«O`ZBEK TILINING SO`ZLAR DARAJALANISHI O`QUV LUG`ATI» «O`zbek tilining so`zlar darajalanishi o`quv lug`ati» – maktab o`quvchilari uchun mo`ljallangan. Lug`at Sh.Bobojonov va I.Islomov tomonidan tuzilib, 2007- yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida chop etilgan, so`zning darajalanish qatori tuzilib, ma’nolari izohlangan. Misol: Jamol-chehra-yuz-bet-aft-turq-bashara (ijobiy bo`yoqning kamayib, salbiy bo`yoqning ortib borishiga ko`ra). Darcha-eshik-darvoza (atalmish hajmining oshib borishiga ko`ra). «O`ZBEK TILINING ZID MA’NOLI SO`ZLAR O`QUV IZOHLI LUG`ATI» «O`zbek tilining zid ma’noli so`zlar o`quv izohli lug`ati» maktab o`quvchilari uchun mo`ljallangan. Lug`at U.To`rayeva va D.Shodmonova tomonidan tuzilib, 2007- yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida chop etilgan, 1300 ga yaqin antonimik juftlikni qamrab oladi. Tuzuvchilar zid ma’noli so`zlarni strukturasiga ko`ra quyidagicha tasniflashgan: har xil o`zakli zid ma’nolilar: katta-kichik, kirmoq-chiqmoq, muhabbat-nafrat; bir xil o`zakli zid ma’nolilar: madaniyatli-madaniyatsiz, aqlli-aqlsiz, ongli-ongsiz;
«O`ZBEK TILINING SO`Z YASALISHI O`QUV LUG`ATI» «O`zbek tilining so`z yasalishi o`quv lug`ati» – maxsus, o`ziga xos lug`at turi hisoblanadi, B.Mengliyev, B.Bahriddinova va O`.Xoliyorovlar tomonidan yaratilib, 2007- yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida ko`p nusxada chop etilgan. Lug`at yasama so`zning qanday va nima vositasida yuzaga kelganligini bilishga yordam beradi. Mas., amal so`zidan beshta yangi so`z va bu yangi so`zdan yana beshta boshqa yangi so`z hosil bo`lganini ko`rishimiz mumkin: “O`ZBEK TILINING SO`Z TARKIBI O`QUV LUG`ATI” “O`zbek tilining so`z tarkibi o`quv lug`ati” – maktab o`quvchilari uchun mo`ljallangan. Lug`at B.Mengliyev va B.Bahriddinovalar tomonidan tuzilib, 2007- yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida chop etilgan, 5223 so`zning tarkibiy qismlari ajratib tahlil qilingan.
Oʻzbek tili leksikasining boʻyish manbalari turli xil boʻlib, ularning bir qismini asosiy oʻz va oʻzlashgan soʻzlardan iborat. Ularning tasnifi quyidagicha boʻladi:
1. Asosiy oʻz soʻzlar: Bu turdagi soʻzlar asosan Oʻzbek tilining asliy lexikasini hosil qiladi. Ular avlod oʻzgarishidan oʻta kelmaydigan, tashkiliy koʻrinishi sababi bilan muayyan kelishuv qoidalari va izoliy til idiomalarining oʻrnini egallaydi. Masalan: kitob, qalam, uy, non, suv, tosh, qiz, ota, ona, dost, sevgi kabi soʻzlar.
2. Oʻzlashgan soʻzlar: Bu tilda yuqori darajadagi kalit soʻzlar mo'ljallangan. Ular, tushuncha yoki antonimda bir xil maʼnoni bildirgan, qoʻshimcha ma'no va ahamiyatni taqdim etgan kalit so'zlar hisoblanadi. Bu oʻz va oʻzlashgan soʻzlar oʻzaro bogʻlanish maqsadida ham kiritilishi mumkin. Misol uchun: yosh(boʻyi, qari, baland), yigit(erkak, ozod, xotin), qoralama(mustahkamlamoq, oq oltin) kabi soʻzlar.
3. Turli sohalariga xos oʻz va oʻzlashgan soʻzlar: Bu miqdor, vazifaviylik, ajoyibot, din, adabiyot, fan va texnologiya, ijtimoiyat, ma'naviyat va boshqalar kabi sohalar uchun maxsus oʻzlashgan soʻzlardan iborat boʻladi. Bu soʻzlar qo'shimcha tanlangan va uslubiylik sanasi sifatida oʻrtacha tushuntirilgan soʻzlar hisoblanadi. Misol uchun: kitobxona, kompyuter, foto, mobayn, intellekt, android, internet, video, telegraf, sputnik, radar, elektronika, genetika, bioinformatika, robotika, nanotexnologiya, giperboloid, plastmassa, katalizator, globalizatsiya, inflyatsiya, radikalizm, montaj kabi soʻzlar.
Bu tasniflar Oʻzbek tilining leksikasini umumlashtirish va so'zlashmoqchilargacha ko'maklashuvning bir turlisi bilan bilim berishga yordam beradi. Oʻzbek tili butunlikda ko'p xil sozlarni, oʻz-oʻzini oʻzgartmasligini, oʻziga xos sintaksis va semantika tartibini saqlab qolgan inqiroziy tili hisoblanadi.
|
