BALMERNING UMUMLASHGAN FORMULASI
Dadajonova Barno Avazbek qizi
Andijon davlat pedagogika instituti
Informatika va aniq fanlar kafedrasi
Fizika astronomiya yo’nalishi 3-bosqich talabasi
Annotatsiya
: Iogan Yakob Balmer 1825-yil 1-mayda
Shveytsariyada sudya
oilasida tug’ilgan. Boshlang’ich ma’lumotni Liestal shahrida o’rta ma’lumotni
Bazelda olgan. U 1849-yil Bazel universitetida doktorlik dissertatsiyasini himoya
qildi.
Fizik
va
matematik
Bazel
universitetida
faoliyat
yuritgan.
Kalit so’zlar:
kvant soni, chegaraviy qiymat,ultrabinafsha,infraqizil,elektron
qobiqlar, chastota seriya chegarasi, to’lqin uzunligi, spektr.
Abstract:
Johann Jacob Balmer was born on May 1, 1825
in Switzerland in
the family of a judge. He received primary education in Liestal and secondary
education in Basel. He defended his doctoral thesis at the University of Basel in
1849. Worked as a physicist and mathematician at the University of Basel.
Key words:
quantum number, limit value, ultraviolet, infrared, electron shells,
frequency
series
limit,
wavelength,
spectrum.
Kirish:
Atomlarning chiziqli spektrini o‘rganishda spektral chiziqlarning
ketma-ketlik bilan joylashishida m a’lum qonuniyatlar mavjudligi aniqlanadi. Bunday
qonuniyatlar birinchi marta vodorod atomi spektrida kuzatildi.
Bu qonuniyatlarni
aniqlashda birinchi bolib, Balmer 1885-yilda vodorod spektrining ko‘zga
ko'rinadigan sohasidagi spektral chiziqlar holatini aniqlaydigan empirik formulani
ishlab chiqdi. Chiziqli spektrlar uchun olingan empirik natijalar tahlil qilib
ko‘rilganda, spektrdagi alohida chiziqlar m a’lum guruhlarga birlashishi aniqlandi.
Bu guruhlar scriyalar deyiladi. Balmer 1885-yilda vodorod spektrining ko‘rinadigan
sohasida H , H , H , H lar bilan belgilanadigan to'rtta chiziqning to’lqin uzunligi
quyidagi empirik formula bilan ifodalanishi mumkinligini ko‘rsatdi:
; (n = 3,4,5,6,...). Bunda n atomdagi elektron orbitalar (energetik sathlar)
tartib raqamini bildiradi. В esa 3645,6 10
sm=3645,6 A ga teng bo‘lgan empirik
doimiy.
Chiziq
Balmer
formulasi
bo‘yicha
hisoblangan
O‘lchashlar
bo‘yicha
Farqi
6562,08
6562,10
+ 0,02
4860,80
4860,74
- 0,06
4340,00
4340,10
+ 0,10
4101,30
4101,20
- 0,10
Bu chiziqlar uchun hisoblangan va kuzatilgan to'lqin uzunliklaming mos
kelishida farq mavjudligi aniqlandi. Bu esa o‘sha vaqtdagi bu chiziqlarni o‘lchash
noaniqligi bilan bog‘liq bo‘lib chiqdi. formulani chastotani hisoblash formulasi
ko'rinishida yozish mumkin. U vaqtda spektrning ko‘rinadigan sohasidagi spektral
chiziqlar chastotasi quyidagicha ifodalanadi:
v=R
.
formulada R — doimiy kattalik n — spektrdagi har bir
spektral chiziqqa tegishli
bo‘lgan chastota, ya’ni elektronning n =3,4,5,... uyg‘ongan holatlardan n =2
uyg‘ongan holatga o‘tganida atom nurlaydigan energiya chastotasidir. Ifoda Balmer
formulasidir. Spektrning ko‘rinadigan sohasida joylashgan spektral chiziqlar guruhi
Balmer seriyasi deyiladi. Demak, vodorod atomi spektridagi Balmer seriyasi spektral
chiziqlarining chastotasi formula orqali aniqlanadi. Vodorod atomi spektrida Balmer
seriyasi bilan bir qatorda, shu formulaga o'xshash
formula bilan
ifodalanadigan
boshqa seriyalar ham topildi. Spektrning ultrabinafsha sohasida 1906-yilda Layman
tomonidan quyidagi seriya kashf qilindi:
v=R
.
Bu seriyaga Layman seriyasi deyiladi. Bunda n — elektronning n =2,3,4,...
uyg‘ongan holatlardan n =1 bo‘lgan asosiy holatga o'tishida atom nurlaydigan
energiya chastotasidir. Spektrning infraqizil sohasida 1908-yilda Pashen tomonidan
quyidagi seriya topildi:
v=R
.
Bu seriya Pashen seriyasi deyiladi. Keyinchalik vodorod
spektrining infraqizil
sohasida
yana
boshqa
seriyalar
aniqlandi.
Breket seriyasi:
v=R
.
Pfund seriyasi:
v=R
.
formulalardan vodorod atomi spektridagi barcha seriyalarni quyidagi umumiy
formula:
v=R
.
orqali ifodalash mumkin ekanligi ko‘rinadi. Bunda m har bir seriyada doimiy m=1,
2,3, 4, 5 qiymatlarni, n esa m dan bittaga ortiq, ya’ni n=m+ 1 bo‘lgan butun sonlarni
