Kalit so‘zlar:tarmoq, sath, kadr, paket,bayroq, aloqa kanali, ma’lumot,
signal.
Ma’lumotlarni telekommunikatsiya tarmog‘ida uzatilishi funksional bloklari
to‘plamidan iborat elementlar o‘rtasida ma’lumot almashinuvi kanal sathida
amalga oshiriladi. Kanal sathida ma’lumotlar almashinuvi kanal protokollari
asosida amalga oshiriladi. Ma’lumotlar uzatish qatlami aloqa kanallarida
axborotlarni o‘z vaqtida yetkazishda uzatilgan kadrlarni xatoliklarini tekshirgandan
International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30
127
so‘ng, kadrlarni raqamlaydi hamda kanal sathida uzatilgan kadrlardagi xatoliklarni
nazorat qiladi va buzilgan kadrni qayta jo‘natishni amalga oshiradi. Ma’lumotlarni
aloqa kanallari orqali uzatishda kanal sathi protokollari faoliyatining asosiy
funksiyalari quyidagilardan iborat[1] :
• Ma’lumotlarni uzatishda xizmatlarni taqdim etish – tarmoq sathidadan
tushgan paketlarni kadrlar bo‘lish va fizik sathga uzatishni ta’minlash va aksincha;
• kadrlarni taqsimlash – umumiy kadrlar sonini yetib borgunga kadar har bir
kadrlarni boshqarish;
• kadrlarni uzatish jarayonini boshqarish – buzilgan yoki yo‘qotilgan kadrlar
oqimini to‘liqliligini ta’minlash;
• buzulgan kadrlarni boshqarish – uzatilgan har bir kadr xatoligini tekshirish;
• aloqa kanalini boshqarish jarayoni - kanalning shovqinlanganlik darajasini
va nosozliklarni aniqlash, tiklash, kanalning samarali ishlashi to‘g‘risida
ma’lumotlarni yig‘ish.
Telekommunikatsiya tarmoqlari o‘rtasida ma’lumotlar almashinishini
ta’minlash maqsadida yuqorida keltirilgan talablardan kelib chiqib, ularning
vazifalari belgilab olinadi, ya’ni xabarlarni uzatish jarayonida ma’lumotlar butun
ketma-ketlik kadrlariga bo‘linadi, kadrlarning uzunligi o‘zgarishi mumkin.
Kadrning boshida ochiladigan "Bayroq" (Flag), oxirida esa yopuvchi element
qo‘yiladi. Kadrlar orasidagi vaqtni Bayroqning quyidagi kombinatsiyalari bilan
to‘ldirish mumkin. Ochish va yopishdan tashqari birinchi formatdagi kadrning
tarkibi berilgan. "Bayroq" quyidagi maydonlarni o‘z ichiga oladi: manzil,
boshqaruv, ma’lumot va tekshirish qismlari. Kadrning barcha tarkibiy qismlari
ketma–ket, eng pastidan boshlab, bit raqamlari ko‘tarilish tartibida uzatiladi(1 –
jadval).
1-Jadval.
Kanal sathidagi ma’lumotlar almashuvi kadrining formati
Bayroq
F
Manzil
A
Boshqaruv
S
Axborot
I
Tekshiruv
maydoni
Bayroq
F
01111110
01111110
12 8
8
bit
12 8
8
bit
12 (16)
8 yoki 16
bit
Har qanday
raqam bit
12 (32)
8, 16, 24
yoki 32 bit
12 8
8
bit
Kanal sathining ma’lumotlar almashinish jarayonida ikkinchi jadvalni
birinchisidan farqi shundaki, unda axborot maydoni mavjud emasligi bilan farq
qiladi. Sarlavha boshi va oxirida qo‘yilgan “Bayroq”dan foydalanib, bir vaqtda
uzatilayotgan kadrni yopish va ochish mumkin(2 – jadval).
2-Jadval
Bayroq
F
Manzil
A
Boshqaruv
S
Tekshiruv
maydoni
Bayroq
F
01111110
01111110
12 8
12 8
12 (16)
12 (32)
12 8
International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30
128
8
bit
8
bit
8 yoki 16
bit
8, 16, 24
yoki 32 bit
8
bit
Yuqorida keltirilgan jadvalning manziliga bitta manzilni belgilash mumkin.
Ularning ahamiyatsiz tomoni shundan iboratki, manzil yacheykasidagi birinchi
bitiga qo‘shiladi. Nollardan iborat bo‘lgan baytlar hech qanday stansiyaning
manzili deb hisoblanmaydi. Faqatgina belgilangan manzil maydoni baytlar soniga
ko‘paytirilishi mumkin bo‘ladi.
Kadrlar oqimini boshqarish maydoni kadrni qaysi tarmoqdan kelishini
aniqlovchi, kadrni yetib borganligi to‘g‘risidagi javob, kadrning ketma-ket raqami
va kanal sathidagi kadrlar uzatilishini nazorat qilishni ta’minlaydi. Boshqarish
maydonchasida manzili ko‘rsatiladigan stansiyaning buyruqlari mavjud bo‘lib, u
bajarishi kerak bo‘lgan harakatlarni bajarishni buyuradi va manzil stansiyasining
javobi, buyruqlar va javoblar bilan bog‘liq bo‘lgan ikkilik raqamlarning eng kam
sonli nazorati nazorat zonasining pastki qismida joylashgan. Maydon manziling
o‘lchami 8 bit yoki 16 bitdan iborat bo‘lishi mumkin, bu esa ochilmagan yoki
maydonni kengaytirilgan formatiga to‘g‘ri keladi. Birinchi holatdan ikkinchi
holatga o‘tish ma’lumotlarni uzatish buyruqli aloqa boshqaruvi tomonidan amalga
oshiriladi. Tekshirish buyruqlari faqat biror bir kombinatsiya yoki asosiy stansiya
orqali uzatiladi.
Axborot zonasi har qanday bit tuzilishiga ega bo‘lgan ma’lumotlarni o‘z
ichiga oladi. Ma’lumot qismi ma’lumot uzatish havolasini boshqarish uchun
qo‘shimcha xizmat bitlarini joylashtirish uchun ishlatilishi mumkin. Kadrning
axborot maydonida joylashtirilgan ma’lumotning tabiati ushbu kadrni boshqarish
maydonidagi buyruq yoki javob bilan belgilanadi. Kadrning verifikatsiya sohasi,
"Bayroq" birikmasidan tashqari, sikl kodi bilan kadrning qolgan qismlari tarkibini
kodlash yo‘li bilan olingan tekshirish tartibini o‘z ichiga oladi.
Ikkita stansiya tugunlari orasida aloqaning to‘liq aylanishi quyidagi ketma-ket
fazalarni o‘z ichiga oladi: "Aloqa kanallarining mantiqiy ulanishi", "aloqa kanalini
ishga tushirish", "Axborot uzatishni o‘rnatish", "Ma’lumotlar oqimini uzatish",
"Ulanish jarayonini to‘xtatish", "Mantiqiy holatda uzilish". Fazalar o‘zgarishi
mumkin, ular ketma-ket yoki boshqa bir fazalarni aylanib o‘tishi mumkin.
"Mantiqiy holatda uzilish" nazorat qilishning boshlang‘ich va so‘ngisi hisoblanadi.
Stansiyalar ulash va uzishdan oldin ushbu fazada joylashgan bo‘ladi.
"Stansiyalarni ulanishini boshlash" fazasi bir biri bilan ulanuvchi stansiyalar va
ular o‘rtasida parametrlarni almashinuvini ta’minlashga mo‘ljallangan. Aloqa
kanallarida halaqitlar ta’sida shoqinlanishi yoki biror bir stansiyalarning axborot
almashinishda uzilishlar bo‘lishi natijasida "Ulanish jarayonini o‘rnatilishi" dan
"Mantiqiy holatda uzilish" fazasiga o‘tishi mumkin bo‘ladi[2].
«Axborotlar oqimini uzatish» fazasi aloqa kanalidan qabul qiluvchiga
axborotlarni uzatiladigan asosiy bosqich hisoblanadi. Aloqa kanallarida
ma’lumotlar almashinuvi oxiriga yetgandan so‘ng, "Aloqa jarayonini tugatish"
bosqichiga o‘tadi.
Himoyalanmagan kanal (HK) orqali ma’lumot uzatish uchun havolalarni
boshqarish jarayonlarida uch xil kadrlar qo‘llaniladi: ma’lumotlar(kadr) faqat
International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30
129
"Axborot oqimini uzatish" bosqichida qo‘llaniladi; xizmatlarni raqamlangan
nazoratchi muhim teskari aloqa jarayonini ta’minlaydi; raqamlanmagan xizmat
kadri "ulanish jarayonini o‘rnatish", "ulanish jarayonini tugatish", "mantiqiy
holatda uzilish", "aloqa kanalini ishga tushirish" va "axborotlar oqimini uzatish"
fazalarida aloqa o‘rnatish va aloqa o‘rnatishni tugatish uchun ishlatiladi.
Kadrlarni ijobiy yetib borganligini bilish uchun kadrlar oqimini nazorat qilish
hamda kadrlar oqimidan iborat kanalning shovqinlanganlik darajasini bilish kerak
bo‘ladi. Agar xabar manbaidan uzatilgan kadr ijobiy qabul qilingan bo‘lsa, uning
manzilidagi stansiya mahalliy yoki uzoq stansiyaning manzillarini topmasa,
stansiya bunday kadrga e’tibor bermaydi.
Kanal va fizik sathlarda aloqa kanali orqali ma’lumotlarni uzatish samarali
natija beradi.
|
