Avtomobillarning balandlikka chiqishga qarshilik kuchi va yo’lning jami qarshilik kuchi.
Avtomobilg’ yo’llari asosan balandlik va pastliklardan iborat bo’lib, yo’lning qiyaligi quyidagicha ifodalanadi.
i= tga
a - yo’lning gorizontal tekislik bilan xosil qilgan burchagi.
Balandlikka chiquvchi avtomobilning og’irligi Ga ikki tashkil etuvchidan ( 1-rasm) yahni yo’lga parallel Ga Sin a va perpendikulyar Ga cos a kuchlaridan iborat. Avtomobilning balandlikka chiqishga qarshilik kuchi Ri quyidagicha aniqlanadi:
Ri = Ga sin a (17)
Avtomobilg’ balandlikka chiqayotganida Ri kuch avtomobilg’ harakteriga qarshilik ko’rsatuvchi, pastlikkaga tushayotganda esa uni ilgariga itaruvchi kuch bo’ladi. Demak, qiyalik i avtomobil balandlikka harakatlanayotganda musbat, pastlikkaga harakatlaniyotganda manfiy deb qabul qilinadi.
G’ildiragining gorizontal yo’lda va balandlikka chiqishdagi G’ildirashga qarshiligi birgalikda yo’lning xolati tipi va qiyaligini ifodalaydi. Bu qarshilik kuchlari yig’indisi yo’lning jami qarshilik kuchi Rψ ni tashkil etadi:
‘ψ=‘f+ ‘i Ga f cos a + Ga sin a = Ga ( f cos a + sin a)
Agar yo’lning umumiy qarshilik koeffitsenti ψ=f cos a + sin a deb qabul qilinsa, Rψ quyidagiga teng bo’ladi:
Rψ=Ga ψ (18)
Avtomobilning qiyalikka chiqishdagi qarshilik kuchini yengishga sarflangan quvvat Ni va jami qarshilikni yengishga sarflanadigan quvvat Nψ quyidagicha topiladi:
Ni=‘i va/270=Ga va sin a/270; Nψ= Rψ va/270= Ga ψ va/270 o k (19)
Avtomobilga xavoning qarshilik kuchi.
Avtomobilning harakatiga xavo ham qarshilik qiladi, uni yengish uchun dvigateli quvvatining bir qismi sarf bo’ladi. Agar shamol avtomobil harakatini yo’nalishiga qarshi yo’nalgan bo’lsa, xavo qarshiligi yana ham kattalashadi. Xavoning avtomobilga qarshiligi quyidagi sabablardan kelib chiqadi.
1) harakat davrida avtomobilning orqa va old qismida xavo bosimining har xilligi natijasida peshtokda xosil bo’ladigan qarshilik umumiy qarshilikning 55-60%ini tashkil etadi;
2) avtomobilning qanoti, zinapoyasi, nomeri va boshqalarning qarshiligi (12-18% ni tashkil etadi);
3) xavoning radiator orqali kapot tagidan o’tib ko’rsatadigan qarshiligi (10-15% ni tashkil etadi);
4) avtomobil kuzovining xavoga ishqalanish qarshiligi (8-10% ni tashkil etadi);
5) avtomobilning yuqori va pastki qismidagi bosimning har-xilligi tufayli sodir bo’ladigan qarshilik (5-8% ni tashkil etadi).
xavoning qarshilik kuchi avtomobilning har xil nuqtalariga tushganligi sababli uni aniq xisoblash qiyin. Tahsir etuvchi elementar qarshilik kuchlarining teng tahsir etuvchisi avtomobilga xavoning qarshilik kuchi Rω deb ataladi. Rω kuch qo’yilgan nuqtani yelkanlik markazi deyiladi. Bu nuqta yo’l tekisligidan hω balandlikda bo’ladi.
Avtomobilga xavoning qarshilik kuchi quyidagi empirik formuladan topiladi:
‘ω=K F va2/13 (20)
Bu yerda
K-xavo qarshiligini yengish koeffitsenti;
F-avtomobilning old yuzasidan qaralgandagi yuzi.
Demak, xavoning tezligi va uning qarshilik kuchiga katta tahsir ko’rsatadi. Agar, avtomobilga xavoning qarshilik kuchi va<30-40 km/soat bo’lsa, formulada va birinchi darajada olinadi, 150-180> va > 30-40 km/soat bo’lsa, va2 va va>180 km/soat bo’lsa, va3 bo’ladi.
Xavo qarshiligini yengish koeffitsenti K 1m/s tezlik bilan harakatlanganligi avtomobilning 1m2 yuzasiga xavoning qarshilik kuchi bilan aniqlandi.
9-rasm. Avtomobillarning old yuzasidan qaralgandagi maydoni.
Avtomobilning old yuzasidan qaralgandagi yuzi F deb, avtomobilning bo’ylama o’qiga perpendikulyar tekislikda tushirilgan proektsiyasiga aytiladi. Bu yuzani aniqlash murakkab bo’lganidan uning qiymati yuk mashinalari va avtobuslar uchun quyidagicha xisoblanadi (9-rasm):
F= BH g , m2;
Engil avtomobillar uchun esa
F = 0,78 Vch Ng, m2;
Bu yerda
Ng - avtomobilning balandligi;
V - ikki g’ildiraklar orasidagi masofa;
Vg avtomobilning eni.
W = K F ifoda xavo qarshiligini yengish faktori deyiladi.
Xavo qarshilishigini yengish koeffitsenti K vigbeg metodi (avtomobilning yetakchi G’ildiragiga kuch tahsir etmagandagi, yahni uzatmalar qutisi neytral xolda bo’lgandagi harakati) yoki aerodinamik trubada avtomobil yoxud uning modelini puflash (10-rasm, a) bilan aniqlanadi.
10-rasm. Avtomobilning aerodinamikasini sinash.
a-aerodinamik truba sxemasi, b-avtomobil modellarining aerodinamik trubada joylashishi.
Aerodinamik trubada tajriba o’tkazish uchun uning ichida avtomobil yoki uning modeli 4 osib qo’yiladi. Trubaning ichiga o’rnatilgan vintilyator 3 xavoni yo’naltiruvchi panjara 6 orqali xaydab, osib qo’yilgan modelga to’g’rilaydi. Xavo oqimi modelni Rω kuch bilan o’rnidan qo’zg’atishga harakat qiladi. Torozi 5 kuch Rω ni, anemometr7 esa xavoning tezligi va ni aniqlaydi. Bu mahlumotlar bo’yicha K ning qiymati topiladi.
Aerodinamik trubada xaqiqiy kattalikdagi avtomobil puflansa, juda katta o’lchamli truba, ventilyator va dvigatel kerak bo’ladi. SHuning uchun aerodinamik trubada avtomobilning 1/5….1/10 qismi kattaligidagi model puflanadi.
Aerodinamik trubada avtomobil modeliga xavo oqimi har tomondan, yo’l sharoitida esa avtomobilning asosan ustki va yon tomonlaridan tahsir etadi. shu sababli trubada bitta avtomobilni puflaganda aniqlangan K ning qiymati xaqiqiy koeffitsentdan kichik bo’ladi. Bu kamchilikni yo’qotish uchun tajriba simmetrik joylashtirilgan ikkita model yordamida o’tkaziladi. (10-rasm, b).
Xavo qarshiligini yengish uchun avtomobil sarflagan quvvat quyidagicha aniqlanadi:
Nω= ‘ω va/270= K F va3/3500, o k (21)
|
