Berilgenler bazası modelleri
Házirgi kúnde berilgenler bazası haqqında tez-tez gápirilmoqda. Kompyuterler zamanagóy jámiettiiń ajıralmaytuǵın bólegin quraydı, usınıń sebepinen tómendegine uqsas sóz dizbegilerdi kóp esitiw múmkin «Men jazıwlaringni berilgenler bazasınan izlep kóremen». Bul erda hújjetler saqlanatuǵın úlken qutilar emes, bálki maǵlıwmatlardı operativ qıdırıwǵa mólsherlengen kompyuter sistemaları názerde tutıladı.
Kompyuterler turmısımızdıńǵa tereńrek kirip barıp atır, sebebi olardı tez tákirarlanatuǵın operatsiyalardı orınlaw yamasa kompyuterdiń esaplaw tezligi hám maǵlıwmat tasıw sıyımlılıqisiz sheship bolmaytuǵın máselelerdiń sheshimin tabıwǵa programmalastırıw múmkin. Maǵlıwmattı qaǵazǵa jaylastırıw hám qaǵazlardı bet hám kartotekalarda saqlaw sxemasın islep shıǵıw - anıq islengen process bolsada, qattı disktaǵı elektron hújjetler qaplarınıń kóshiriliwi múmkinligi kópshilikke maqul keldi.
Berilgenler bazasınıń funkciyalarınan biri maǵlıwmattı tártiplew hám indeksatsiya qılıw esaplanadı. Bul kitapxana kartotekası sıyaqlı, tek kerekli jazıwdı tabıw ushın arxivdıń yarımın kórip shıǵıw shárt emes. hámmesi talay tez atqarıladı.
Barlıq berilgenler bazası da birdey princip tiykarında jaratılmaydı, lekin dástúriy tárzde olarda jazıwlar kórinisinde maǵlıwmatlardı tashkil etiw ideyası qollanıladı. Hár bir jazıw belgilengen maydanlar kompleksine iye. Jazıwlar kestege jaylastırıladı, kesteler jıyındısı bolsa berilgenler bazasın quraydı.
Berilgenler bazası menen islegende BBBT (berilgenler bazasın basqarıw sistemaları ), yaǵnıy maǵlıwmatlarǵa kirisiw menen baylanıslı barlıq islerdi óz moynına alıwshı programma zárúr. Ol jaǵdayda kesteler jaratılıwma múmkinshilik jaratıwshı buyrıqlar ámeldegi, kestelerge jazıwlar kirgiziw, qıdırıw hám hátte jazıwlardı óshiriwi xam múmkin.
Berilgenler bazası (BB) degende real dúnyanıń konkret ob'ektleri xakidagi maǵlıwmatlar tuplamini túsiriw múmkin. Lekin maǵlıwmatlar kolemi asıp barıwı menen bul máselelerdi sheshiw quramalılasadı. Júzege kelgen mashqala ob'ekt hám maǵlıwmatlardı strukturalaw, yaǵnıy sistemaǵa salıw yuli menen xal kilinadi. Ob'ekt-bul ámeldegi hám farklanishi múmkin bulgan zat bolıp tabıladı. Ob'ektlerge tiyisli bir kator maǵlıwmatlar bar, olardıń tuplami BB bula aladı. Mısalı, xar bir akademikalıq -licey yamasa kásip-xunar kolledji-bul ob'ektler bulsa, olardaǵı ukuvchilar xakidagi maǵlıwmatlar tuplami BBga mısal bula aladı.
Xar kanday saldamlı BBning jaratılıwı onıń proektsin dúziwden baslanadı. BB proektlovchisining tiykarǵı waziypası ob'ektler hám olardı xarakteristikalaytuǵın parametrlerdi tańlaw, maǵlıwmatlar arasındaǵı maǵlıwmatlardı urnatishdan ibarat.
BBni jaratıw processinde, paydalanıwshı maǵlıwmatlardı túrli belgiler buyicha tártiplewge hám belgilerdiń túrli birikpeleri buyicha zárúr maǵlıwmatlardı (tańlanmani) tez tabıw ushın múmkinshilikler jaratılıwına háreket etedi. Bul islerdi maǵlıwmatlar strukturalanǵan (strukturalanǵan ) bulgandagina orınlaw múmkin.
Strukturalaw -bul ob'ektler hám maǵlıwmatlardıń uzaro boglanishi súwretlew usılları xakidagi shártlesiwdi kirgiziw bolıp tabıladı.
1-mısal : strukturalanbaǵan maǵlıwmatlar.
Jeke jumıs №16493; Aliev saqıy Ergashevich; tugilgan sáne 1 yanvar 1979 jıl ; Jeke jumıs №16498; Bokiev Dilmurod Raxmatullaevich; tugilgan sáne 5 dekabr 1985 jıl ; Jeke jumıs №16595; Zokirov Nur shashıwshı Rashidovich; tugilgan sáne 15 may 1984 jıl.
2-mısal : strukturalanǵan maǵlıwmatlar.
Jeke jumısı №
|
Famılıyası
|
Atı
|
Ákesiniń atı
|
Tugilgan sáne
|
16493
|
Aliev
|
Saqıy
|
Ergashevich
|
01. 01. 79
|
16498
|
Bokiev
|
Dilmurod
|
Raxmatullaevich
|
05. 12. 85
|
16595
|
Zokirov
|
Nur shashıwshı
|
Rashidovich
|
15. 05. 84
|
Zamanagóy BB texnologiyasında BBni jaratıw, oǵan xızmet kursatish hám paydalanıwshılardı BB menen islewine múmkinshilik jaratıw arnawlı programmalıq úskeneler járdeminde ámelge asıriladı. Bunday programmalıq úskeneler járdeminde ámelge asıriladı. Bunday programmalıq úskeneler kompleksi Berilgenler bazasın boshkarish sistemaları (BBBT) dep ataladı.
BBBT - BBni jaratıw, onı aktual xolatda ustap turıw, kerekli informaciyanı tabıwdı shólkemlestiriw hám boshka xızmet kursatish ushın zárúr bolatuǵın programmalıq hám til quralları kompleksi bolıp tabıladı.
BBBT mısalı retinde kuydagilarni keltiriw múmkin:
-MySQL
-Microsoft SQL Server
-Oracle
-Postgree
-Sybase
-DBASEdasturi;
-Microsoft Access;
-Microsoft For Pro For DOS;
-Microsoft For Pro For WINDOWS;
-Paradox for DOS;
-Paradox for WINDOWS;
BB menen islewge kirisiwden aldın maǵlıwmatlardı súwretlew modelin tańlap alıw kerek. Ol kuydagi talaplarǵa juwap beriwi kerek:
-informaciyanı kurgazmali súwretlew;
-Informaciyanı kirgiziwde ápiwayılaw ;
-informaciyanı izlew hám tańlawda kulaylik;
-boshka bazaǵa kiritilgen maǵlıwmattan paydalanıw múmkinshiliginiń bar ekenligi;
-BBning ochikligini támiyinlew (jańa maǵlıwmatlar hám maydanlar kushish, olardı alıp taslaw múmkinshilikleri hám xokazo).
Berilgenler bazası modelleri
BB bir yamasa bir neshe modellerge tiykarlanǵan bulishi múmkin. Xar kanday modelge uzınıń ózgeshelikleri (parametrleri) menen xarakteristikalanıwshı ob'ekt retinde karash múmkin. Sonday ob'ekt ústinde qandayda bir ámel (jumıs) atqarsa boladı. BB modelleriniń ush tiykarǵı túrleri ámeldegi:
Relyatsion, ierarxik hám semantik tarmaq
Relyatsion (lotin tilindegi relatio-munasábet suzidan alınǵan ) modelde maǵlıwmatlardı saklash onı quraytuǵın kismlari arasındaǵı munasábetlerge tiykarlanǵan. Eń ápiwayı túrde ol eki ulchovli dızbek yamasa kesteden ibarat boladı. Quramalı informaciya modelleri áne sonday kestelerdiń uzaro boglangan tuplamidan ibarat.
Maǵlıwmatlardıń relyasion tiykarları -Munasábetler járdeminde qurılǵan baza, tegis eki ólshewli maǵlıwmatlar elementleriniń kompleksinen qurıladı.
Munasábet yamasa keste -bul kartejlar kompleksi. Eger kortejlar n-ólshewli bolsa, k yaǵniy eger keste n ta ústinge iye bolsa munasábet n- dárejeli munasábet dep ataladı 2-dárejeli munasábet binarli, 3-dárejeli -terminal, n-dárejeli n-arli munasábet dep ataladı. Bir túrdegi maǵlıwmatlar elementleriniń bahaları kompleksi yaǵniy kesteniń bir ústini domen dep ataladı.j-cifrlı ústin j -li munasábet domeni dep ataladı.
Matematikada R (Relation) berilgen n-ta kóp S1, S2, S3, …Sn munasábetler menen anıqlanadı, eger ol kortejlar kompleksin usınıs etse, sonda hár bir kortejning birinshi elementi S1 dagi, ekinshisi S2 dagi sıyaqlı boladı.
Bunday munasábetlerdi súwretlew hám olar ústinde operasiya orınlawda anıq matematikalıq belgiler ámeldegi, munasábetler algebrasiga yamasa esaplab shıǵılatuǵın munasábetlerge tiykarlanǵan. Maǵlıwmatlar pelyasion tiykarlarınıń ayırım abzallıqların sanap ótemiz:
Ápiwayılıǵı. Kópshilik málimtlar dúzilisin usınıwda eki ólshewli kestelerden paydalanıw onsha tayın bolmaǵan yamasa ısılmaǵan paydalanıwshınıń maǵlıwmatlar tiykarları menen islewde -eń ápiwayı usıllardan biri.
Íqshamlıǵı. Proeksiyalaw hám bólew operasiyalari munasábetlerdi shabıw hám jabıwtirmoqqa jol qóyadıki, ol jaǵdayda ámeliy programmalovchilar hár túrlı fayllardı kerekli formada alıwları múmkin.
Arnawlı birligi. Gózlengen maqset baylanısıwları tiykarlarında ádetdegi hádiyse bolıwı múmkin shekem túsiriledi. Munasábetler óz tábiyaatına kóre arnawlı bir manoga iye boladılar hám matematikalıq arnawlı bir usıllar menen manipulyasiya etiledi, bunday processlerdi qóllaw : munasábetler algebrasi hám esaplab shıǵaratuǵın munasábetlerge tiykarlanǵan.
Jasırınlıǵı. Jasırınlıq qadaǵalawı ápiwayılastırıladı, hár bir munasábet ushın kirisiw múmkinshiligi bar ekenligi beriledi. Ózine has jasırınlıq mánisinde kórsetkishlerdiń kirisiw múmkinshiligin tekseriw huqıqı talap etiledi; eger kirisiw múmkinshiligi huqıqı buzulmagan bolsa, kórsetkish ámeliy programmalardı hám fayllardı kirgiziw, qayta islew bahaları kúshli ósip ketedi; ámeliy programmalar sanı ósiwi menen, olardı kirgiziw ǵárejetleri de kútá úlken bolıp ketedi.
Baylanısqanlıǵı. Realyasion qıyallar túrli munasábetler hám fayllardıń atributların óz-ara aloqodorligi to'g'irisida anıq kórinis beredi.
Ápiwayı basqarilish. Eki ólshewli kestelerdi fizikaviy jaylastırıw, basqa terek kórinisli hám tarmaqlı tuzulmalarga kóre ápiwayı boladı. Yadtı fizikaviy tashkilashtirishning jańa quralların oylap tabıw nátiyjesinde jaylastırıwdıń jańa optimal múmkinshilikleri payda bolıp atır.
Maǵlıwmatlar ǵárezsizligi. Qaǵıydaǵa kóre, tiykarlar dúzilmesi jańa atributlar hám munasábetlerdiń qosılıwına yaǵnıy ósiw múmkinshiligine ruxsat bermog'i kerek. Maǵlıwmatlardan paydalanıw usılları da ózgeriwshen, jańa kortejlar qosılıwı hám eskilari shıǵarılıp jiberiliwi múmkin, tap sol maǵlıwmatlar elementine tiyisli bolsa. Berilgenler bazasın normallastırılgan formada shólkemlestiriwde ǵárezsiz programmalıq támiynat menen maǵlıwmatlardı óz-ara salıstırıw ámeliy programmalardı ózgertiliwin talap etpeydi. Bul ásirese zárúrli, egerde maǵlıwmatlar tiykarları ósiwi menen maǵlıwmatlardıń bólindis elementi bólinedi.
BBning ierarxik modeli tómengi pogonadagi yukori pogonadagiga buysinish tártibinde jaylasqan elementler tuplamidan ibarat boladı hám agdarilgan terek (graf) ni quraydı. Bul model satx, túyin, boglanish sıyaqlı parametrler menen xarakterlenedi. Onıń islew principi sondayki, kuyi satxdagi bir neshe túyinler boglanish járdeminde yukorirok satxdagi bir tugin menen boglangan boladı. Tugin- bul ierarxiyaning berilgen betinde jaylasqan elementtiń informaciya modeli bolıp tabıladı.
BBning semantik tarmaq modeli ierarxik modelge uxshash bolıp tabıladı. Ol xam túyin, satx, boglanish sıyaqlı tiykarǵı parametrlerge iye. Lekin semantik tarmaq modelinde túrli satxdagi elementler orkali «erkin», yaǵnıy «xar biri hámme menen» mánisli boglanish kabul kilingan.
Kupchilik BBlar keste strukturasına iye. Ol jaǵdayda maǵlıwmatlar adresi qatar hám ústinler kesilispesi menen aniklanadi. BBda ústinler-maydanlar, qatarlar bolsa jazıwlar dep ataladı. Maydanlar BBning strukturasın, jazıwlar bolsa, ol jaǵdayda jaylasqan maǵlıwmatlardı quraydı.
Maydanlar -BB strukturasınıń tiykarǵı elementleri bolıp tabıladı. Olar málim ayrıqshalıqlarǵa iye boladılar. Xar kanday maydandıń tiykarǵı ózgesheligi onıń uzınlıǵı bolıp tabıladı. Maydan uzınlıǵı odaǵı belgiler sanı menen ańlatıladı.
Maydandıń taǵı bir ózgesheligi, onıń nomi bolıp tabıladı. Maydanda onıń atınan tashkari taǵı imzo ózgesheligi xam bar. Qol-ústindiń sarlavxasida sáwlelendiriletuǵın informaciya bolıp tabıladı. Onı maydan atı menen aralastırıp jibermaslik kerek. Eger qol berilmegen bulsa sarlavxada maydan atı jazıp kuyiladi. Túrli tipdagi maydanlar túrli maksadlarda isletiledi hám túrli ózgesheliklerge iye boladı.
Maydanlardıń ózgesheligi menen tanısıp chikamiz:
1. Ápiwayı tekst maydanı. Belgiler sanı 255 ten aspawı kerek.
2. MEMO-úlken ulchamli tekst maydanı. Belgiler sanı 65535 dan aspawı shárt. Ápiwayı tekst hám MEMO maydanında xisob jumısların atqarıp bulmaydi.
3. Sanlı maydan. Sanlı maǵlıwmatlardı kirgiziwge xızmet etedi hám xisob jumısların orınlawda paydalanıladı. Bul maydan 1, 2, 4, 8 hám 16 baytlı bulishi múmkin.
4. Sáne hám vakt maydanı. Bul maydan sáne hám vaktni pishimlengen túrde saklab kúyiw imkaniyatın beredi (01. 06. 01 20 :29 :59 ). 8 bayt ulchamga iye.
5. «Pul birligi» atı menen atalıwshı maydan. Bul maydannan xisob kitap jumısların júrgiziwde paydalanıladı.
6. Xisoblagich maydanı. Bul maydan 4 báyit uzınlıqqa hám avtomatikalıq túrde málim sanǵa asıp barıw ózgeshelikine iye. Bul maydannan jazıwlardı nomerlashda paydalanıw kulay bolıp tabıladı.
7. Mantikiy ámel nátiyjesin saklovchi maydan. Bul maydan «rost» (true) yamasa «yolgon» (false) kiymatni saklaydi. Maydan ulchami 1 bayt.
8. OLE-atı menen jurgiziwshi maydan. Bul maydan Excel kestein, Word hújjetin, súwret, dawıs hám boshka sol sıyaqlı maǵlıwmatlardı ekilik sanok sistemasında saklaydi. Maydan ulchami 1 Gbaytgacha.
9. Giperssilka maydanı. Bul maydan belgi hám sanlardan ibarat bulib, qandayda bir fayl yamasa saytqa yul kursatadi.
10. Kiymatlar ruyxatidan ibarat bulgan maydan. Bul maydan bir kancha kiymatlardan ibarat bulgan ruyxatdan saylanǵan anik bir kiymatni saklaydi.
Kesteler arasındaǵı munasábetler isenimli islewi hám bir keste degi jazıw orkali ekinshi keste degi jazıwdı tabıw ushın kestede ayrıqsha maydan -unikal maydan bulishini támiyinlew kerek.
Unikal maydan -bul kiymatlari takrollanmaydigan maydan bolıp tabıladı.
Mısal retinde studentler xakidagi maǵlıwmatlardı saklovchi berilgenler bazasınıń bir kismini keltiremiz.
Maydan atı
|
Maydan ózgesheligi
|
Maydan kolemi
|
Studenttiń baza daǵı urni
|
Xisoblagich maydanı
|
4 báyit
|
Student F. I. Sh.
|
Ápiwayı tekstli maydan
|
255 belgi
|
Studenttiń tugilgan jayı xakida
|
Ápiwayı tekstli maydan
|
255 belgi
|
Studenttiń tugilgan kúni
|
Sáne hám vakt maydanı
|
8 báyit
|
………………………….
|
………………………
|
|
Studenttiń stul
|
Kiymatlar ruyxatidan ibarat bulgan maydan
|
|
Studenttiń suwreti
|
OLE-atı menen yuritiluvchi maydan.
|
1 G báyit
|
Student xakida kushimcha maǵlıwmatlar
|
MEMO-úlken ulchamli tekst maydanı
|
65535 belgi
|
|
