Kriptovaluta va raqamli pullarning ishlash texnologiyasi

146 
sohalarida unumli foydalanish yo‘llarini chamalash maqsadida ushbu 
maqola omma e’tiboriga havola etilmoqda. 
Uning asosiy vasifasi va ishlash texnologiyasini misol tariqasida 
ko‘rishimiz mumkin. 
AQSHdagi biror bir firmaga bank jo‘natmalari orqali 1000 dollar 
yubordingiz deb tasavvur qiling. Jo‘natma shaklini to‘ldirganingizdan 
so‘ng, bank xodimi shaxsiy hisobingizdan pulni echib olib, uni xalqaro 
o‘tkazmalar uchun bankning yagona hisobiga o‘tkazadi. Shundan 
so‘ng, boshqa xodim bu pullarni agent bankning hisobiga o‘tkazadi, u 
esa, o‘z navbatida, pullarni AQSHga o‘tkazadi. U erda o‘tkazmangiz 
aynan shu taxlitda firmaning shaxsiy hisobiga tushadi. Jo‘natma 
davomida hech kim xatoga yo‘l qo‘ymagan bo‘lsa, uch kun o‘tib, firma 
barcha banklarning komission foizlari olingandan so‘ng 970 dollarni 
oladi. Biroq shu uch kun ichida na siz va na sizning firmangiz, 
qolaversa, bank xodimlaridan hech biri ayni vaqtda pullaringiz qaerda 
ekanligi va ularning hisobini kim yuritayotganligini bilmaydi. Undan 
tashqari, jahon banklararo moliyaviy tizimlarida turli moliyaviy 
to‘lovlarni amalga oshirishda ma’lumotlarning o‘zgarib qolishi, to‘liq 
etib bormasligi yoki yo‘qolib qolishi kabi holatlar ham bo‘lishi 
mumkin. Ana shunday holatlarda moliyaviy to‘lovlarni blokcheynlar-
dan foydalanib amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. 
Hozirda blokcheynlardan asosan kriptovalyuta jo‘natmalari 
uchun foydalanilmoqda. Biroq u jahonning bir qancha mamlakatlarida 
turli tashkilotlarning turli maqsadlari uchun ham faol joriy etilmoqda. 
Masalan, er kadastrini yuritishda, tibbiyot korxonalarida mijozlarning 
anketalarini saqlashda, davlat interaktiv xizmatlarini tashkil qilishda va 
xakozolarda. 
Blokcheynning afzalligi - uning shaffof, tezkor, soddaligi va 
qiymatida. Siz kriptovalyuta yoki biror ma’lumotni blokcheyn orqali 
jo‘natgan bo‘lsangiz, bunday jo‘natma haqida ma’lumotni o‘zgartirish 
yoki qalbakilashtirishning umuman imkoni yo‘q. Chunki u butun dunyo 
bo‘yicha yuz minglab kompyuterlar hamda maynerlar tomonidan 
tasdiqlanadi. Aynan ushbu kompyuterlarda ushbu ma’lumotning 
ko‘plab nusxalari saqlanadi, ular bilan istagan foydalanuvchi istagan 
vaqtda tanishishi mumkin. Jo‘natma jarayoni bor-yo‘g‘i bir necha 
daqiqa vaqt oladi va bank jo‘natmasidan bir necha o‘n marta arzondir. 
Agar siz pullar yoki ma’lumotni blokcheynda saqlasangiz, ushbu 
qaydlar hech qachon yo‘qolib qolmaydi yoki soxtalashtirilmaydi. 

147 
Moliyaviy bozorning istagan ishtirokchisi istagan daqiqada 
sizning moliyaviy ahvolingizga ishonch hosil qilishi mumkin. Bunda 
hech qanday uchinchi tomon yoki vositachi ishtirokisiz, to‘liq 
shaffoflik va hisoblar aniqligining matematik kafolati ta’minlab 
beriladi. SHuning uchun ham O‘zbekistonda Prezidentimiz tashabbusi 
bilan blokcheyn texnologiyasini rivojlantirish borasida bir qator muhim 
topshiriqlar berildi. Endi esa blokcheynlar bilan bir vaqtda hozirgi 
paytda jahonning barcha mamlakatlarida rivojlanib borayotgan ICO 
(Initial Coin Offering – kriptotokenlarni moliyaviy bozorlarga 
birlamchi joylashtirish) nimaligi haqida qisqacha ma’lumot berishga 
harakat qilamiz. Buni tushunish uchun attraksionlar parkini tasavvur 
qiling. Uning kirish qismida park emblemasi tushirilgan jetonni xarid 
qilasiz va turli ko‘ngilochar o‘yinlar va attraksionlar uchun u bilan 
to‘lov qilasiz. Blokcheynlar bilan ishlovchi turli loyihalar (masalan, 
ma’lumotlarni saqlashga ixtisoslashganlar) ham ana shunday jetonlar 
chiqaradi. Ular tanga yoki token deb ataladi. Xaridor ana shunday 
tokeni xarid qilib, uning yordamida loyihaning biror-bir xizmati, 
aytaylik, ma’lumotlar bazasidagi o‘z ma’lumotlarini saqlash joyi 
hajmini oshirish uchun to‘lovni amalga oshiradi. Agar bunday loyiha 
ommalashsa, tokenlarning ham qiymati oshadi. Blokcheyn-loyihalar 
tokenlar chiqarganda, ularni odamlar harid qilishi uchun moliyaviy 
bozorga joylashtiradi. 
Bu kriptotanga – tokenlarni birlamchi tizimga joylashtirish 

ICO 
- Initial Coin Offeringdir. ICOlar ichida eng taniqli bo‘lganlardan biri 
GNOSIS deb nomlangan va u ishga tushirilgandan so‘ng, 15 daqiqa 
ichida 12 million dollarga ekvivalent bo‘lgan mablag‘ yig‘ishga 
erishgan. Ammo bu paytda u o‘zining faqatgina 5% GNO 
tokenlarinigina chiqargan edi, xolos. Bu degani, GNOSIS 300 million 
potensial dollarga teng tokenlar kapitalizatsiyasiga ega bo‘lgan holda, 
biror bir hayotchan tijoriy mahsulot ishlab chiqarmasdan turib, 
yaxshigina mablag‘ga ega bo‘lishdir. GNOSIS bo‘yicha materiallarni 
o‘rganish ICOning tuzilishini, uning ishlashini, GNO tokenlarining 
qanday faoliyat ko‘rsatishini va xaridor uchun foydasini tushunish 
imkonini beradi. Gnosis Limited kompaniyasining 

Tokenlarni sotish 
shartlari‖ deb nomlangan hujjatida uning huquqiy tomonlari har qanday 
moliyaviy uskuna kabi juda chuqur yoritilgan, ammo undagi iqtisodiy 

148 
tomonlar, salbiy ta’sirlar va murakkabliklar deyarli yo‘q (atroflicha 
ko‘rib chiqilmagan). 
Moliyaviy injenering sohasidagi mutaxassislar uchun ham bunday 
masalalarni chuqur o‘rganib chiqish unchalik oson emas. Shuni alohida 
ta’kidlash kerakki, agarda tokenlar yangi kriptovalyutalarning tokenlari 
bo‘lmasalar, ICO da foydalaniladigan tokenlarning kriptovalyutalar 
bilan hech qanday umumiy tomoni yo‘q. 
Kriptovalyuta – ommaviy blokcheynning ichki hisob birligi 
bo‘lsa, tokenlar – investorning kompaniya tomonidan pulga 
almashtiriladigan raqamli aktividir. 
Kriptovalyutani mayning yordamida 
topadilar, tokenlar emissiyasini esa uni 
chiqargan tashkilot yoki kompaniyalar 
amalga 
oshiradilar. 
Kriptovalyuta 
bilan tokenning asosiy farqi shundaki, 
tokenda blokcheyn ham, hamyon ham 
yo‘q, lekin kriptovalyutada bularning 
ikkalasi ham bor. ICO biror bir 
loyihaga pul jalb qilish uchun chiqariladi va sotiladi, pul to‘lab, 
kontrakt vazifasini bajaruvchi tokenlar sotib olgan insonlarga esa 
tokenlar o‘rniga nimadir berish taklif etiladi. Demak, investor 
kriptovalyuta yoki tokenlar uchun kelajakda nimanidir olish huquqiga 
ega bo‘ladi. Uning kelajakda nima olishi, startap loyihaning qanchalik 
muvaffaqiyatli chiqishiga bog‘liq bo‘ladi. Deyarli barcha ICOlarni 
tashkil qilish jarayoni bir xilda amalga oshiriladi: ya’ni, tashkilotchilar 
elektron hamyonning adresini bildiradilar va ma’lum bir shartlar 
asosida unga pul jo‘natishni taklif qiladilar. Mablag‘lar yig‘ilib 
bo‘linganidan so‘ng, investorlarning elektron hamyonlariga raqamli 
aksiyalarni jo‘natadilar. Tokenlar xaridorlarning ICOga jo‘natgan 
pullari miqdoriga proporsional ravishda taqsimlanadilar. Albatta token 
sotib olgan investor uni keyinchalik sotib foyda olishni yoki ICO tashkil 
qilgan kompaniya hizmatlaridan foydalanib, nimalargadir erishishni 
rejalashtiradi. Tokenlarni sotish, ularni sotib olingan joyida amalga 
oshirilishi yoki unga qiziqqan haridorga moliyaviy bozorda birjalar 
vositasida sotilishi mumkin. Tokenlarni muomalaga 314 chiqarish 
uchun mo‘ljallangan mahsus platformalar ham mavjud, masalan, 
ularning ichida eng ommaviylari - Ethereum, Waves, NEM, EOS va 

149 
KickICO lardir. Ularning har birining ijobiy va salbiy tomonlari ham 
mavjud. 
Masalan, Ethereumda eng katta auditoriya (foydalanuvchilar soni 
5 million) bo‘lsa, Wavesda tokenlar juda tezkorlik bilan chiqariladi, 
KickICOda esa ICO tashkil etish va uni amalga oshirish uchun tayyor 
uskunalar mavjud. SHuning uchun yangi tokenlar paydo bo‘lishini 
ICO-chilar amalga oshiradigan platformalar orqali kuzatib turish ham 
mumkin. ICOlarga qancha mablag‘ jalb etish maqsadga muvofiq 
bo‘ladi, degan savolga javob barcha turdagi yuqori tavakkalchilik 
darajasiga ega bo‘lgan investitsiyalar kattaliklariga bo‘lgan kabidir – 
ya’ni, ICOga o‘zingiz yo‘qotib qo‘yishdan qo‘rqmaydigan mablag‘ni 
investitsiya qilgan ma’quldir. 
Yuqoridagilarni diqqat bilan o‘qib chiqqanlarda kriptovalyutalar-
ning yoki tokenlarning hammaga ma’lum va mashxur bo‘lgan 
moliyaviy piramidalarga o‘xshab ketishini anglash mumkin. Moliyaviy 
piramidalarning asosiy maqsadi — uning yaratuvchisini yangi 
ishtirokchilar kiritgan mablag‘lar hisobidan boyitishdir. Bunday 
piramidalarning aktivlari tashqi bozorda hech kimga kerak emas, 
ulardan foydalanishda hech qanday afzalliklarga ega emas, hech 
qanday muammoni ham hal qilmaydilar. 
Kriptovalyutalar yoki tokenlar bilan bog‘liq holatda esa hammasi 
aksincha — ular moliyaviy bozorning katta muammosini hal qiladi, 
ularning aylanmasi qulay va ishtirokchilar uchun manfaatli bo‘lib, bu 
ularni xarid qilishga aniq talabni yuzaga keltiradi. Biroq ertaga bozor 
texnologik jihatdan yanada mukammal va qulay nimanidir ixtiro qilsa, 
yirik o‘yinchilar va investorlar kriptovalyutalarga bo‘lgan ishonchini 
yo‘qotishi mumkin. Bu esa valyuta kursining tushib ketishi va 
kapitalning boshqa qulayroq moliyaviy vositaga o‘tib ketishiga olib 
kelishi mumkin. Ammo hozirda turli xil ko‘rinishdagi kriptovalyuta 
hamda tokenlarni mukammallashtirish ustida dunyo bo‘ylab juda ko‘p 
iqtidorli dasturchilar va matematiklar mehnat qilmoqdaki, navbatdagi 
keskin texnologik o‘zgarish ehtimol, mavjud texnologiyalar doirasida 
yuz berishi mumkin. 
So‘mning emissiyasi jarayonida blokcheyn texnologiyasini 
qo‘llash orqali milliy kriptovalyutani yaratish ham O‘zbekiston 
iqtisodiyotini rivojlantirishda muhim ahamiyatga molik bo‘lishi 
mumkin. Chunki ushbu moliyaviy uskuna orqali O‘zbekiston jahon 
kriptavalyutalar bozoriga kirib olib, iqtisodiyotni rivojlanishi uchun 

150 
kerakli bo‘lgan moliyaviy resurslarga, ya’ni, investitsiyalarga ega 
bo‘lishi mumkin. Shuni aytish mumkinki yilning noyabridan oyidan 
boshlab, ilk kriptovalyuta bo‘lgan bitkoinning qiymati $1000 dan oshdi, 
2017 yilning bahoriga kelib esa bitta virtual bitkoin uchun $2500, 2017 
yilning kuziga kelib esa $20000 bera boshlashdi. Shu vaqtning o‘zida 
boshqa kriptovalyutalar ham o‘sishda davom etmoqda. Masalan, bir 
efirium valyutasi 2017 yil yanvaridan 2017 yil iyunigacha 30 barobar 
o‘sdi va narxi $250ga etdi. Bu o‘sish bir qancha faktorlarga bog‘liq. 
Masalan, 2017 yilda Yaponiya xukumati bitkoinni to‘lov vositasi 
sifatida tan olishdi va hozirda bu mamlakat fuqarolari ushbu 
kriptovalyutada bank hisob raqamlarini ochishlari va undan 
foydalanishlari mumkin. Bitkoinning bu etakchi rivojlangan 
mamlakatda qonuniylashtirilishi investorlar orasida katta qiziqish 
uyg‘otmoqda, albatta. 
Masalan, 2017 yil may oyida ishga tushgan Yapon kriptovalyuta 
birjasi Z.com talabgorlarning haddan tashqari ko‘pligidan ishini 
vaqtincha to‘xtatib turishga majbur bo‘ldi. Mavjud kriptovalyutalar 
narxining tezlik bilan oshib ketishi blokcheynekotizimlarining 
rivojlanishi bilan ham bog‘liqdir. 
Xususan, ICO mexanizmi (blokcheyndagi kraudfunding) tizimlari 
borgan sari ommalashib bormoqda. Startap kompaniyalar keyinchalik 
rivojlanish maqsadlarida o‘zlarining shaxsiy kriptotokenlarini ham 
chiqarishlari mumkin. Investorlar esa bu kriptotokenlarni sotib olib, 
startap kompaniya faoliyati muvaffaqiyatli bo‘lgan taqdirda yaxshigina 
foyda olishlari mumkin. Hozirgi kunlarda juda ko‘p ICOlar tashkil 
etilmoqda va ular tomonidan jalb etilgan moliyaviy resurslar miqdori 
bo‘yicha yangidan-yangi rekordlar qo‘yilmoqda. 
Masalan, Mozilla brauzerining avvalgi bosh direktori Brendan 
tomonidan tashkil etilgan Brave startapi ICO vositasida 30 sekund 
davomida $35 mln mablag‘ yig‘a oldi. 
Masalan, 2016 yilning boshida Xitoy Xalq banki kriptovalyutaga 
o‘tish rejasini e’lon qildi va hozirgi kunlarda naqd pullarni asta-sekin 
blokcheynlarga o‘tkazish uchun kerakli bo‘lgan tadbirlar amalga 
oshirilmoqda. Xitoy mamlakati fuqarolari uchun bu ish hech qanday 
noqulaylik tug‘dirmaydi, chunki bu tizimdan foydalanish hozirgi 
paytda foydalaniladigan WeChat yoki Alipay tizimlaridan unchalik 
farq qilmaydi. Ammo bu o‘zgarish biznes uchun katta ahamiyatga ega 
bo‘ladi, chunki bunda oradagi moliyaviy vositachilar yo‘qoladi. 

151 
O‘zbek milliy valyutasi – so‘mni ham blokcheynga o‘tkazish 
davlatga bir qancha moliyaviy muammolarni hal qilish imkonini berar 
edi. Shu jumladan, joriy bank operatsiyalarining shaffofligini oshirish, 
davlat samaradorligini oshirish, ikkilamchi va yashirin bank sektorini 
yo‘q qilish, davlat apparatidagi byurokratiyani engish, soliqlar to‘lash 
jarayonini mukammallashtirish orqali, soliq to‘lamaslik holatlariga 
qarshi samarador kurashish, kichik biznes va tadbirkorlikning 
rivojlanishiga yangi imkoniyatlar berish, halqaro valyuta-kredit 
resurslarini O‘zbekiston iqtisodiyotiga keng jalb qilish hamda 
mamlakatimizdagi moliya-kredit muassasalarining ishini yanada 
takomillashtirish va boshqa imkoniyatlarni bular safiga kiritishimiz 
mumkin. Undan tashqari, blokcheynlarning zamonaviy rivojlangan 
platformalaridan foydalangan holda davlat apparatidagi interaktiv 
xizmatlarning bir qismini muvaffaqiyatli ravishda blokcheynlarga 
o‘tkazish mumkin. Masalan, er kadastrini yurituvchi blokcheynlarni, 
tibbiyot mijozlarining bazasini yuritish blokcheynlarni, katta 
ma’lumotlar bazasini blokcheynlarda tashkil etishni, ma’lumot qidiruv 
va saqlash tizimlarini tashkil etish va yuritishga bag‘ishlangan 
blokcheyn tizimlarini shularga yaqqol misol qilib keltirish mumkin. 
Bunda nafaqat katta iqtisodiy samaradorlikka erishiladi, balki 
ma’lumotlarning 
barcha 
uchun 
mutlaqo 
shaffofligiga 
va 
tushunarliligiga ham erishiladi. 
O‘zbekiston rezidentlari kriptoaktivlar va tokenlar bilan barcha 
turdagi operatsiyalarni milliy valyutada (so‘mda) amalga oshirish 
huquqiga ega bo‘ldi. Biroq, norezidentlarga kriptoaktivlarni faqat 
xorijiy valyutaga sotish mumkin. Shuningdek mulkiy ta’minotga ega 
tokenlar emissiyasiga ham ruxsat berildi (2021-yil 22 noyabr). 
Hujjat bilan birinchi marta 2019 yil yanvar oyida qabul qilingan 
kriptobirjalarni 
litsenziyalash 
tartibi 
to‘g‘risidagi 
nizomga 
o‘zgartirishlar kiritildi. 
Endilikda O‘zbekiston rezidentlari kriptoaktivlar va tokenlar 
bilan barcha turdagi operatsiyalarni milliy valyutada (so‘mda) amalga 
oshirish huquqiga ega bo‘ldi. Biroq, norezidentlarga kriptoaktivlarni 
faqat xorijiy valyutaga sotishlari mumkin. 
Bundan tashqari, o‘zgartirishlar tokenning tariflarini va u bilan 
bir qator operatsiyalarni, jumladan, tokenlar emissiyasi, joylashtirish va 
ro‘yxatga olishni nazarda tutadi. Tokenlarni investitsiya va moliyalash-

152 
tirishni jalb qilish uchun tegishli ro‘yxatdan o‘tgan tadbirkorlik 
subyektlari chiqarishi mumkinligi aniqlandi. 
O‘zbekiston kripto-birjalarida sotiladigan barcha tokenlar mulkiy 
ta’minotga ega bo‘lishi kerak. Mulkiy ta’minotga ega bo‘lmagan 
tokenlarni chiqarish va joylashtirish taqiqlanadi. 
Kriptobirjalar o‘zlarining tokenlarini joylashtirgan tashkilotlarni 
va ularning mulkiy xavfsizligi bor-yo‘qligini tekshirishlari shart. 
Shuningdek, jalb qilinishi rejalashtirilgan summaning kamida 10 foizi 
kriptobirjasining maxsus hisob raqamiga kiritilishi kerak. 
O‘zbekiston va Markaziy Osiyodagi birinchi kriptovalyuta birjasi 
UzNEX 2020 yil yanvar oyida ishga tushirilgan. Biroq o‘sha kungacha 
o‘zbekistonliklarga faqat chet elliklarga kriptovalyuta sotishga ruxsat 
berilgan edi — Loyiha boshqaruvi milliy agentligi aholining moliyaviy 
savodxonligi pastligiga ishora qilgan, deb yozmoqda Spot. 
Bu yil agentlikning pozitsiyasi o‘zgardi. O‘zbekiston resident-
lariga 
kriptoaktivlarni 
sotib 
olishga 
ruxsat 
beruvchi qonun 
loyihasi muhokamaga chiqarildi. Bundan tashqari, Loyiha boshqaruvi 
milliy agentligi kompaniyalarga tokenlarni chiqarishga ruxsat 
berishni taklif qilgan. 

Download 3,4 Mb.