|
Archa turdagi transportlarning texnik iqtisodiy xususiyatlari
|
| Sana | 02.02.2024 | | Hajmi | 76,22 Kb. | | #150364 |
Bog'liq N N N N
Barcha turdagi transportlarning texnik iqtisodiy xususiyatlari Hozirgi vaqtda logistika tushunchalari etakchi kompaniyalar tomonidan biznesning asosiy yoʻnalishlarini strategik va tezkor boshqarishda muvaffaqiyatli qoʻllanilmoqda. Biznes amaliyotiga zamonaviy logistika boshqaruvini joriy etish kompaniyaning bozorda o’ o’rnini topish va iqtisodiy barqarorligini oshirish imkonini beradi. Logistika konsepsiyasidan foydalanish kompaniya resurslarining umumiy xarajatlari darajasini kamaytirishning asosiy zaxiralaridan biridir. Mamlakatning transport tizimi- bu iqtisodiyotning va aholining transportga boʻlgan ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan transport korxonalari va infratuzilmalarning majmui. Transport tizimini rivojlantirish strategiyasidagi asosiy koʻrsatkichlardan biri mahsulot bahosidagi transport komponenti boʻlib, u rivojlangan mamlakatlar darajasidan 2-2, 5 barobar oshadi. Transport korxonalari va transport jarayoniningboshqa ishtirokchilari oʻrtasidagi oʻzaro aloqalarni tashkil etishda xarajatlarni kamaytirish transport tizimini rivojlantirish strategiyasining maqsadli vazifasidir. Mamlakatda bozor iqtisodiyoti rivojlanib borar ekan, transport jarayonining samaradorligini oshirish transportni tashkil etishga yangicha yondashuvlarni talab etadi. Bu esa yangi yoʻnalish - transport logistikasining paydo boʻlishiga olib keldi. Transport katta tizimning ajralmas qismi, yaʼni logistika zanjiri sifatida uni turli jihatlarda koʻrib chiqish zarurligiga olib keldi. Zamonaviy sharoitda transport xizmati nafaqat tovarlarni etkazib beruvchidan balkiy isteʼmolchilar, axborot va tranzaksiya operatsiyalari, yuklarni tashish xizmatlari, sugʻurta, xavfsizlik va boshqalarni ham oʻz ichiga oladi. Ishlab chiqarish korxona nuqtayi nazaridan transportni oʻrganishni alohida moddiy-texnik munosabatlar sohasi bilan chegaralab boʻlmaydi. U butun logistika tizimida - birlamchi etkazib beruvchidan to yakuniy isteʼmolchigacha, shu jumladan oraliq bosqichlargacha hisobga olinishi kerak. Moqaloaning maqsadi transport logistikasining rivojlanish asoslarini koʻrib chiqish, transport logistikasining mohiyati va maqsadlarini aniqlash, shuningdek, logistikaning transport siyosatiga taʼsirini koʻrib chiqishdan iboratdir.Transport-odamlar va yuklarni tashish bilan shug’ullanadigan moddiy ishlab chiqarish sohasi. Jamoat ishlab chiqarish tarkibida transport moddiy xizmatlar ishlab chiqarish sohasiga tegishli. Moddiy oqimning asosiy xom ashyo manbasidan yakuniy iste’molga o’tish yo’lidagi logistika operatsiyalarining katta qismi turli xil transport vositalaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Ushbu operatsiyalarni bajarish xarajatlari umumiy logistika xarajatlarining 50% gacha. Tovar-moddiy boyliklarning transport vositalari yordamida joylashuvini o’zgartirish yuklarni tashish deb ataladi. Transport quyidagi talablarga javob berishi kerak: haftalik va hatto kunlik tartibga solinadigan transport jarayonini ta’minlash uchun etarlicha moslashuvchan bo’lishi kerak; tarqoq va uzoq joylarga yuklarni tez va sifati etkazib berishni kafolatlash; korxonalar ishini to’xtatish yoki mijozning taqchilligi oldini olish maqsadida mijozlarga ishonchli xizmat ko’rsatish; foydalanuvchilarning o’zgaruvchan talablariga muvofiq qisqa vaqt oralig’ida kichik yuklarni tashish qobiliyatiga ega. Transport logistika jarayonining bir qismidir va moddiy xizmatlar ishlab chiqarish sohasiga tegishli. Tashish jarayonida moddiy oqimni boshqarish va yuklarni tashishni tashkil qilish transport logistikasi sohasidir. Transport logistikasi uchta sohani qamrab olgan
faoliyat sohasi sifatida tavsiflanadi: mahsulotlar va etkazib beruvchilarning lentasini; zamonaviy telekommunikatsiya, informatika va boshqa axborot texnologiyalari vositalaridan foydalangan holda yuklarni tashish jarayonida yuzaga keladigan barcha transport va boshqa operatsiyalarni nazorat qilish; yuk egalariga tegishli ma’lumotlarni taqdim etish. Logistika tizimidagi transport ikki tomonlama rol o’ynaydi: birinchidan, logistika (sotib olish, ishlab chiqarish, tarqatish)ning asosiy funktsional sohalarida tarkibiy qism yoki komponent sifatida mavjud; ikkinchidan, transport-bu tadbirkorlik faoliyatini rivojlantiradigan iqtisodiyot tarmoqlaridan biri: transport tovarlar va xizmatlar bozorida o’z mahsulotlarini - transport xizmatlarini taklif qiladi, ular uchun daromad oladi va daromad oladi. Moddiy ishlab chiqarish sanoati sifatida transport o’z mahsulotiga ega-bu bir qator muhim farqlar bilan ajralib turadigan harakat jarayoni:moddiy shaklning yo’qligi, biroq ayni paytda tabiatdagi materiallik, chunki moddiy vositalar harakat jarayonida sarflanadi: harakatlanuvchi tarkib va xizmat ko’rsatish vositalarining eskirishi, transport sohasi xodimlarining mehnati va boshqalar; saqlash va toʻplash qobiliyati yoqligi, shuning uchun transportlar faqat transport xizmatlariga boʻlgan ehtiyojlarni qondirish uchun tashish qobiliyati va oʻtkazish qobiliyatiga ega boʻlishi mumkin; jami moddiy oqim harakati bilan bogʻliq boʻlgan qoʻshimcha transport xarajatlari, bu transport xarajatlari eng past darajasi, boshqa barcha narsalar teng boʻlishi uchun transportdan foydalanish kerak; muayyan joyga, hududga, mintaqaga (masalan, aloqa yo’llari joylashgan joyga va tegishli transport korxonalari mavjud bo’lgan joyga) ulanish. Ushbu xususiyatlar qurilmaga va transport logistikasi tizimining ishlashiga ta’sir ko’rsatadi. Moddiy oqimning asosiy xom ashyo manbasidan yakuniy iste’molga o’tish yo’lidagi logistika operatsiyalarining katta qismi turli xil transport vositalaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Ushbu operatsiyalarni bajarish xarajatlari umumiy logistika xarajatlarining 50% gacha tashkil etishi mumkun. Transport logistika jarayonining bir qismidir va moddiy xizmatlar ishlab chiqarish sohasiga tegishli. Tashish jarayonida moddiy oqimni boshqarish va yuklarni tashishni tashkil qilish transport logistikasi sohasidir. Transport logistikasi quyidagi vazifalarni hal qiladi: transport tizimlarini yaratish; turli transport turlari bo’yicha transport jarayonlarini birgalikda rejalashtirish(aralash transportda); transport-ombor jarayonining texnologik birligini ta’minlash; transport turi va transport vositasini tanlash; ratsional etkazib berish yo’nalishlarini aniqlash. Maqsadga ko’ra, tashqi (logistika ta’minot - tarqatish kanallarida) ichki (ichki ishlab chiqarish) tashish farqlanadi. Transportning har ikkala turi bir-biriga bog’langan va korxonaning transport tizimini tashkil qiladi. Maqsadga ko’ra, transportning ikkita asosiy guruhi mavjud: 1.Umumiy foydalanishdagi transport-milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va aholining yuk va yo’lovchilarni tashishdagi ehtiyojlarini qondiradigan milliy iqtisodiyotning bir bo’lagi. Ko’pincha magistral deb ataladi. Jamoat transporti tushunchasi temir yo’l transporti, suv transporti (dengiz va Daryo), avtomobil, havo transporti va transport quvurlarini o’z ichiga oladi. 2.Transport umumiy foydalanilmaydigan - ichki ishlab chiqarish transporti, shuningdek, transport vositalariga tegishli bo’lgan barcha turdagi transport vositalari, qoida tariqasida, har qanday ishlab chiqarish tizimlarining bir qismidir va
ular ichida organik ravishda yozilishi kerak. Shunga ko’ra, uning ishini tashkil etish korxonadalogistikani tashkil etish vazifalaridan biri bo’lib, ishlab chiqarish, sotib olish va tarqatish vazifalarini hal qilish bilan birga amalga oshiriladi. Transport logistikasi muammolari, birinchi navbatda, transport jarayonining bevosita ishtirokchilarining harakatlarining mustahkamligini kuchaytiradigan vazifalarni o’z ichiga oladi. Transportda logistikani qo’llash, shuningdek, ishlab chiqarish yoki savdoda raqobatdosh tomonlarning kontragentlarini transport jarayonida bir-birini to’ldiruvchi hamkorlarga aylantiradi. Logistika, ta’kidlanganidek, bu yagona texnika, texnologiya, iqtisodiyot va rejalashtirishddir. Shunga ko’ra, transport logistikasi vazifalariga transport jarayoni ishtirokchilarining texnik va texnologik birlashuvini ta’minlash, ularning iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtirish, shuningdek, yagona rejalashtirish tizimlaridan foydalanish kiradi. Transport logistikasi yuklarni jamoat transporti orqali ko’chirishni tashkil etish bilan bog’liq kompleks muammolarni hal qiladi. Ushbu vazifalarning asosiy qismi: avtomobil turini tanlash; avtomobil koʻrinishini tanlash; aralash transportda foydalanish jarayonini optimallashtirish; ratsional etkazib berish yo’nalishlarini aniqlash; transport-ombor jarayonining texnologik birligini ta’minlash; transport va ishlab chiqarish jarayonini muvofiqlashtirish. Transportning roli logistika tizimlarining rivojlanishi bilan sezilarli darajada o’zgaradi. Zamonaviy sharoitda transport xizmati intizomi alohida jo’natuvchining (oluvchining) manfaatlari bilan emas, balki ishlab chiqarish va iste’mol qilish davrida ko’rsatilgan xarajatlar va foydalarning maqbul nisbati bilan belgilanadi. Logistika tizimlarining transport tarkibiy qismini tasniflashning bunday belgilari mavjud: Yuk tashish turlari bo’yicha: to’g’ri chiziq; transport terminallarida qayta ishlash bilan; tarqatish markazlarida qayta ishlash va saqlash bilan. Xizmat turlari bo’yicha: etkazib beruvchining omboridan yoki tarqatish markazidan iste’molchi omboriga yoki tarqatish markaziga; etkazib beruvchining omboridan yoki tarqatish markazidan bevosita iste’molchiga; etkazib beruvchidan omborni saqlash va qayta ishlashsiz iste’molchini ishlab chiqarishga. Transport turi bo’yicha:
to’g’ridan-to’g’ri;
aralash. Transport turini tanlash vazifasi boshqa logistika vazifalari bilan o’zaro aloqada hal etiladi, masalan, zaxiralarning optimal darajasini yaratish va saqlash, qadoqlash turini tanlash va h.k. transport turini tanlashning asosi, muayyan transport uchun maqbul, transport turining o’ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Quyidagi transport turlari mavjud: temir yo’l;
dengiz;
ichki suv (Daryo); avtomobil;
havo;
quvur liniyasi.
Transport turini tanlashga ta’sir qiluvchi oltita omil mavjud: yuk tashish vaqti, yuk tashish tezligi, etkazib berish jadvaliga muvofiqligi ishonchliligi, turli yuklarni tashish qobiliyati, yukni hududning istalgan nuqtasiga etkazish qobiliyati, yuk tashish narxi. Ushbu omillarning ahamiyatini ekspert tomonidan baholash shuni ko’rsatadiki,
transport vositasini tanlashda birinchi navbatda hisobga olinadi: etkazib berish jadvaliga rioya qilishning ishonchliligi; etkazib berish muddati; yuk tashish narxi. Tanlangan tanlovning to’g’riligi texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar bilan tasdiqlanishi kerak. Ichki transportni tashkil etish shakllari yuk tashish hajmi va yuk aylanmasining hajmiga bog’liq. Yuk oqimi ma’lum bir yo’nalishda yoki muayyan vaqt davomida yuklarni tashish hajmini anglatadi . Yuk oqimlari tashqi va ichki qismlarga bo’linadi. Tashqi yuk oqimlari korxonaga keladigan yuklarning hajmini (keladigan yuk oqimlari) va jo’natilgan yuklarning hajmini (jo’natilgan yuk oqimlari) tavsiflaydi. Transport tashkilotlari tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlar uchun hisob-kitoblar transport tariflari yordamida amalga oshiriladi. Tariflar quyidagilarni o’z ichiga oladi: yuklarni tashish uchun undiriladigan to’lov; yuklarni tashish bilan bog’liq qo’shimcha operatsiyalar uchun to’lovlar; to’lovlarni hisoblash qoidalari. Iqtisodiy kategoriya sifatida transport tariflari transport mahsulotlarining narxi shaklidir. Ularning qurilishi ta’minlanishi kerak: transport korxonasi-operatsion xarajatlarni qoplash va foyda olish imkoniyati; transport xizmatlarini sotib oluvchi transport xarajatlarini qoplash imkoniyatidir. Turli xil transport turlari bo’yicha tarif tizimlari o’z xususiyatlariga ega. Temir yo’l transportida yuklarni tashish narxini aniqlash uchun umumiy, eksklyuziv, imtiyozli va mahalliy tariflardan foydalaniladi. Umumiy tariflar tariflarning asosiy turi hisoblanadi. Ularning yordami bilan yuklarning asosiy massasini tashish qiymati aniqlanadi. Maxsus tariflar-umumiy tariflardan maxsus imtiyozlar yoki chegirmalar shaklida belgilangan tariflar. Ushbu tariflar yuqori yoki past bo’lishi mumkin. Imtiyozli tariflar muayyan maqsadlar uchun yuklarni, shuningdek temir yo’llarning o’zlari uchun yuklarni tashishda qo’llaniladi
Mahalliy tariflar yuklarni tashish to’lovlari miqdorini va ushbu temir yo’l doirasida amalga oshiriladigan turli to’lovlar stavkalarini o’z ichiga oladi. Avtomobil transportida yuklarni tashish narxini aniqlash uchun quyidagi tariflardan foydalaniladi: yuklarni tashish uchun buyumlar; yuk mashinalaridan vaqtincha foydalanish; shartnoma va boshqalar. Yuk tashish narxiga transport masofasi, yukning og’irligi va
ommaviy og’irligi, yuk hajmi va avtomobil turi, avtomobildan foydalanish vaqti va boshqalar kabi omillar ta’sir ko’rsatadi. Daryo transportida yuklarni tashish tariflari, ortiqcha yuk tashish uchun to’lovlar va boshqa transport bilan bog’liq xizmatlar bozor sharoitlarini hisobga olgan holda belgilanadi. Xulosa va takliflar. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, transport logistikasining asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchidan jadvalga muvofiq qabul qiluvchiga materiallarni etkazib berishni boshqarish
hisoblanadi. Transport logistikasining asosiy elementi transportdir. Transport-odamlar va yuklarni tashish bilan shug’ullanadigan moddiy ishlab chiqarish sohasi. Transport logistika tizimining muhim qismidir; yuklarni yig’ish va tarqatish uchun innovatsion tizimlarni yaratish uchun bir qator zarur xususiyatlarga ega bo’lishi va muayyan talablarga javob berishi kerak. Foydalanuvchilarning o’zgaruvchan zaxiralariga muvofiq qisqa vaqt oralig’ida kichik yuklarni tashish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. Millatlararo logistika tizimlari chegaralarida turli xil transport turlari aloqa dasturlarini optimallashtirish tamoyillari asosida qo’llaniladi.
|
| |
