirishga katta kuchlanish darajasi (M=1)
berilgan bo‘lsa,barcha ichki o‘tkazishlar berkiladi (blokirovka qilinadi) va qurilma
ketma-ket u yoki bu mantiqiy amalni bajaradi. Agar M kirishga kichik kuchlanish
darajasi M (M=0) berilgan bo‘lsa, barcha ichki o‘tishlarga ruxsat beriladi va ikkita
to‘rt razryadli operandlar ustidan arifmetik amallar bajariladi.
GENERATORLAR.
Hozir hayotimizda radio, televideniya, telefon, telegraf, turli xil yoritish jihozlariva
qizdirish, asbboblari, mashina va turli qurulmalar juda zarur. Bularning hammasi
elektr energiyasi (toki) bilan ishlaydi. Elektr energiyasi qayerdan olinadi? Uni
elektr stansiyalarida maxsus mashinalar – elektr toki generatorlar hosil qiladi.
Generatorlarning turlari ko’p. E nergiyasi faqat kichkina uyni yoritish uchun
yetadigan mitti elektr generatorlaridan tortib, katta shaharni elektr energiyasi bilan
ta’minlay oladigan ulkan elektr generatorlarigacha bor . Generator elektr toki
berish uchun uning asosiy qismi rator aylantiradi . Katta generatorlarning ratori bir
necha yuz tonna bo’ganligi uchun uni maxsus mashina va turbina aylantiradi. Har
qaysi turbina kuraklari yoki parraklari bo’lgan ish g’ildiraklariga ega. Qizdirilgan
gaz yoki suv bug’i oqimi katta kuch bilan turbina g’ildiragi parraklariga urulib ,
uni aylantiradi, turbina bilan birga generator ro’tini ham aylanma harakatga
keltiradi . Elektrostansiyalar bir turdagi energiyani elektr energiyaga aylantiradigan
korxonadir.Elektrostansiyalarning asoysiylari quyudagilardir.
Relaksatsion generator deb keng spektrga ega garmonik bo’lmagan tebranish
lar generatoriga aytiladi. Tebranishlar gen
eratorlari ko’plab elektron qurilmalarning tarkibiy qismidir. Masalan, ular davr
iy ishlaydigan o’lchov priborlarida (raqamli multimetrlar, ostsillograflar), te
xnologik jarayonlarni o’lchashda, kompьyuter va uning tashqi qurilmalarida, h
ar qanday raqamli priborda (hisoblagich, taymer, kalьkulyator) va boshqalarda
ishlatiladi. Konkret
qo’llanilishi bo’yicha tebranishlar generatorlaridan muntazam impulslar manbasi
(raqamli tizimlarda "soat"), tayanch vaqt intervali (chastota o’lchagichlarda), r
ostlanuvchi generator (tarqatgich va qabul qilgichlarninggeterodinlarida), ma’l
um shakldagi tebranishlar generatori (ostsillograflarda) va boshqalar sifatida foydal
aniladi. Eng sodda generatorni quyidagi yo’l bilan hosil qilish mumkin: kon
densator rezistor (yoki tok manbasi)orqali zaryadlanadi, kondensatordagi kuchl
anish ma’lum qiymatga yetganda razryadlanadi va bunday tsikl davriy ra
vishda takrorlanadi.
Tebranishlarni ta’minlash manbasining qutblarini davriy ravishda almashtirish
yo’li bilan ham hosil qilish mumkin. Bunday yo’l bilan bajarilgan ge
neratorlarga «relaksatsion generatorlar» deb ataladi. Ular sodda, arzon va muk
ammal loyihalanganda chastota bo’yicha qoniqarli stabillikka ega bo’lishi mumki
n. Ilgari relaksatsion generatorlarni tayyorlash uchun manfiy qarshilikka ega bo’lga
n priborlardan (masalan, bir o’tishli tranzistorlar va neon lampalar) foydalanil
gan, hozirgi vaqtda esa, afzalliklarga ega bo’lganligi uchun, operatsion kuchaytirgi
chlar yoki maxsus integral sxemalar ishlatiladi.
Elektron signal generatorlari o’zgarmas tashqi kuchlanish manbai yordamida
ma’lum chastota va formadagi elektr tebranishlarni ishlab chiqaruvchi qurilmadir.
Avtogeneratorlar esa doimiy elektr tokini tebranishlar energiyasiga o’zgartirib
beradi. Elektron signal generatorlari teskari aloqa zanjiri bilan qamrab olingan
kuchaytirgichlar asosida tashkil etiladi. Generatorlarning asosiy xarakteristikalari
bo’lib signalning formasi, amplitudasi va chastotasi hisoblanadi. SHu
ko’rsatkichlarga qarab signal generatoriga baho beriladi va tanlanadi. Tebranishlar
formasi (ko’rinishiga) qarab generatorlar sinusoidal tebranishlar va nosinusoidal
tebranishlar generatorlariga bo’linadi. CHiqarilayotgan signallar chastotasiga qarab
generatorlar infra past (Gertsning bir necha ulushidan 10 Gts.gacha), past (10-100
kGts), yuqori (100 kGts – 10 mGts) va o’ta yuqori (10 mGts dan yuqori) chastotali
generatorlar turlariga bo’linadi. Har xil tashqi (quvvat manbaining harorati,
kuchlanish va boshqa) ta’sirlarga chidamliligi, barqaror, stabil chastotalar chiqara
olishi generatorlarning muhim xususiyati hisoblanadi. Sinusoidal tebranish
signallari generatorlarida chiqish kuchlanishining formasi sinusoidal ko’rinishda
buladi. Ko’p hollarda bu ko’rinish yopiq zanjirga filtrlash xususiyati bo’lgan LC-
konturi yoki fazalarni siljituvchi RS-zanjirini ulash orqali ta’minlanadi.
Tebranishlar generatorlari ko’plab elektron qurilmalarning tarkibiy qismidir.
Masalan, ular davriy ishlaydigan o’lchov priborlarida (raqamli mulьtimetrlar,
ostsillograflar), texnologik jarayonlarni o’lchashda, kompьyuter va uning tashqi
qurilmalarida, har qanday raqamli priborda (hisoblagich, taymer, kalьkulyator) va
boshqalarda ishlatiladi. Konkret qo’llanilishi bo’yicha tebranishlar generatorlaridan
muntazam impulьslar manbasi (raqamli tizimlarda "soat"), tayanch vaqt intervali
(chastota o’lchagichlarda), rostlanuvchi generator (tarqatgich va qabul
qilgichlarning geterodinlarida), ma’lum shakldagi tebranishlar generatori
(ostsillograflarda) va boshqalar sifatida foydalaniladi. Analog integral
mikrosxemalardan hozirgi kunda eng ko’p foydalaniladigan operatsion
kuchaytirgichlar (OK) hisoblanadi. CHunki OKlar asosida turli chiziqli, nochiziqli
analog va raqamli elektron qurilmalar yasaladi.
Operatsion kuchaytirgich Umumiy ma’lumotlar. Operatsion kuchaytirgich (OK) –
bu kuchlanish bo’yicha yuqori kuchaytirish koeffitsienti (10 4÷106 ), yuqori kirish
(104107 Om) va kichik chiqish (0,1÷1 kOm) qarshiliklariga ega bo’lgan
o’zgarmas tok kuchaytirgichi. OK ikkita kirish va bitta chiqishga ega. CHiqish va
kirishdagi signallarning qutbiga ko’ra kirishlarning biri inverslaydigan (“-” ishorasi
bilan belgilanadi), ikkinchisi – inverslamaydigan (“+”ishorasi bilan belgilanadi)
deb ataladi. OKning shartli belgisi 1 a, b - rasmda keltirilgan. Manba qiymatlari bir
– biriga teng, lekin umumiy shinaga nisbatan ishoralari teskari bo’lgan ikkita
manbadan ta’minlanadi. Bu bilan kirish signali mavjud bo’lmaganda chiqishda
nolь potentsial ta’minlanadi va chiqishda ham musbat, ham manfiy signal olish
imkoniyati yuzaga keladi. Real OKlarda kuchlanish manbai qiymati ±3 V ÷ ±18 V
oralig’ida yotadi. Signal umumiy shinaga ulangan simmetrik signal manbaidan 1
va 2 kirishlarga, yoki ikkita alohida manbalardan uzatilishi mumkin. Bu
kirishlardan biri inverslaydigan kirish va umumiy shinaga, ikkinchisi esa –
inverslamaydigan kirish va umumiy shinaga ulanad
Operatsion kuchaytirgichning asosiy xarakteristikalari OKning asosiy
xarakteristikalariga quyidagilar kiradi: - chiqish kuchlanishini teskari aloqasiz OK
differentsial kirish kuchlanishiga nisbatiga teng bo’lgan Ku kuchlanish bo’yicha
kuchaytirish koeffitsienti; - sinfaz signalning so’ndirish koeffitsienti:
Ks.s.s=Ku/Kus, bu yerda Kus – sinfaz kirish kuchlanishiga nisbatan kuchlanish
bo’yicha kuchaytirish koeffitsienti; - Uchiq = 0, (0,5 … 15 mV) bo’lishi uchun
OKning kirishlaridan biriga yoki differentsial kirishiga berilishi lozim bo’lgan
kuchlanishiga teng bo’lgan Usilj nolni siljitish kirish kuchlanishi; - Uchiq = 0 da
OK kirish zanjiridan oqib o’tadigan o’rtacha tokka teng bo’lgan Isilj siljitish kirish
toki: Isilj=(I+ silj+Isilj)/2 - ΔUsilj/Δt (mkV/Co ) nolni siljitish kuchlanishi
temperaturaviy dreyfi; - kirish siljitish toklarining farqi: ΔI silj = ׀I + silj + Isilj׀ ,
Uchiq = 0 bo’lganida. - Ss.sh chiqishdagi o’z shovqini kuchlanishining spektral
zichligi; - differentsial va sinfaz signal uchun kirish qarshiligi (0,01 ....1000
MOm); - ƒt birlik kuchaytirish chastotasi, bu chastotada OK kuchaytirish
koeffitsienti modulini birga teng bo’ladi. Masalan, |K(f)|=1 ft=1000 MGts
bo’lganida. - to’g’ri burchakli shakldagi maksimal kirish kuchlanish impulьsi ta’sir
qilganida OKning chiqish kuchlanish eng katta o’zgarishi tezligiga teng bo’lgan
Vvmaks chiqish kuchlanishining ortishi tezligi; - chiqish kuchlanishining
o’rnatilish vaqti: t o’rn=t0,9-t0,1 - chiqish kuchlanishi o’zgarishni chiqish toki
o’zgarishining aktiv tashkil etuvchisiga nisbatiga teng bo’lgan Rchiq chiqish
qarshiligi, (1...500 OM), (yuklamaning minimal qarshiligi); - iste’mol toki va
quvvati. OKlar ruxsat etiladigan maksimal parametrlariga quyidagilar kiradi: -
Uchiq.maks signalni maksimal (buzilishlarsiz) mumkin bo’lgan chiqish
kuchlanishi: - ruxsat etiladigan maksimal quvvat tarqalishi; - ishchi chastota
diapazoni; - maksimal ta’minot kuchlanishi; - maksimal kirish differentsial
kuchlanishi. OK ta’minot kuchlanishi sifatida ikki qutbli ta’minot manbai
ishlatiladi. Bu ta’minot manbaining o’rta chiqishi, qoidaga ko’ra kirish va chiqish
signallari uchun umumiy shina hisoblanadi (Et=±3…±18 V). OKda quyidagi
chiqishlarga ega: 1 – inverslamaydigan kirish; 2 – inverslaydigan kirish; 3 –
chiqish. SHuningdek, kuchaytirgich ACHXsining talab qilinadigan ko’rinishini
shakllantiradigan chastotaviy korrektsiya tashqi zanjirlarini ulash uchun
chiqishlarga ega bo’ladi
Relaksatsionnыy generator deb keng spektrga ega garmonik bo’lmagan
tebranishlar generatoriga aytiladi. Tebranishlar generatorlari ko’plab elektron
qurilmalarning tarkibiy qismidir. Masalan, ular davriy ishlaydigan o’lchov
priborlarida (raqamli mulьtimetrlar, ostsillograflar), texnologik jarayonlarni
o’lchashda, kompьyuter va uning tashqi qurilmalarida, har qanday raqamli
priborda (hisoblagich, taymer, kalьkulyator) va boshqalarda ishlatiladi. Konkret
qo’llanilishi bo’yicha tebranishlar generatorlaridan muntazam impulьslar manbasi
(raqamli tizimlarda "soat"), tayanch vaqt intervali (chastota o’lchagichlarda),
rostlanuvchi generator (tarqatgich va qabul qilgichlarning geterodinlarida), ma’lum
shakldagi tebranishlar generatori (ostsillograflarda) va boshqalar sifatida
foydalaniladi. Eng sodda generatorni quyidagi yo’l bilan hosil qilish mumkin:
kondensator rezistor (yoki tok manbasi) orqali zaryadlanadi, kondensatordagi
kuchlanish ma’lum qiymatga yetganda razryadlanadi va bunday tsikl davriy
ravishda takrorlanadi. Buni EWB dasturida tekshirib ko’rish mumkin (3-rasm).
Sxema yig’ilib ishga tushirilgandan keyin probel klavishasini davriy ravishda
bosilsa tebranishlar hosil bo’ladi.
Tebranishlarni ta’minlash manbasining qutblarini davriy ravishda almashtirish
yo’li bilan ham hosil qilish mumkin. Bunday yo’l bilan bajarilgan generatorlarga
«relaksatsion generatorlar» deb ataladi. Ular sodda, arzon va mukammal
loyihalanganda chastota bo’yicha qoniqarli stabillikka ega bo’lishi mumkin. Ilgari
relaksatsion generatorlarni tayyorlash uchun manfiy qarshilikka ega bo’lgan
priborlardan (masalan, bir o’tishli tranzistorlar va neon lampalar) foydalanilgan,
hozirgi vaqtda esa, afzalliklarga ega bo’lganligi uchun, operatsion kuchaytirgichlar
yoki maxsus integral sxemalar ishlatiladi.
Electronics Workbench dasturini ishga tushiring va unda 9-rasmga asosan
relaksatsion generatorning modelini yig’ing va ostsillograf hamda grafik analizator
oynalarini oching.
Trigger bu qurilma raqamli qurilmalar ichida eng ko‘p tarqalgan qurilma bo‘lib,
ikkita turg‘un holatga ega va uning bir holatdan ikkinchi holatga sakrab o‘tishi
tashqi boshqaruv signal ta’sirida amalga oshadi. Triggerlardan foydalanilgan holda
turli mantiqiy va hisoblash qurilmalari, generatorlar va xotira qurilmalari yaratish
mumkin.
Trigger ikkita HAM – YoKI mantiqiy elementlaridan iborat bo‘lib (14.1a – rasm),
quyidagi ravishda ishlaydi. Uning kirish qismiga X1 = 1 signalini berilishi va X2
0 signalining bo‘lmasligi elementning yuqori chiqishida holat hosil bo‘ladi, pastki
chiqishida esa Y = 1 holat yuzaga keladi. (O‘zgaruvchan kattalik ustidagi
chiziqcha kattalikning inversiya holatini anglatadi). Sxemaning bu holati X1 (X1 =
0) signalni o‘chirishgacha saqlanib turadi. Endi X2 = 1 signalni berganimizda
trigger boshqa turg‘un holat Y = 0 ga o‘tadi va shuningdek bo‘ladi.
1b – rasmda R – S triggerning sxemasi keltirilgan va uning ishlashi statik asinxron
trigger deb ataluvchi triggerning ishlashiga mos keladi. Ingliz tilida Set –
o‘rnatishni anglatuvchi so‘zning bosh xarfi bilan belgilangan S kirishiga kirish
signali X1 = XS = 1 beriladi va shundan so‘ng triggerning to‘g‘ridan – to‘g‘ri
chiqish qismida birlik signal Y = 1 paydo bo‘ladi (o‘rnatiladi), inversorli chiqish
qismida esa hosil bo‘ladi. Ingliz tilida Reset – ag‘darishni anglatuvchi so‘zning
bosh xarfi bilan belgilangan R kirishiga birlik signali X2 = XR berilganida
triggerning Y chiqishida nol signal, ya’ni Y = 0 paydo bo‘ladi inversorli chiqish qismida esa hosil bo‘ladi.
|
