|
Asosiy qism: Bank
|
| bet | 2/13 | | Sana | 11.12.2023 | | Hajmi | 2,92 Mb. | | #116341 |
Bog'liq Iqtisodiyot (1)Bank tizimi haqida tushuncha.
Bank aholidan omonatlarni qabul qiluvchi va bir vaqtning o‘zida kredit berish bilan birga talab qilib olinguncha depozit yaratuvchi moliya muassasasidir. Kredit faoliyati bank tomonidan bevosita yoki bilvosita kapital bozorlari orqali amalga oshirilishi mumkin.
Banklar mamlakatning moliyaviy barqarorligi va iqtisodiyotida muhim rol o'ynaganligi sababli, ko'pchilik yurisdiktsiyalarda banklar ustidan yuqori darajada tartibga solish amalga oshiriladi. Aksariyat mamlakatlarda banklar joriy majburiyatlarining faqat bir qismiga teng likvid aktivlarga ega bo'lgan fraksion rezerv banki deb nomlanuvchi tizimni institutsionalizatsiyalashgan. Likvidlikni ta'minlashga qaratilgan boshqa me'yoriy hujjatlarga qo'shimcha ravishda, banklar, odatda, kapitalning xalqaro standartlari to'plami, Bazel kelishuvlari asosida kapitalning minimal talablarini qo'yadilar.
Bank ishi o'zining zamonaviy ma'nosida XIV asrda Italiyaning Uyg'onish davrining gullab-yashnagan shaharlarida rivojlandi, lekin ko'p jihatdan qadimgi dunyoda ildiz otgan kredit va kreditlash g'oyalari va tushunchalarining davomi bo'lib xizmat qildi. Bank tarixida bir qancha bank sulolalari, xususan, Medicilar, Fuggerlar, Welsers, Berenberglar va Rotshildlar ko'p asrlar davomida markaziy rol o'ynagan. Eng qadimgi mavjud chakana bank Banca Monte dei Paschi di Siena (1472 yilda tashkil etilgan), eng qadimgi savdo banki esa Berenberg Bank (1590 yilda tashkil etilgan).Banklar mijozlar uchun chek yoki joriy hisobvaraqlarni yuritish, bankda mijozlar tomonidan chizilgan cheklarni to'lash va mijozlarning joriy hisobvaraqlariga qo'yilgan cheklarni inkasso qilish orqali to'lov agenti vazifasini bajaradi. Banklar, shuningdek, avtomatlashtirilgan hisob-kitob markazi (ACH), pul o'tkazmalari yoki telegraf o'tkazmalari, EFTPOS va avtomatlashtirilgan kassa mashinalari (bankomatlar) kabi boshqa to'lov usullari orqali mijozlar to'lovlarini amalga oshirishga imkon beradi.
Banklar joriy hisobvaraqlarga qo’yilgan mablag’larni qabul qilish, muddatli depozitlarni qabul qilish, banknot va obligatsiyalar kabi qarz qimmatli qog’ozlarini chiqarish yo’li bilan qarz oladilar. Banklar mijozlarga joriy hisobvaraqlar bo‘yicha
avanslar berish, bo‘lib-bo‘lib to‘lash yo‘li bilan, shuningdek, sotiladigan qimmatli qog‘ozlarga mablag‘ qo‘yish va pul ssudasining boshqa shakllari orqali qarz beradilar.
Banklar turli xil to'lov xizmatlarini taqdim etadilar va bank hisobvarag'i ko'pchilik korxonalar va jismoniy shaxslar tomonidan ajralmas hisoblanadi. Pul o'tkazmalari kompaniyalari kabi to'lov xizmatlarini ko'rsatadigan bank bo'lmaganlar odatda bank hisobvarag'ining o'rnini bosuvchi hisoblanmaydi.
Banklar kredit berishda yangi pul chiqaradilar. Zamonaviy bank tizimlarida tartibga soluvchi organlar banklarning bunday depozitlarni to'lash bo'yicha talablarini qondirishini ta'minlash uchun banklar ushbu kreditlarni moliyalashtirish natijasida hosil bo'lgan depozit majburiyatlariga nisbatan ega bo'lishi kerak bo'lgan zaxira fondlarining minimal darajasini belgilaydilar. Bu zahiralarni yangi depozitlarni qabul qilish, boshqa aktivlarni sotish yoki boshqa banklardan, shu jumladan markaziy bankdan qarz olish orqali olish mumkin.
rasm: Bank tizimi
Bank foizlar, tranzaksiya to'lovlari va moliyaviy maslahatlar kabi turli yo'llar bilan daromad keltirishi mumkin. An'anaga ko'ra, eng muhim usul bu mijozlarga bergan kapital uchun foizlarni hisoblashdir. Bank omonat va boshqa mablag‘ manbalari bo‘yicha to‘laydigan foizlar darajasi bilan kredit faoliyatida
undiriladigan foizlar darajasi o‘rtasidagi farqdan foyda oladi. Bu farq mablag'lar qiymati va kredit foiz stavkasi o'rtasidagi farq deb ataladi. Tarixan, kreditlash faoliyatining rentabelligi davriy bo'lib, kredit mijozlarining ehtiyojlari va kuchli tomonlariga hamda iqtisodiy tsikl bosqichiga bog'liq bo'lgan. To'lovlar va moliyaviy maslahatlar yanada barqaror daromad oqimini tashkil qiladi va shuning uchun banklar o'zlarining moliyaviy ko'rsatkichlarini yumshatish uchun ushbu daromad yo'nalishlariga ko'proq e'tibor qaratdilar.
So'nggi 20 yil ichida O’zbekiston banklari tobora o'zgarib borayotgan bozor sharoitlariga javob berib, daromadli bo'lib qolishlarini ta'minlash uchun ko'plab choralar ko'rdi.
Birinchidan, banklarga investitsiya va sug'urta uylari bilan birlashishga imkon berildi. Bank, investitsiya va sugʻurta funksiyalarini birlashtirish anʼanaviy banklarga mahsulotlarni oʻzaro sotish imkonini berish orqali isteʼmolchilarning “bir darchada xarid qilish” boʻyicha ortib borayotgan talablariga javob berishga imkon beradi (banklar bu ham rentabellikni oshiradi deb umid qilmoqda).
Ikkinchidan, ular biznesni kreditlashdan iste'mol kreditiga tavakkalchilikka asoslangan narxlarni qo'llashni kengaytirdilar, ya'ni kredit xavfi yuqori deb hisoblangan mijozlarga yuqori foiz stavkalarini undirish va shu bilan kreditlar bo'yicha defolt ehtimolini oshirish. Bu yomon kreditlar tufayli yo'qotishlarni qoplashga yordam beradi, yaxshi kredit tarixiga ega bo'lganlar uchun kreditlar narxini pasaytiradi va kredit olishdan bosh tortadigan yuqori xavfli mijozlarga kredit mahsulotlarini taklif qiladi.
Uchinchidan, ular keng jamoatchilik va biznes mijozlari uchun mavjud bo'lgan to'lovlarni qayta ishlash usullarini oshirishga harakat qilishdi. Ushbu mahsulotlarga debet kartalari, oldindan to'lov kartalari, smart-kartalar va kredit kartalari kiradi. Ular iste'molchilarga tranzaktsiyalarni qulay tarzda amalga oshirishni va vaqt o'tishi bilan iste'mol qilishni osonlashtiradi (moliyaviy tizimi rivojlanmagan ba'zi mamlakatlarda naqd pul bilan ishlash, shu jumladan uy sotib olish uchun naqd pul bilan to'ldirilgan chamadonlarni olib yurish odatiy holdir).
Biroq, oson kredit olish qulayligi bilan iste'molchilarning moliyaviy resurslarini noto'g'ri boshqarishi va haddan tashqari qarz to'plash xavfi ham ortadi. Banklar karta mahsulotlaridan karta egalaridan olinadigan foizlar va toʻlovlar, hamda bankning kredit va/yoki debet kartalarini toʻlovlar uchun qabul qiluvchi chakana sotuvchilar tranzaksiya toʻlovlari orqali pul ishlaydilar. Bu foyda olishga yordam beradi va umuman iqtisodiy rivojlanishni osonlashtiradi.
|
| |
