2.1.Kompyuter tarmoqlariga xizmat koʻrsatishning tutgan oʻrni va uning
mohiyati
Kompyuterlarni birlashtirish vazifasini ikki yo'nalishda bajarish mumkin.
60-70- yillarda uzoqlashgan terminallar sistemasi tushunchasi paydo boʻldi. Bu
tushunchaning ma'nosi shundan iboratki, terminal displey va klaviaturadan
iborat bo'lib, bir nechta terminal bitta yirik hisoblash mashinasiga ulangan
bo'ladi. Bunda bir nechta foydalanuvchi bitta kom-pyuterdan bir vaqtning o'zida
foydalanishlari imkoniyati yaratiladi.
1
Bu terminallar hozirgi shaxsiy
kompyuterlarning ajdodlari bo'lib, ularning bosh kompyuter bilan bogʻlanish
texnologiyasi 70-yillarning oʻrtalarida paydo boʻlgan lokal tarmoqlarga asos
bo'ldi. Bunday tarmoqlar oʻz ishi uchun qo'shimcha qurilmalar talab qilsada
(kengaytirish platasi, kabel), u kompyuterlardan foydalanish samaradorligini
oshiradi. Bitta kompyuter boshqa kompyuterning diskiga, printeriga va boshqa
tashqi qurilmalariga murojaat qilishi mumkin. Bunday tarmoqlar bitta xonada
yoki bir binoning ichida tashkil qilinib, yuqorida aytganimizdek, lokal tarmoqlar
deb nomlanadi. Lokal tarmoqlarga misol tariqasida Local Area Networks, LANs,
Ulan tarmoqlarini keltirish mumkin. XX asr oltmishinchi yillarining oxirida
uzoq masofada joylashgan kompyuterlarni oʻzaro ulash imkoniyatini beruvchi
global tarmoqlar vujudga keldi. Bunday tarmoqlarda hattoki turli mamlakatlarda
joylashgan kompyuterlarni o'zaro ulash mumkin bo'ladi. Lokal va global
tarmoqlarning ishlashidagi o'zaro farqi shundaki, lokal tarmoqda ishlayotgan
kompyuterlarning o'zaro muloqati kompyuterlarning ishiga ta’sir qilmaydi,
global tarmoqda esa boshqa kompyuterga murojaat qilish uchun bir nechta
amallar ketma-ketligini bajarish kerak: tarmoqqa kirish, kerak kompyuterning
koordinatlarini (tarmoq adresini) koʻrsatish, aloqa ulanishini kutish va h.k.
Shunga qaramay, global tarmoqlar ko'p hajmdagi axborotlardan foydalanish
imkoniyatini beradi. Bunday tarmoqlarga Usenet, Relsom, Fido, Palnet, Vitnet,
1
Solidjonov, R. (20ŵ2). Problems and Contradictions of Sociocultural Transformations of the Tajik
Society. Dushanbe: Knowledge
5
GlasNet tarmoqlarini misol sifatida keltirish mumkin. Modem va elektron
pochta. Global tarmoqlarda kompyuterlarni alohida aloqa kabellari orqali ulash
qimmatg tushadi. Aloqa vositalari rivojlangan bugungi kunda bunga ehtiyoj
ham yo'q. Telefon tarmoqlaridan foydalanib, kompyuterlarni global tarmoqlarga
ulash uchun modem qurilmasi ishlatiladi. U katta bo'lmagan elektron qurilma
bo'lib, kompyuter ichida yoki alohida joylashtirilgan bo'lishi mumkin.
Kompyuterda ma'lumotlar raqamli signallar ko'rinishida saqlanadi, telefon
tarmog'i orqali esa analog ko'rinishli signallari o'tadi. Kompyuterdan
chiqayotgan signallar modem yordamida raqamli ko'rinishdan analog
ko'rinishga o'tkaziladi va telefon tarmog'i orqali yuboriladi. Tarmoqning
ikkinchi uchidagi kompyuterga ulangan modem analog signallarni sonli
signalga o'tkazadi va kompyuterga beradi. Signalning raqamli ko'rinishidan
analog ko'rinishga o'tkazuvchi qurilma modulyator deb ataladi.
3-qisimli tarmoq manzili tarmoq sathining asosiy vazifalaridan biridir.
Tarmoq manzillari har doim mantiqiydir, ya'ni ular tegishli konfiguratsiyalar
orqali o'zgartirilishi mumkin bo'lgan dasturiy ta'minotga asoslangan
manzillardir. Tarmoq manzili har doim xost/tugun/serverga ishora qiladi yoki u
butun tarmoqni ifodalashi mumkin. Tarmoq manzili har doim tarmoq interfeysi
kartasida konfiguratsiya qilinadi va odatda tizim tomonidan Layer-2 aloqasi
uchun mashinaning MAC manzili (apparat manzili yoki qatlam-2 manzili) bilan
xaritalanadi. Turli xil tarmoq manzillari mavjud: 1)IP
2)IPX
3)AppleTalk
IP-manzillash xostlar va tarmoqni farqlash mexanizmini taqdim etadi. IP-
manzillar ierarxik tarzda tayinlanganligi sababli, xost har doim ma'lum bir
tarmoq ostida yashaydi. O'zining pastki tarmog'idan tashqarida aloqa o'rnatishi
kerak bo'lgan xost paket/ma'lumotlar yuborilishi kerak bo'lgan maqsad tarmoq
manzilini bilishi kerak. Turli quyi tarmoqdagi xostlar bir-birini aniqlash
mexanizmiga muhtoj. Bu vazifani DNS orqali bajarish mumkin. DNS - bu
6
domen nomi yoki FQDN bilan xaritalangan masofaviy xostning Layer-3
manzilini ta'minlovchi server. Xost masofaviy xostning 3qavat-manzilini (IP-
manzil) olganida, u o'zining barcha paketini o'z shlyuziga yo'naltiradi. Shlyuz -
bu barcha ma'lumotlar bilan jihozlangan marshrutizator bo'lib, paketlarni
maqsadli xostga yo'naltirishga olib keladi.
Yo'naltirish so'rovini olgandan so'ng, marshrutizatorlar paketni keyingi hop
(qo'shni yo'riqnoma) manziliga yo'naltiradi. Yo'lda keyingi marshrutizator xuddi
shu narsani kuzatib boradi va oxir-oqibat ma'lumotlar paketi o'z manziliga etib
boradi. Tarmoq manzili quyidagilardan biri bo'lishi mumkin:
Unicast (bitta xostga mo'ljallangan)
Multicast (guruhga mo'ljallangan)
Translyatsiya (barchaga mo'ljallangan)
Anycast (eng yaqiniga mo'ljallangan)
Router sukut bo'yicha hech qachon translyatsiya trafigini uzatmaydi. Ko'p
tarmoqli trafik maxsus ishlovdan foydalanadi, chunki u eng yuqori ustuvorlikka
ega bo'lgan video oqimi yoki audiodir. Anycast faqat unicastga o'xshaydi, faqat
bir nechta manzillar mavjud bo'lganda paketlar eng yaqin manzilga yetkaziladi.
Agar qurilma manzilga yetib borish uchun bir nechta yo‘llarga ega bo‘lsa, u har
doim bir yo‘lni boshqalardan afzal ko‘rish orqali tanlaydi. Ushbu tanlov
jarayoni Marshrutlash deb ataladi. Marshrutlash marshrutizatorlar deb
ataladigan maxsus tarmoq qurilmalari tomonidan amalga oshiriladi yoki u
dasturiy ta'minot jarayonlari yordamida amalga oshirilishi mumkin. Dasturiy
ta'minotga asoslangan marshrutizatorlar cheklangan funksionallikka va
cheklangan doiraga ega.
Router har doim bir nechta standart marshrut bilan tuzilgan. Standart
marshrut marshrutizatorga ma'lum bir maqsad uchun marshrut topilmasa,
paketni qaerga yo'naltirish kerakligini aytadi. Agar bitta maqsadga erishish
uchun bir nechta yo'l mavjud bo'lsa, marshrutizator quyidagi ma'lumotlarga
asoslanib qaror qabul qilishi mumkin:
7
1)Hop soni
2)Tarmoqli kengligi
3)Metrik
4)Prefiks uzunligi
5)Kechikish
Marshrutlar statik ravishda sozlanishi yoki dinamik ravishda o'rganilishi
mumkin. Bitta marshrutni boshqalarga nisbatan afzalroq qilib sozlash mumkin.
Ko'pgina Ethernet segmentlarida maksimal uzatish birligi (MTU) 1500
baytgacha o'rnatiladi. Ma'lumotlar paketi ilovaga qarab ko'proq yoki kamroq
paket uzunligiga ega bo'lishi mumkin. Tranzit yo'lidagi qurilmalar, shuningdek,
qurilma qancha ma'lumotlar hajmini va qaysi paket hajmini qayta ishlay olishini
ko'rsatadigan apparat va dasturiy ta'minot imkoniyatlariga ega. Agar
ma'lumotlar paketi hajmi tranzit tarmog'i ishlay oladigan paket hajmidan kichik
yoki unga teng bo'lsa, u neytral tarzda qayta ishlanadi. Agar paket kattaroq
bo'lsa, u kichikroq bo'laklarga bo'linadi va keyin uzatiladi. Bu paketlarning
parchalanishi deb ataladi. Har bir parcha bir xil maqsad va manba manzilini o'z
ichiga oladi va tranzit yo'lidan osongina yo'naltiriladi. Qabul qilish uchida u
yana yig'iladi. Agar DF (parchalama) bitiga 1 ga o'rnatilgan paket uzunligi
tufayli paketni ishlay olmaydigan marshrutizatorga kelsa, paket o'chirib
tashlanadi. Paket marshrutizator tomonidan qabul qilinganda, uning MF
(ko'proq fragmentlar) biti 1 ga o'rnatilgan bo'lsa, marshrutizator bu
parchalangan paket ekanligini va asl paketning qismlari yo'lda ekanligini biladi.
Agar paket juda kichik bo'lsa, qo'shimcha xarajatlar ortadi. Agar paket juda
katta qismlarga bo'lingan bo'lsa, oraliq router uni qayta ishlay olmasligi va u
tushib qolishi mumkin.
Muloqot paytida xost bir xil translyatsiya domeniga yoki tarmoqqa tegishli
bo'lgan maqsad mashinasining Layer-2 (MAC) manziliga muhtoj. MAC manzili
jismonan mashinaning Tarmoq interfeysi kartasiga (NIC) yoziladi va u hech
qachon o'zgarmaydi. Boshqa tomondan, umumiy domendagi IP-manzil kamdan-
8
kam hollarda o'zgartiriladi. Agar biron bir nosozlik bo'lsa, NIC o'zgartirilsa,
MAC manzili ham o'zgaradi. Shunday qilib, Layer-2 aloqasini amalga oshirish
uchun ikkalasi o'rtasida xaritalash talab qilinadi. Eshittirish domenidagi
masofaviy xostning MAC manzilini bilish uchun aloqani boshlashni istagan
kompyuter “Ushbu IP-manzil kimga ega?” degan so‘rov bilan ARP eshittirish
xabarini yuboradi. Bu translyatsiya bo'lgani uchun tarmoq segmentidagi (efir
domeni) barcha xostlar ushbu paketni oladi va uni qayta ishlaydi. ARP paketida
jo'natuvchi xost gaplashmoqchi bo'lgan maqsad hostning IP-manzili mavjud.
Xost unga mo'ljallangan ARP paketini olganida, u o'zining MAC manzili bilan
javob qaytaradi. Xost maqsadli MAC manzilini olgandan so'ng, Layer-2
bog'lanish protokoli yordamida masofaviy xost bilan bog'lanishi mumkin.
Ushbu MAC-dan IP-ga xaritalash jo'natuvchi va qabul qiluvchi xostlarning ARP
keshida saqlanadi. Keyingi safar, agar ular muloqot qilishni talab qilsalar, ular
to'g'ridan-to'g'ri tegishli ARP keshiga murojaat qilishlari mumkin. Teskari ARP
- bu xost masofaviy xostning MAC manzilini biladigan, lekin muloqot qilish
uchun IP manzilini bilishni talab qiladigan mexanizm.
ICMP tarmoq diagnostikasi va xatolar haqida xabar berish protokolidir.
ICMP IP protokollar to'plamiga tegishli va tashuvchi protokoli sifatida IP dan
foydalanadi. ICMP paketini yaratgandan so'ng, u IP-paketga inkapsulyatsiya
qilinadi. Chunki IP-ning o'zi ishonchli bo'lmagan protokol bo'lib, ICMP ham
shunday. Tarmoq haqidagi har qanday fikr-mulohaza dastlabki xostga
qaytariladi. Agar tarmoqda qandaydir xatolik yuzaga kelsa, u ICMP orqali xabar
qilinadi. ICMP o'nlab diagnostika va xatolar haqida xabarlarni o'z ichiga oladi.
ICMP-echo va ICMP-echo-reply - bu end-to-end xostlariga kirish imkoniyatini
tekshirish uchun eng ko'p ishlatiladigan ICMP xabarlari. Xost ICMP-echo
so'rovini qabul qilganda, u ICMP-echo-javobini qaytarib yuborishi shart. Agar
tranzit tarmog'ida biron bir muammo bo'lsa, ICMP bu muammo haqida xabar
beradi.
9
IPv4 manzillarining tugashi keyingi avlod Internet Protokolining 6-
versiyasini tug'dirdi. IPv6 o'z tugunlariga 128 bitli keng manzilga ega bo'lib,
kelajakda butun sayyorada yoki undan tashqarida foydalanish uchun juda ko'p
manzil maydonini ta'minlaydi. IPv6 Anycast manzillashni joriy qildi, lekin
eshittirish tushunchasini olib tashladi. IPv6 qurilmalarga IPv6 manzilini o'z-
o'zidan olish va shu quyi tarmoq ichida muloqot qilish imkonini beradi. Ushbu
avtomatik konfiguratsiya Dynamic Host Configuration Protocol (DHCP)
serverlarining ishonchliligini yo'q qiladi. Shunday qilib, agar o'sha pastki
tarmoqdagi DHCP server ishlamay qolsa ham, xostlar bir-biri bilan muloqot
qilishlari mumkin. IPv6 IPv6 mobilligining yangi xususiyatini taqdim etadi.
Mobil IPv6 bilan jihozlangan mashinalar o'zlarining IP manzillarini
o'zgartirmasdan aylanib yurishlari mumkin. IPv6 hali ham o'tish bosqichida va
kelgusi yillarda IPv4 o'rnini butunlay egallashi kutilmoqda. Hozirgi vaqtda IPv6
da ishlaydigan bir nechta tarmoqlar mavjud. IPv6 yoqilgan tarmoqlar uchun
IPv4 da turli tarmoqlarda osongina gapirish va rouming qilish uchun ba'zi o'tish
mexanizmlari mavjud. Bular:
1)Ikkita stekni amalga oshirish
2)Tunnel qazish
3)NAT-PT
UDP talabi
Savol tug'ilishi mumkin, nima uchun bizga ma'lumotlarni tashish uchun
ishonchsiz protokol kerak? Biz UDP ni o'rnatamiz, bu erda tasdiqlash paketlari
haqiqiy ma'lumotlar bilan birga katta hajmdagi o'tkazish qobiliyatini
taqsimlaydi. Masalan, video oqimli bo'lsa, minglab paketlar uning
foydalanuvchilariga yo'naltiriladi. Barcha paketlarni tan olish juda qiyin va
o'tkazish qobiliyatini yo'qotishning katta miqdorini o'z ichiga olishi mumkin.
Asosiy IP protokolining eng yaxshi yetkazib berish mexanizmi uning paketlarini
yetkazib berish bo'yicha eng yaxshi sa'y-harakatlarni ta'minlaydi.
|
