«Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı (2005—2015-ci illər) üzrə Dövlət Proqramı»nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı

Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatında və sosial həyatında müstəsna əhəmiyyətə malik olan yanacaq-enerji kompleksinin daha da inkişaf etdirilməsi, əhalinin və iqtisadiyyatın enerji resursları ilə təminatının yaxşılaşdırılması və enerjidaşıyıcılardan istifadənin səmərəsinin artırılması məqsədi ilə qərara alıram:

1. «Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı (2005—2015-ci illər) üzrə Dövlət Proqramı» təsdiq edilsin (əlavə olunur).

2. Dövlət Proqramında nəzərdə tutulan tədbirlərin əlaqələndiricisi Azərbaycan Respublikasının Sənaye və Energetika Nazirliyi müəyyən edilsin.

3. Azərbaycan Respublikasının Sənaye və Energetika Nazirliyi, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti, «Azərenerji» və «Azəriqaz» səhmdar cəmiyyətləri, digər aidiyyəti mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanları öz səlahiyyətləri daxilində Dövlət Proqramının icrasını təmin edən zəruri tədbirləri həyata keçirsinlər.

4. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti və Azərbaycan Respublikasının Sənaye və Energetika Nazirliyi bu sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll etsinlər.

5. Bu sərəncam dərc olunduğu gündən qüvvəyə minir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

İlham ƏLİYEV

Bakı şəhəri, 14 fevral 2005-ci il

№ 635

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Respublikasının ərazisi karbohidrogen ehtiyatları ilə zəngindir. Abşeron yarımadasında və Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda iri həcmli neft və qaz yataqları və strukturları mövcuddur.

Onlardan istifadə bütün dövrlərdə aktual olmuş və xüsusilə Azərbaycan Respublikası özünün dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ölkənin təbii ehtiyatlarından xalqın rifahının yaxşılaşdırılması və iqtisadiyyatın yüksəlişi naminə səmərəli istifadə daha böyük əhəmiyyətə malik olmuşdur.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, Prezident Heydər Əliyevin qətiyyətli siyasəti nəticəsində 1994-cü ildən başlayaraq həyata keçirilən yeni neft strategiyası Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi sistemə inteqrasiyasında və ölkəyə xarici investisiyaların gətirilməsində mühüm rol oynamışdır. Onun şəxsi təşəbbüsü və bilavasitə rəhbərliyi altında Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən karbohidrogen yataqlarının işlənilməsinə dair dünyanın qabaqcıl neft şirkətləri ilə bağlanmış «Əsrin müqaviləsi» müasir dövrdə ölkənin neft-qaz sənayesinin inkişafına yeni təkan vermişdir.

Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafında yanacaq-enerji kompleksinin müstəsna rolu vardır. Bu gün ölkənin yanacaq-enerji kompleksinin qarşısında duran əsas vəzifə son on ildə qazanılmış uğurları möhkəmləndirməkdən, iqtisadiyyatın və əhalinin enerji resurslarına olan tələbatının daha dolğun ödənilməsini təmin etməkdən ibarətdir. Bu mühüm vəzifənin yerinə yetirilməsi məqsədilə hazırlanmış «Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı (2005—2015-ci illər) üzrə Dövlət Proqramı»nda qarşıdakı on illik dövrdə bu kompleksə daxil olan sahələrin inkişaf istiqamətləri müəyyənləşdirilmiş və onların reallaşması üçün konkret tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Dövlət Proqramının məqsədi və əsas vəzifələri

Dövlət Proqramının məqsədi qarşıdakı on ildə Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji kompleksini inkişaf etdirməklə, əhalinin və iqtisadiyyatın elektrik enerjisinə, qaza və digər enerjidaşıyıcılarına olan tələbatının daha dolğun ödənilməsinə nail olmaqdan ibarətdir.

Dövlət Proqramının əsas vəzifələri aşağıdakılardır:

• 
  Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji kompleksinin müasir tələblərə uyğun inkişafının əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirmək;
  
• 
  yanacaq-enerji kompleksinə daxil olan sənaye sahələrinin fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılması üçün müvafiq elmi-texniki və təşkilati tədbirlər həyata keçirmək;
  
• 
  enerji resurslarının istehsalı, emalı, nəqli, saxlanması, uçotu və istehlakı üzrə mütərəqqi texnoloji tədbirlərin həyata keçirilməsini təmin etmək;
  
• 
  yanacaq-enerji sektorunda sağlam rəqabət mühitini formalaşdırmaq;
  
• 
  yanacaq-enerji kompleksinin inkişafına cəlb edilən sərmayələrin həcmini artırmaq;
  
• 
  yanacaq-enerji kompleksində ekoloji təhlükəsizliyi təmin etmək;
  
• 
  yanacaq-enerji resurslarının (elektrik enerjisi və təbii qaz) istehlakına görə ödənişlərin daha dolğun yerinə yetirilməsini təmin etmək.
  

Azərbaycan Respublikası ərazisində indiyədək 71 neft və qaz yatağı açılmışdır. Onlardan 43 quru sahələrdə, 28 isə Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşir. Hazırda 54, o cümlədən quruda 36, dənizdə 18 yatağın işlənməsi (istismarı) davam etdirilir, 9 yataq isə kəşfiyyat mərhələsindədir.

Azərbaycanda yataqların istismara (işlənməyə) başlanmasından hazırki dövrədək 1,5 milyard ton neft (kondensatla birlikdə) və 480 milyard kub metrdən çox qaz hasil edilmişdir, o cümlədən dəniz sahəsindəki yataqlardan 0,5 milyard ton neft (kondensatla birlikdə) və 352 milyard kub metr qaz çıxarılmışdır.

Ölkədə fəaliyyət göstərən Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı və «Azneftyağ» zavodlarında ildə 6,2 milyon ton neft emal edilir. İstehsal olunan yanacaq ölkənin ehtiyaclarını ödəməklə bərabər qismən də ixrac olunur.

Son illər neft emalı zavodlarının hər ikisində istehsalatın yenidən qurulması istiqamətində əsaslı işlər görülmüşdür: neft məhsullarının saxlanılması üçün yeni çənlər parkı, eləcə də Heydər Əliyev adına Neft Emalı Zavodunda benzinin və dizel yanacağının yüklənməsi üçün müasir terminal istismara verilmişdir. Texnologiyanın təkmilləşdirilməsi və yenidənqurma işlərinin intensivləşdirilməsi nəticəsində neft emalı zavodlarında istehsal olunan məhsulun keyfiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlmişdir.

Ölkənin yanacaq-enerji kompleksini daha da inkişaf etdirmək məqsədilə qarşıdakı illərdə neft və qaz hasilatı sahəsində aşağıdakı istiqamətlərdə işlərin aparılması nəzərdə tutulur:

• 
  yeni yataqların axtarışı və kəşfiyyatı;
  
• 
  aşkar edilmiş yataqların tammiqyaslı işlənməyə cəlb edilməsi;
  
• 
  işlənmədə olan yataqlarda yeni quyuların qazılması və fəaliyyətsiz quyuların bərpası;
  
• 
  işlənmədə olan yataqlar üzrə neftvermə əmsalının artırılması məqsədi ilə yeni texnika və texnologiyaların tətbiqi;
  
• 
  neft-qaz hasilatı, nəqli və emalı sistemlərinin tikilməsi, yenidən qurulması və modernləşdirilməsi;
  
• 
  elm və texnikanın nailiyyətlərindən və qabaqcıl təcrübədən geniş istifadə edilməsi.
  

Hazırda Azərbaycan Respublikasının neft-qaz sektoru üzrə 4 mühüm layihə həyata keçirilir:

• 
  «Azəri», «Çıraq» və «Günəşli» (AÇG) yatağının dərin hissəsinin tammiqyaslı işlənməsi;
  
• 
  «Şahdəniz» qaz-kondensat yatağının işlənməsinin birinci mərhələsi;
  
• 
  Bakı—Tbilisi—Ceyhan (BTC) Əsas İxrac Boru Kəmərinin tikintisi;
  
• 
  Bakı—Tbilisi—Ərzurum (BTƏ) Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin tikintisi.
  

Hazırda AÇG yataqlarının tammiqyaslı işlənməsinin «Faza-1» (Mərkəzi Azəri) layihəsi üzrə tikinti işləri aparılır və ilkin neftin çıxarılması 2005-ci ilin birinci rübünə planlaşdırılır. 2006—2008-ci illərdə AÇG-nın «Faza-2» (Qərbi və Şərqi Azəri), 2008—2010-cu illərdə isə «Faza-3» («Günəşli» nin dərin hissəsi) layihələri həyata keçiriləcəkdir. Bu layihələrə ümumi məbləği 10-12 milyard ABŞ dolları həcmində sərmayə qoyuluşu gözlənilir.

AÇG yataqlarından çıxarılan neftin əsasən Bakı—Tbilisi—Ceyhan Əsas İxrac Boru Kəməri vasitəsilə beynəlxalq bazarda satışı nəzərdə tutulur.

Azərbaycan Respublikasında 2005—2008-ci illərdə neft hasilatının gözlənilən həcmi aşağıdakı cədvəldə verilmişdir:

Beynəlxalq müqavilələr üzrə 2005—2008-ci illərdə aşağıdakı istiqamətlərdə işlərin davam etdirilməsi nəzərdə tutulur:

• 
  Bakı—Tbilisi—Ceyhan Əsas İxrac Boru Kəmərinin tikilib istismara verilməsi;
  
• 
  Bakı—Tbilisi—Ərzurum Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin tikilib istismara verilməsi;
  
• 
  «Mərkəzi Azəri» platformasının tikintisi və neft hasilatına başlanılması;
  
• 
  «Çıraq-1» platformasında «Hasilat Tempinin Artırılması Layihəsi»nin həyata keçirilməsi;
  
• 
  Səngəçal terminalından qazın Səngəçal Baş Qurğularına çatdırılması üçün qaz kəmərinin tikilib istifadəyə verilməsi;
  
• 
  «Azəri» yatağından sahilə qaz və neft kəmərlərinin tikintisi;
  
• 
  «Azəri» yatağında kompressor və suvurma platformasının tikintisi;
  
• 
  «Azəri» yatağından hasil olunacaq neftin qəbulu üçün Səngəçal terminalında 2 neft çəninin və yardımçı obyektlərin tikintisi;
  
• 
  «Qərbi Azəri» platformasının tikintisi və neft hasilatına başlanılması;
  
• 
  «Şərqi Azəri» platformasının tikintisi və neft hasilatına başlanılması;
  
• 
  «Faza-3» layihəsi daxilində «Günəşli» yatağının dərin hissəsindən neft hasilatına başlanması;
  
• 
  «Şahdəniz» yatağından Səngəçal terminalına qaz və kondensat kəmərlərinin tikilib istifadəyə verilməsi;
  
• 
  «Şahdəniz» yatağında TPG-500 platformasının tikilib istismara verilməsi;
  
• 
  «Şahdəniz» yatağından ilkin qaz və kondensatın Səngəçal terminalına nəqli.
  

Hazırda Azərbaycanın qaz təchizatı sistemi özündə aşağıdakıları birləşdirir:

• 
  4000 km uzunluğunda, diametri 1000-1200 mm-ə qədər, işçi təzyiqi 55 atmosfer, gündəlik qaz nəqletmə qabiliyyəti 70 milyon kub metr, illik qaz nəqletmə qabiliyyəti 25 milyard kub metr olan magistral qaz kəmərləri və onların qolları;
  
• 
  36 min km-dən çox orta və aşağı təzyiqli qaz kəmərləri;
  
• 
  ümumi gücü 200 Mvt olan 7 ədəd qaz kompressor stansiyası;
  
• 
  150 qazpaylayıcı stansiya;
  
• 
  aktiv həcmi 3,0 milyard kub metrə qədər olan 2 yeraltı qaz anbarı.
  

• 
  nəqletmə sisteminə qəbul edilən təbii qazın orta illik həcmi—8,0 milyard kub metr, o cümlədən yerli qazın həcmi—4,0 milyard kub metr, idxal qazın həcmi—4,0 mlrd.kub metr;
  
• 
  bütün iri şəhərləri və 32 rayon mərkəzini qazla təmin edən sistem fəaliyyət göstərir;
  
• 
  təbii qazdan istifadə edən əhali abunəçilərinin mənzillərində artıq 67,0 min ədədə qədər sayğac quraşdırılıb və bu iş davam etdirilir;
  
• 
  digər istehlakçılarda sayğaclar quraşdırılır və bu iş davam etdirilir.
  

• 
  qaz təsərrüfatının maddi-texniki bazasının yaxşılaşdırılması və möhkəmləndirilməsi;
  
• 
  qaz təsərrüfatında maliyyə intizamının gücləndirilməsi;
  
• 
  sayğacların quraşdırılması işlərinin sürətləndirilməsi;
  
• 
  yığım, ödəmələr və qarşılıqlı borcların həlli istiqamətində tədbirlərin davam etdirilməsi, borcların həcminin azaldılması və maliyyə intizamının gücləndirilməsi;
  
• 
  investisiya proqramı çərçivəsində «Azəriqaz» Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin inkişafı və texniki təminatı üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi;
  
• 
  qazın keyfiyyəti və satış həcminin artırılması, itkilərin azaldılması.
  

Azərbaycan Respublikasının elektroenergetika sistemində iyirminci əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycan DRES-i, Şəmkir SES-i, «Araz» (Naxçıvan), «Tərtər» su elektrik stansiyaları tikilib işə salınmış, Bakıda və Sumqayıtda istilik elektrik mərkəzləri genişləndirilmişdir. Bu işlərin nəticəsində Azərbaycanın elektrik enerjisinin istehsal gücü 2 dəfə artmış və ölkəmizin kənardan enerji asılılığı aradan qaldırılmışdır.

Dövlət müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra Azərbaycan Respublikasında elektrik enerjisinə olan tələbatı ödəmək üçün 1994-cü ildən başlayaraq, ölkənin elektroenergetika sistemində əsaslı işlərin aparılmasına başlanılmış və 1996—2003-cü illərdə «Yenikənd» SES-in tikintisi tam başa çatdırılmış, Bakı İEM-1-də müasir qaz-turbin generatorları işə salınmış, Mingəçevir SES-də 4 generator yeniləri ilə əvəz edilmiş, «Azərikimya» DŞ-nin «EP-300» kompleksi üçün buxar-generator qurğusu quraşdırılmış, «Şimal» DRES-də 400 meqavatlıq buxar-qaz tipli müasir elektrik stansiyası tikilmişdir.

Eyni zamanda, əsas elektrik stansiyalarının köhnə olması səbəbindən onların faktiki istehsal gücü aşağı düşmüşdür. Belə ki, mövcud olan istilik elektrik stansiyalarının layihə üzrə ümumi generasiya gücü 4695 Mvt olduğu halda, faktiki istifadə olunan gücü 3498 Mvt, su elektrik stansiyalarının isə layihə üzrə ümumi generasiya gücü 1020 Mvt olduğu halda, faktiki istifadə olunan gücü 771 Mvt təşkil edir.

Ölkədə istehsal edilən elektrik enerjisinin ötürülməsi və paylanmasını təmin etmək üçün yüksək gərginlikli 500 kilovoltluq xətlərin uzunluğu 450 km-ə, 330 kilovoltluq xətlərin uzunluğu 1200 km-ə, 220—230 kilovoltluq xətlərin uzunluğu 1260 km-ə çatdırılmışdır. Həmçinin 50 min kilometrdən çox alçaq gərginlikli elektrik ötürücü və paylayıcı xətləri istismara verilmiş, Azərbaycanın bütün inzibati rayonları ikitərəfli 35-110 kilovoltluq elektrik xətləri və transformator yarımstansiyaları ilə təchiz olunmuşdur.

Azərbaycan Respublikasının enerji sistemi Rusiya (330 kv-luq «Dərbənd—Yaşma» xətti), Gürcüstan (500 kv-luq «AzDRES—Muxranis Veli, 330 kv-luq Ağstafa—Qardabani» xətləri), Türkiyə (154/220 kv-luq «İqdır—Babək» xətti) və İran (230 kv-luq «İmişli—Parsabad», 220 kv-luq «Astara», 132 kv-luq «Araz», 132 kv-luq «Culfa» yüksək gərginlikli hava xətləri və 11 kv-luq kabel xətti) enerji sistemləri ilə enerji mübadiləsi aparır.

Ölkənin elektroenergetika sistemində yeni istilik və su elektrik stansiyalarının tikilməsi, mövcud enerji bloklarının modernizasiyası, alternativ enerji mənbələrindən (kiçik SES-lər, külək, günəş, termal sular və s.) istifadə edilməsi hesabına hazırda fəaliyyətdə olan generasiya güclərinin 2015-ci ildə 6500-7000 meqavata çatdırılması nəzərdə tutulur.

Elektrik enerjisi istehlakının strukturunda son dövrlərdə kəskin dəyişikliklər baş vermişdir. Belə ki, əgər əvvəllər istehlak edilmiş enerjinin 48 faizi sənayenin, 8,0 faizi isə əhalinin payına düşürdüsə, hazırda əhali tərəfindən istehlak edilmiş enerjinin həcmi artaraq, 60 faizə çatmış, sənayenin payı isə 16 faizədək azalmışdır. Enerji sistemində yük qrafikinin təhlili göstərir ki, payız-qış aylarında sistemin gündəlik yük qrafikinin pik saatlarında istehlakçılar tərəfindən tələb olunan gücün 30—40 faizi yaşayış və inzibati binaların qızdırılmasına sərf olunur.

Hesablamalara görə 2015-ci ilə qədər olan müddət ərzində elektrik enerjisinə olan tələbatın hər il orta hesabla 4,7 faiz, 2015-ci ildə isə 2004-cü ilə nisbətən 1,7 dəfə artacağı gözlənilir. Gələcəkdə istehsal ediləcək elektrik enerjisinin 15 faizə qədərinin su elektrik stansiyaları və alternativ enerji mənbələri hesabına, qalan hissəsinin (85 faizinin) isə istilik elektrik stansiyalarında istehsal ediləcəyi nəzərdə tutulur.

Energetika sektorunda yeni güclərin yaradılması və köhnə enerji bloklarının xarakteristikalarının yaxşılaşdırılması hesabına istilik elektrik stansiyalarında 1 kvts elektrik enerjisinin istehsalına sərf olunacaq şərti yanacağın 386 qramdan 260 qramadək endirilməsi istiqamətində iş aparılacaqdır.

Qarşıdakı dövr ərzində stansiyaların fəaliyyətini təmin etmək məqsədilə əsas yanacaq kimi təbii qazdan istifadə edilməsi nəzərdə tutulur və buna görə də təbii qaza olan tələbatın ildə 5,4—5,9 milyard kub metr olacağı gözlənilir. Bununla yanaşı, enerji sisteminin «texniki minimum» saatlarında enerji bloklarının («Azərbaycan» DRES-də və Şirvan DRES-də) iş rejimini tənzimləmək, qaz təchizatı sistemində baş verə biləcək qəza hallarında tədbirlər görmək məqsədilə stansiyaların yanacaq təchizatının 15-20 faizinin mazut təşkil edəcəyi proqnozlaşdırılır.

Ölkə əhalisinin və iqtisadiyyatın təbii qaza olan ehtiyacını daxili mənbələr hesabına tam ödəmək zərurətini nəzərə alaraq, elektrik stansiyalarına yuxarıda göstərilən həcmdə (5,4-5,9 milyard kub m) təbii qazın daxili mənbələr hesabına ödənilməsi yalnız 2009-cu ildən etibarən həyata keçirilə bilər. Ona görə də, 2009-cu ilədək stansiyaların qaza olan tələbatının kənar mənbələr hesabına ödənilməsi nəzərdə tutulur. Eyni zamanda, elektrik enerjisinə və təbii qaza olan tələbatın ödənilməsi məqsədilə elektrik və qaz ötürücü xətlərini, rayon və şəhər paylayıcı şəbəkələrin genişləndirilməsi və yenidənqurulması, uçot sisteminin təkmilləşdirilməsi, itkilərin azaldılması, israfçılığın qarşısının alınması məsələləri öz həllini tapacaqdır.

İstehlak olunan enerjinin və təbii qazın dəyərinin tam ödənilməsi, onlardan qənaətlə istifadə edilməsini təmin edən amillərdən biridir. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, elektrik enerjisinin və qazın dəyərinin ödənişi sahəsində görülən sərt tədbirlər nəticəsində onlara olan tələbat 15-20 % azalır. Yanacaq-enerji kompleksinin gələcək inkişafında özəl sektorun rolunun artacağı və sahəyə qoyulacaq investisiyanın böyük bir hissəsinin özəl sektorun hesabına həyata keçiriləcəyi gözlənilir.

«Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı (2005—2015 illər) üzrə Dövlət Proqramı» on il ərzində ölkənin yanacaq enerji resurslarına olan tələbatını tam ödəməklə bərabər bu sahənin yenidən qurulmasını, müasir avadanlıqlarla təchizini, habelə bazar iqtisadiyyatı şəraitinə uyğunlaşmış idarəetmə sisteminin tətbiqini özündə əks etdirir.

Dövlət Proqramının əhatə etdiyi illər ərzində neft və qaz sənayesinin inkişafı, emal sənayesinin müasirləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Enerji resurslarının dünya bazarlarına çıxarılması ilə yanaşı, ölkə daxilində onlardan daha səmərəli istifadə olunması üçün tədbirlər həyata keçiriləcəkdir.

Enerji sistemində generasiya güclərinin bərpa edilməsi əsasən Azərbaycan DRES-də və Mingəçevir SES-də nəzərdə tutulur. Yeni enerji bloklarının istifadəyə verilməsi nəticəsində enerji sistemində güclərin artım dinamikası tələb olunan enerji istehsalını təmin edəcəkdir. Hazırda nisbətən güc çatışmazlığı ilə üzləşən enerji sistemi yaxın gələcəkdə kifayət qədər əlavə güc mənbəyinə malik olan sistemə çevriləcəkdir. Onun işlək gücü (Şirvan DRES-də fəaliyyət göstərən enerji blokları nəzərə alınmadan) 6000-6500 Mvt təşkil edəcək, ümumi generasiya imkanları 2010-cu ildə 29-30 milyard kvt/saatadək, 2015-ci ildə isə 37-38 milyard kvt-saatadək artırılacaqdır.

İİN—Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, SEN—Azərbaycan Respublikasının Sənaye və Energetika Nazirliyi, ETSN—Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, ARDNŞ—Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti.