Markaziy protsessor
-bu kompyuterning miyasi. Uning vazifasi asosiy
xotirada joylashgan dasturlarni bajarishdir. U buyruqlarni xotiradan chaqiradi,
ularning turini aniqlaydi va keyin birma-bir bajaradi. Komponentlar shina bilan
bog’langan, bu manzillar, ma’lumotlar va boshqaruv signallari uzatiladigan parallel
ulangan simlar to‘plami. Shinalar tashqi (protsessorni xotira va kiritish-chiqarish
qurilmalari bilan bog’laydigan) va ichki bo‘lishi mumkin.
1.3- rasm. Protsessor
Operativ xotira (ОЗУ, Random Access Memory, RAM)
,
protsessor singari,
tizim platasidagi maxsus ulagichlarga o‘rnatiladi. Operativ xotira unga o‘rnatilgan
xotira chiplari bo‘lgan kichik bosilgan elektron karta shaklida amalga oshiriladi, bu
konstruksiya "xotira moduli"deb nomlanadi.
1.
DDR SDRAM (Double Data Rate Synchronous Dynamic Random
Access Memory) – tasodifiy kirish va ikki marta uzatish tezligiga ega sinxron
dinamik xotira, shuningdek, bugungi kunda ham sotib olinishi mumkin bo‘lgan eng
eski RAM turi hisoblanadi (1.4-rasm).
1.4-rasm. DDR
2. DDR2 SDRAM (double-data-rate two synchronous dynamic random-Access
memory) – tasodifiy kirish va ma’lumotlarni uzatish tezligini ikki baravar
oshiradigan sinxron dinamik xotira, ikkinchi avlod (1.5-rasm). Shuningdek, bu ham
eskirgan RAM turi hisoblanadi.
1.5-rasm. DDR2
3. DDR3 SDRAM (double-data-rate three synchronous dynamic random Access
memory) – tasodifiy kirish va ma’lumotlarni uzatish tezligini ikki baravar
oshiradigan sinxron dinamik xotira, uchinchi avlod xotira qurilmasi sanaladi (1.6-
rasm). Zamonaviy kompyuterlarda keng qo‘llaniladi.
1.6-rasm. DDR3
4. DDR4 SDRAM (double-data-rate four synchronous dynamic random Access
memory) – oldingi DDR avlodlarining evolyutsion rivojlanishi bo‘lgan DDRning
yangi turi (1.7-rasm).
1.7-rasm. DDR4
Xotiraning barcha turlari bir-biriga mos kelmaydi.
Videokarta
(video adapter, grafik adapter, grafik karta, video karta, video
adapter, displey kartasi, va boshqalar) monitor ekranida tasvir shaklida/shaklida
ko‘rsatiladigan grafik obyektlarni qayta ishlash uchun mo‘ljallangan.
Kengaytirish kartasi (Карта расширения)
-tizim platasiga o‘rnatish uchun
universal ulagichga ega bo‘lgan tenglikni shaklidagi qurilma (masalan, video karta,
tarmoq kartasi, ovoz kartasi).
Kengaytirish kartalari kompyuterning imkoniyatlarini kengaytirish uchun asosiy
tarkibiy qismlarga qo‘shimcha ravishda o‘rnatiladi, ular turli maqsadlarga ega
bo‘lishi mumkin (grafik ishlov berish, ovoz yoki kompyuter tarmog’iga ulanish va
boshqalar).
Kengaytirish sloti
- kengaytirish kartalari shaklida tayyorlangan qo‘shimcha
kompyuter qurilmalarini o‘rnatish uchun mo‘ljallangan tizim platasidagi maxsus
universal ulagich.
Tarmoq kartasi
(tarmoq adapteri, Ethernet adapteri, tarmoq adapteri, LAN
adapteri) kompyuterni kompyuter tarmog’iga ulash uchun mo‘ljallangan.
Ovoz kartasi
(audio karta, ovoz adapteri, ovoz kartasi) ovozni qayta ishlaydi
va uni karnay tizimlariga (kolonkalarga) yoki naushniklarga chiqaradi.
Ushbu qurilmalarning bir nechta asosiy turlari mavjud:
1. CD-ROM - ushbu disk faqat CD-ni o‘qiy oladi.
2. CD-RW-bu nafaqat oddiy kompakt-disklardan ma’lumotlarni o‘qish, balki uni
CD-R va CD-RW-ga yozish imkonini beradi.
3. DVD-ROM-bu DVD-disklarni o‘qiy oladigan qurilma.
4. DVD-CD-RW Combo-bu DVD-ROM va CD - RW kabi qurilmalarning
funktsiyalarini birlashtirgan va shunga mos ravishda CD-R va CD-RW disklarini
yozishi, oddiy CD va DVD-larni o‘qishi mumkin bo‘lgan Combo drayveri.
5. DVD-RW-nafaqat CD/DVD disklarini o‘qish, balki oddiy CD-R/CD-RW
ommaviy axborot vositalarini ham, undan ham ko‘proq DVD-R/DVD-
RW/DVD+R/DVD+RW ni yozish imkonini beradi.
6. Blu-Ray, BD (blue ray va Disk-disk) raqamli ma’lumotlarni, shu jumladan
zichligi yuqori bo‘lgan yuqori aniqlikdagi videolarni yozish va saqlash uchun
ishlatiladigan optik media formatidir.
1.7-rasm. Ovoz kartasi
Qattiq disk.
Qattiq disk, oldingi tarkibiy qismlardan farqli o‘laroq, tizim
platasiga o‘rnatilmagan, lekin tizim blokining maxsus korpusiga biriktirilgan
(rasmga qarang).
Qattiq disk ba’zan qisqartma deb ataladi QMDD (qattiq magnit disk drayveri),
ko‘pincha "qattiq disk" deb nomlanadi va ingliz tilida hard disk drive yoki HDD.
Optik privod (Оптический привод)
DVD va CD disklarni o‘qish va yozish
uchun optik disk (DVD disk, optik disk drayveri yoki ODD) kerak. Qattiq disk
singari, optik disk ham tizim blokining maxsus bo‘linmasiga o‘rnatiladi.
Eng muhim registr-bu keyingi buyruqni bajarish kerakligini ko‘rsatadigan
buyruq hisoblagichi sanaladi. "Buyruqlar hisoblagichi" nomi mavjud lekin u hech
narsani hisoblamaydi, ammo bu atama hamma joyda qo‘llaniladi. Ayni paytda
bajariladigan buyruq joylashgan buyruqlar registri ham mavjud. Ko‘pgina
kompyuterlarda boshqa registrlar mavjud, ularning ba’zilari ko‘p funktsiyali,
boshqalari faqat har qanday o‘ziga xos funktsiyalarni bajaradi.
Xotira tuzilishi.
Dastur kompyuter tomonidan faqat operativ (asosiy) xotiraga
joylashtirilgan taqdirda bajarilishi mumkin. Operativ xotira-bu kompyuter
to‘g’ridan-to‘g’ri kira oladigan yagona katta xotira maydoni. Bu yuz mingdan yuz
milliongacha bo‘lgan so‘zlar yoki baytlar qatori. Bunda har bir so‘zning o‘z manzili
bor. Almashish xotira tarkibini registrga yuklash va registr tarkibini xotiraga yuklash
buyrug’i yordamida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, Markaziy protsessor
avtomatik ravishda bajarish uchun operativ xotiradan buyruqlarni tanlaydi.
Odatda, masalan, fon Neyman arxitekturasi bo‘lgan kompyuterlarda buyruq
operativ xotiradan tanlanadi va maxsus buyruq registriga joylashtiriladi. Keyin
buyruq parolini ochadi va operandlar, agar mavjud bo‘lsa, operativ xotiradan
tanlanadi va bir nechta ichki registrlarga joylashtiriladi. Operandlar bo‘yicha
harakatlar bajarilgandan so‘ng, natija asosiy xotiraga qaytarilishi mumkin.
Ideal holda, dasturlar va ma’lumotlar asosiy xotirada bo‘lishi kerak. Biroq, quyidagi
ikkita sababga ko‘ra ularni doimiy ravishda saqlash mumkin emas:
* asosiy xotira odatda barcha kerakli dasturlar va ma’lumotlarni joylashtirish uchun
juda kichikdir;
* quvvat o‘chirilganda asosiy xotira tarkibi yo‘qolishi mumkin.
Shuning uchun, aksariyat kompyuterlarda asosiy xotira, ya’ni tashqi xotira
qurilmalarining kengaytmasi sifatida ikkinchi darajali xotira mavjud. Ikkilamchi
xotiraning asosiy maqsadi katta hajmdagi ma’lumotlarni uzoq muddatli saqlashdir.
Ikkilamchi xotira drayveri sifatida odatda magnit disk ishlatiladi, unda dasturlar
ham, ma’lumotlar ham joylashtiriladi.
Kompyuterning saqlash qurilmalarining barcha turlarini kirish vaqtining pasayishi,
narxning oshishi va quvvatning oshishi bo‘yicha ierarxiyada quyidagicha tashkil
etish mumkin. (1.9-rasm)
Ko‘p darajali sxema quyidagicha qo‘llaniladi. Yuqori darajadagi xotirada
joylashgan ma’lumotlar odatda quyi darajalarda ham saqlanadi. Agar protsessor
kerakli ma’lumotni biron bir darajada aniqlamasa, uni pastki darajalarda qidirishni
boshlaydi. Kerakli ma’lumotlar topilganda, ular tezroq darajalarga o‘tkaziladi.
Odatda Markaziy qismda protsessor registrlari (CPU registrlari), asosiy xotira (main
memory) va Kesh xotirasi (cashe memory) to‘plangan.
Markaziy protsessor buyruqlar tizimida registrlar va asosiy xotira bilan
ishlashga imkon beradigan buyruqlar mavjud. Kesh xotirasi bilan ishlash apparat
darajasida Kesh boshqaruvchisi tomonidan amalga oshiriladi. Ikkilamchi (tashqi)
xotira bilan ishlash uchun esa dastur kerak bo‘ladi. Shunday qilib, asosiy va
ikkilamchi xotira, shuningdek Markaziy protsessor registrlari dasturiy ta’minotga
kirish imkoniyatiga ega. Kesh xotirasi dasturiy jihatdan mavjud emas.
1.9-rasm. Kompyuterning saqlash qurilmalari ierarxiyasi
Markaziy qismning manzilli xotira elementiga kirish usuli tasodifiy kirish
(random access) deb nomlanadi. Bu shuni anglatadiki, barcha kirish elementlari bir
xil darajada mavjud va ularga kirish uchun boshqa elementlarni ko‘rish talab
qilinmaydi (direct access) va kirish vaqti manzilga bog’liq emas (arbitrary access).
Amalda, tekshirgich kirish ma’lumotlari sifatida registr/ yacheyka manzilidan
foydalanib, registr/yacheyka tarkibiga kirishni ochadi. Bundan tashqari, kontroller
kirishidagi manzillar ketma-ketligi hech qanday tartibda kuzatilmasligi mumkin.
| 