Aloqa munosabat kategoriyasi

ALOQA MUNOSABAT KATEGORIYASI

1. Xalqaro munosabatlar 

Xalqaro munosabatlar fanining tadqiqotning predmeti sifatida turli fanlar tomonidan, kompleks tarzda o‘rganiladigan barcha muammolarining yig‘indisi tushuniladi. Aynan shu sababli ham bu fanning tadqiqot predmeti bilishning ijtimoiy sub’ekti tomonidan belgilanadi, bu esa o‘rganilayotgan ob’ektning u yoki bu tomonlariga bo‘lgan muayyan ehtiyojlari va uni tegishli metod va vositalar bilan o‘rganish orqali amalga oshadi. “Xalqaro munosabatlar” atamasini ilk marotaba ingliz mutafakkiri Jeremi Bentam (1748-1832) kiritgan. Uzoq yillar davomida xalqaro munosabatlar deyilganda faqat davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tushunib kelindi. Tadqiqot ob’ektining kengayib borishi , bu fan to‘g‘risidagi tasavvurlarning o‘zgarishi bilan xalqaro munosabatlarga beriladigan tariflar ham o‘zgarib bordi.Chunki hozirgi paytda xalqaro munosabatlarni o‘rganuvchi fanlar orasida : falsafa, siyosatshunoslik, sotsiologiya, iqtisodiyot nazariyasi, xalqaro iqtisodiy munosabatlar, xalqaro munosabatlar nazariyasi, xalqaro munosabatlar tarixi, xalqaro huquq, geosiyosat va boshqalarni alohida ta’kidlash mumkin. Xalqaro munosabatlar deyilganda, davlatlar va davlatlar guruhi o‘rtasidagi, jahon doirasida holat yurituvchi ijtimoiy sinflar, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy kuchlar , ijtimoiy-siyosiy harakatlar hamda tashkilotlar o‘rtasidagi iqtisodiy, siyosiy, diplomatik, mafkuraviy, harbiy va boshqa o‘zaro aloqalar tizimi tushuniladi. Xalqaro munosabatlarning soni ularga individual qo‘shilish munosabati bilan kengayib boradi. Xalqaro munosabatlar ijtimoiy hayotning barcha sohalarini – iqtisodiyot va maorifdan tortib, fan va madaniyatga qadar o‘z ichiga qamrab oladi. Biroq, bu birinchi galda siyosiy munosabatlardan iborat, ya’ni bu – davlatlarning tashqi siyosiy faoliyatlarini ro‘yobga chiqarishi va jahonda yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning xalqaro-siyosiy o‘lchovlari demakdir. Xalqaro munosabatlarni o‘rganishdagi yondoshuvlar xalqaro tizimlar tipologiyasida ham turlicha qarashlarni keltirib chiqaradi. Masalan, geografik-hududiy jihatdan umumplanetar va uning hududiy tarkibiy-komponentlari ajratiladi (keyingisining tarkibiy elementlari sifatida subregional podsistemalar yuzaga chiqadi). F.Brayar va M. Jalililar fikricha, planetar(global) xalqaro hayotda ham aks etadi va bu SSSR va AQSH o‘rtasidagi qurolli poyga davrida yaqqol namoyon bo‘lgan va yangi mustaqil xalqaro aktorlar (sobiq kolonial davlatlar) paydo bo‘lishi bilan yangi qirralarni kasb etdi . Natijada 1990 yillargacha planetar xalqaro tizim ikkita asosiy konflikt chizig‘i, bir tarafdan G‘arb va SHarqni (mafkuraviy, siyosiy, harbiy,strategik qarama- qarshiliklar), ikkinchi tomondan esa SHimol va Janubni (iqtisodiy rivojlangan va iqtisodiy qoloq davlatlarga) ajratuvchi chegaralar mavjudligi bilan xarakterlanadi. O.YAng izidan borib, F.Brayer va F.M.Jaliliy ham xalqaro tizim bir butunligiga qaramay mummolardan xoli emasligi, qator xalqaro aloqalar ta’siri global miqyosda sezilmasligini izohlashadi. F.Brayer va Jaliliy planetar sistemaga taalluqli bo‘lmagan holda Evropa, Panamerika, Osiyo kabi podsistemalarga xos bo‘lgan hususiyatlarning shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlashga harakat qilishadi. Mintaqaviy yondoshuvning asosiy kamchiligi shundaki, unda u yoki bu mintaqani tadqiqot ob’ekti sifatida ajratish uchun aniq mezonlarning mavjud emasligidir. Bu kamchilik o‘sha mintaqada sodir bo‘layotgan xalqaro siyosiy jarayonlarni tushuntirishda salbiy holatlarga olib kelishi mumkin. Adabiyotlarda mustaqil funksional tizim sifatida ko‘pincha xalqaro (davlatlararo) munosabatlarning iqtisodiy, siyosiy, harbiy-strategik va boshqa turlari o‘rganiladi. Shuningdek, tadqiqot ob’ekti sifatida barqaror va beqaror tizimlar (Xoffman ta’rifiga ko‘ra revolyusion, mojaroli va kooperativ, ochiq va yopiq va boshqa xalqaro tizimlar) o‘rganiladi. Masalan, ochiq tizim – bu gomeostatik mexanizmlar yordamida o‘z chegaralarini saqlab qola oladigan real hodisadir . O‘z strukturasidagi individualligini saqlagan holda atrof-muhit bilan munosabatni uzmasligi bilan farqlanuvchi avtonom tizim yopiq tizimga hisoblanadi. Tizimning tartibsiz ko‘rinishi alohida hodisadir. U tizim ichidagi har qanday kichik o‘zgarishga ham ta’sirchan bo‘ladi. Uning mavjudligi sharoitlarning sezilmas o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lishi ham mumkin. Natijada, sababli bog‘liqliklar, tasodifiy xarakterga ega bo‘ladi. Britaniyalik olim M.Nikolson ba’zi bir tizimlar tipologiyada tasodifiylik va determinizm omillarini ham keltirib chiqaradi deb hisoblaydi. Adabiyotlarda ko‘pincha, mustaqil funksional tizim sifatida xalqaro(davlatlararo) munosabatlarning iqtisodiy siyosiy, harbiy-strategik va boshqa turlari ko‘rib chiqiladi. Shuningdek ,tadqiqot ob’ekti sifatida barqaror va beqaror (Xoffman ta’rificha, revolyusion), konfliktli va kooperativ, ochiq va yopiq va boshqa xalqaro tizimlar ham o‘rganiladi. Masalan, ochiq tizim – bu o‘zgarishlarga qarshilik ko‘rsatishning gomeostatistik mexanizmi yordamida o‘z chegaralarini saqlab qoluvchi (ba’zi vaziyatlardan tashqari) real tuzilmadir . Ba’zi tadqiqotchilar ochiq tizim tushunchasi deganda aniq geometrik chegaralarga ega bo‘lmagan «yoyilma» tizimni tushunishadi ( masalan, ommaviy axborot vositalari , siyosiy birlashmalar). Yopiq tizim – bu bu mavhum tushunchadir chunki uning ostida elementlar majmuining atrof-muhit bilan aloqasi yo‘qligi tushuniladi, bu esa yopiq tizim mavjudligini shubhaga qo‘yadi, zero muhit bilan doimiy munosabatda bo‘lish tizimning asosiy shartidir. Real amaliyotda mavjud bo‘lgan avtonom tizim yopiq tizimga yaqin turadi, uning farqi tarkibiy elementlarining atrof muhit bilan muloqotni uzmagan holda individualligini saqlab qolishga bo‘lgan intilishida namoyon bo‘ladi. Tarkibiy qismi ta’sirchan kichik o‘zgarishlarga xos bo‘lgan tartibsiz tizim alohida hususiyatlarga egadir. Uning evolyusiyasi shart sharoitning sezilmas o‘zgarishlariga ham bog‘liq bo‘lib qoladi. Natijada sabab- oqibatli aloqalar tasodifiy xarakterga ega bo‘lib qoladi Britaniyalik olim M. Nikolson ba’zi sistemalarning belgilari sifatida tasodifiylikni moyillik deb hisoblaydi. Bu bilan xalqaro tizimlarni o‘ziga xosligini belgilaydi Shuningdek, butunlay tasodifiy tizim elementlar harakatlanishiga ta’sir kila olmaydi va ularni umuman bashorat qilib bulmaydi. Determinizmga moyil tizimni bashorat kilish esa aksincha xech qanday qiyinchilik tug‘dirmaydi. Bu borada tizim faoliyatining sabab- oqibatlarini aniqlashning o‘zi kifoya bo‘lib, uning simmetriyasi va kaytariluvchanligi jiddiy muammolarni oldini olishga yozdam beradi. Biroq tasodifiy yoki qisman tasodifiy tizim xalqaro munosabatlarga tegishli, determinlashgan tizim esa ko‘picha taalluqli bo‘lmaydi. (Determinlashgan tizimlar jonsiz tabiatda juda kam uchraydi: ulardan biri quyosh tizimi sayyoralari harakatidir). Uchinchi tur sifatida strukturali tizim o‘rganiladi. Uning vazifasi oldindan bashorat qilishdir, chunki yaqin o‘tmishi va buguni kelajak hakida ishonchli xulosalar kilish imkonini beradi. Ma’lum bir xollarda mavjud bo‘lgan sharoitning sezilmas o‘zgarishi ham jiddiy transformatsiyalarga olib kelishi mumkin. Biroq mavxumlik holatlari juda kam bo‘lgani uchun ham bashoratga moyillikning yuqori darajada ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Bunday tizim siyosiy ishtirokchiga ideal imkoniyatlar yaratib beradi: beqaror nuktalar uning harakatlariga ta’sir kilishi mumkin bo‘lgan holatlarga aylanadi. Aynan shunday holatlarda siyosiy harakatlar voqealar rivojini o‘zgartirib yuborishi mumkin. Beqarorlik nuqtasidan o‘tib olgach, tizim yana bashoratga moyil bo‘lishini hisobga olib siyosiy ishtirokchi uz harakatlari oqibatlarini bashorat kilish imkoniga ega buladi va determinlashgan tizimdagi kabi siyosiy chorasizlik yoki tasodifiy tizimdagi kabi butunlay mavhum holatga tushib kolishning oldini oladi. Beqarorlik nuktalarining oshib borishi bilan siyosiy ishtirokchining faoliyatiga aralashish imkoniyatlari oshib boradi. Biroq bunday nuqtalar o‘ta ko‘payib ketsa ,aralashish befoyda bo‘lib koladi, chunki beqarorlik nuqtasidan o‘tib olgach uning oqibatlari hatto eng kichik o‘zgarishga ham bog‘liq bo‘lib qoladi. M. Nikolson aytganiday, ijtimoiy tizimni lokal strukturaga ega deb karash muvofik bo‘ladi.