WWW.HUMOSCIENCE.COM
1367
BINO VA INSHOATLARNING ISSIQLIK ENERGIYASI BILAN
TA'MINLASHDA ENERGIYA TEJAMKORLIGINI OSHIRISH.
(Shaharlar misolida)
Maxkamov Aliakbar Baxodirjon o'g'li
Axmadaliyev Odiljon Muxammadzokir o'g'li
Andijon mashinasozlik instituti
Annotatsiya: Barpo etilayotgan binolarni energiya tejamkorligini oshirish va
oqilona foydalanish yo'llari va tafsilotlari yoritilgan va bu borada, jahonda va
O'zbekistonda amalga oshirilayotgan ishlar keltirilgan. O'zbekiston qurilishida
energiya tejamkor texnologiyalarni joriy etish haqida gapirganda, avvalo, eski
binolarda kapital xarajatlarni kamaytirish juda muhim
Kalit so'zlar: energiya tejamkor, issiqlik izolyatsiyasi, ekologik, energiya isrof,
energiya samaradorlik.
O'zbekistonda energiya tejamkor uylar qurilishi rivojlanishining dastlabki
bosqichida rag'batlantiruvchi mexanizmlarning va qurilishda energiyani tejash, nemis
standart passiv uylariga (Passivhaus) o'xshash konsepsiyalarining yetishmasligidir.
Energiya tejaydigan texnologiyalami joriy etishni cheklovchi asosiy omillaridan
biri -qurilishda o'rtacha xarajatlar bo'yicha energiya tejaydigan turar-joy binosining 1
m 2 yashash maydoni, an'anaviy turar-joy binosining 1 m2 qurish maydoniga nisbatan
812% dan ko'proq qimmatligidir. Shuning uchun, ko'plab kompaniyalar "energiya
isrof' turar-joy binolari qurilishini moliyalashtiradi va bu bilan yuqori foyda olishni
ta'minlaydi.
Tijorat ko'chmas mulk qurilishida energiyani tejashga bir oz boshqacha
yondashuv shakllangan. Bu yerda mijoz binoning issiqlik xususiyatlarini yaxshilash va
kommunal xarajatlarini kamaytirishga intiladi. Shu bilan birga, binoning energiya
WWW.HUMOSCIENCE.COM
1368
samaradorligini oshirish bo'yicha qilingan qo'shimcha xarajatlar 7-10 yil mobaynida
qaytariladi. Shuning uchun energiya tejaydigan texnologiyalar tijorat ko'chmas
mulklari: banklar, ma'muriy binolar, ofis va tijorat binolarini qurishda birmuncha keng
tarqalgan.
Bugungi kunda O'zbekistonda mavjud bo'lgan turar-joy va jamoat binolarining
energiya istemoli tabiiy va iqlim sharoitlari bilan o'xshash, texnik jihatdan rivojlangan
Skandinaviya mamlakatidagi ko'rsatkichlardan taxminan 3 marta ko'pdir. Mavjud
vaziyatning absurdligi shundaki, aslida, binolarning energiya samaradorligini oshirish
nafaqat ekologik jihatdan maqsadga muvofiq, balki iqtisodiy jihatdan ham
foydaliligidadir. O'zbekistonning Jahon savdo tashkilotiga (JST) rejalashtirilgan a'zo
bo'lishi issiqlik tariflarining g'arb mamlakatlaridagi narxlar darajasiga yaqinlashuviga
va hozirgi 15-20% bo'lgan ichki foiz stavkasining pasayishiga olib keladi. O'zbekiston
respublikasi hukumati shundan so'ng kommunal tariflarning o'sishi har yili 20% ga
teng bo'lishini tasdiqladi. 2011 yildan esa tabiiy gaz uchun ulgurji narxlar uning eksport
savdosi rentabelligiga teng formula bo'yicha hisoblab chiqiladi. Takidlash joizki,
mahalliy qurilishda energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etishning asosiy sababi,
bizning iqlim sharoitimiz Yevropa iqlim sharoitidan ham og'irroqligidadir.
Tasdiqlashda iqlimning og'irligini baholashning asosiy mezoni bo'lgan isitish
davrining daraja-kunlari kabi ko'rsatkichlarga olib kelish mumkin. G'arbiy Yevropa
uchun uning o'rtacha qiymati 2000 daraja-kun, O'zbekiston respublikasi uchun esa -
3000 daraja-kun.
Shu sabablarga ko'ra, so'nggi 10 yil ichida O'zbekistonda energiya tejovchi uylar
qurilishi boshlandi. Misol uchun: Qashqadaryo, №20 maktab; Andijan, 315 o'quvchi
uchun mo'ljallangan yangi maktab; Farg'ona, №2 maktab; Qoraqalpog'iston
respublikasi, №5 maktab; Navoiy, Nurata, 216 o'quvchi uchun mo'ljallangan yangi
maktab; Navoiy, Хatirchi, №35 maktab va boshqalar.
Issiqlik energiyasini ratsional sarflanmasligining asosiy sabablari;
WWW.HUMOSCIENCE.COM
1369
- isitiladigan zina-lift bloklari va zinaxonalarning arxitektura-rejalashtirish va
muhandislik yechimlarining kamchiliklari;
- tashqi devorlar, derazalar, tom va yerto'la yopmalarining issiqlik izolyatsiyasi
sifatining yetarli emasligi;
- tartibga solinmagan tabiiy shamollatish tizimlarining nomukammalligi;
- balkon eshiklari va yog'och deraza tabaqalarini zich birikmasligi va sifati
pastligi;
- isitish va issiq suv ta'minoti tizimlarida o'lchash, boshqarish va tartibga solish
qurilmalarining yo'qligi;
- tashqi issiqlik trassa tarmoqlarining issiqlik izolyatsiyasining yetarli emasligi
yoki buzilganligi;
- bug'qazonlar uskunalarining eskirgan va unumsiz turlari;
- binolarning energiya ta'minoti uchun qo'llanilishi mumkin bo'lgan
yangilanadigan noan'anaviy energiya manbalarining yetarlicha qo'llanilmaganligi.
Bu kamchiliklarni bartaraf etish, energiyani tejash siyosatini amalga oshirish,
iqtisodiyotning umumiy energiya samaradorligini oshirish iqtisodiy taraqqiyotning
zamonaviy bosqichining markaziy vazifalaridan biridir.
O'zbekiston qurilishida energiya tejaydigan texnologiyalarni joriy etish
istiqbollarini tahlil qiladigan bo'lsak, XX asrning 90-yillari o'rtalariga qadar
foydalanishga topshirilgan turar-joylarning katta qismini hisobga olmaslik mumkin
emas. Statistik ma'lumotlarga ko'ra, ba'zi shaharlarda eski binolarning ulushi 8085%
ga yetadi. Shunday qilib, yangi turar-joylar qurilishida energiya tejaydigan
texnologiyalardan foydalanish bilan birga, mavjud bino va inshootlarning energiya
samaradorligini oshirish ustuvor yo'nalish hisoblanadi.
O'zbekiston respublikasi fuqarolari deyarli har kuni mamlakatning issiqlik va
energetika majmuasining inqirozidan kelib chiqadigan muammolarni his qilishadi.
Energiya tariflari doimiy ravishda oshib bormoqda. Afsuski, bizning jamiyatimiz
mavjud resurslardan iqtisodiy jihatdan foydalanishni o'rganmagan va O'zbekistonda bu
WWW.HUMOSCIENCE.COM
1370
muammoga aloqador barcha tuzilmalar faoliyati to'g'ri muvofiqlashtirmagan. Shuning
uchun hozirgi zamonning dolzarb vazifasi - energiya tejaydigan texnologiyalarni joriy
etish orqali qurilish, transport va uy-joylardagi aniq energiya sarfini sezilarli darajada
kamaytirishdan iborat.
XX asrning ikkinchi yarmida O'zbekiston hududida, deyarli barcha yirik va o'rta
shaharlarda ommaviy turar-joy qurilishi sanoat seriyasining standart loyihalariga
muvofiq amalga oshirildi. O'tgan 40-50 yil mobaynida ushbu uylarning aksariyati
ma'naviy va moddiy jihatdan eskirgan va endi zudlik bilan rekonstruksiya qilish kerak.
O'zbekistonda mavjud turar-joy va jamoat binolarini ekspluatatsiya qilishdagi energiya
iste'moli tabiiy va iqlim xususiyatlari taxminan o'xshash texnik rivojlangan
mamlakatlarga nisbatan 3 marta yuqori hisoblanadi. Bundan tashqari, o'tgan asrning
50-60-yillari oxirida qurilgan ko'plab binolar bugungi kunda eskirgan va avariya
holatida.
O'tgan 10-15 yil mobaynida nazariy ishlanmalar amalga oshirildi. Energiya
tejovchi dasturlar faol muhokama etildi va qator tajriba binolari qurildi. Akademik
S.N.Bulgakov ilmiy rahbarligida Rossiya, Belorussiya va MDHning boshqa
shaharlarida birinchi sanoat seriyasining turar-joylarini rekonstruksiya qilish bo'yicha
xorijiy tajriba va ayrim misollarni o'rganib, olimlar, me'morlar va loyiha mutaxassislari
guruhlari kvartallar va mikrorayonlarni buzmasdan yoki mavjud binolarni minimal
buzib, turar- joylar maydonini 2-3 barobar oshirish hisobiga qayta qurish usuli bilan
besh va undan kam qavatdagi turar-joy binolarini qayta tiklash konsepsiyasini, texnik
yechimlarini va ijtimoiy-iqtisodiy asoslashni ishlab chiqdi. Ayni paytda ushbu
mavzular atrofida jonli munozaralar mavjud bo'lib, unda bino va inshootlarning
energiya sarfini kamaytirishga yordam beradigan bir qator aniq tavsiyalar ishlab
chiqilgan. Jumladan, shaharsozlik siyosati sohasida quyidagi tavsiyalar ishlab chiqilib,
qisqacha xulosalar berilgan
- 20-30 yil muddatga shaharlar chegaralarini kengaytirishni to'xtatib turish kerak.
Bu davrda shaharlarni rivojlantirishni - mavjud hududlardan oqilona foydalanib,
WWW.HUMOSCIENCE.COM
1371
qurilishni yangi shahar atrofi hududlarida rivojlantirmasdan normativ darajagacha
qurilishini siqish va magistral issiqlik quvurlari, boshqa energiya tarmoqlari va
transport yo'llari uzunligini oshirmasdan tartibga solish darajasida ixchamlashtirish
hisobiga amalga oshirilishi kerak.
- isitiladigan binolar yaqinida joylashgan konteyner qozonlaridan foydalangan
holda an'anaviy markazlashtirilgan va noan'anaviy issiqlik ta'minoti sistemalarini, shu
jumladan, mahalliy isitish sistemalarini kompleks ishlatish uchun texnik-iqtisodiy
asoslarni ishlab chiqish.
- Shamol hosil qiluvchi bo'shliqlarni bartaraf etish va yopiq hovli va ichki
hududlarni tashkil qilish bilan turar-joy kvartallari va mikrorayonlarni qurishni
yakunlash dasturlarini ishlab chiqish.
- Rekonstruksiya qilinayotgan kam qavatli turar-joy kvartallarining qayta
quriladigan binosi uchun bosh plan, dasturlar va biznes-rejalar ishlab chiqish. Yangi
issiqlik texnikasi me'yorlariga muvofiq mavjud turar-joy binolarning to'siq
konstruksiyalarini izolyatsiya qilish bilan bog'liq masalalarni ishlab chiqish.
- Avtomatlashtirilgan alohida issiqlik sistemalariga o'tish rejalari va issiqlik
tarmoqlarini rekonstruksiya qilish rejalarini ishlab chiqish.
- turar-joy maydonlarining o'sishini hisobga olgan holda isitish va issiq suv uchun
tomli qozonlardan foydalanishga o'tishni amalga oshirish.
- Ushbu kvartallar asosida shahar xo'jaligining energetik jihatdan samarali
hududlarini tashkil etish bilan elektr energiyasini tejash bo'yicha kompleks chora-
tadbirlarni amalga oshirish.
- Yerning tabiiy issiqligidan yoki havoni musbat temperaturagacha isitishning
sun'iy manbalaridan foydalangan holda avtomobillar to'xtash joyi, ombor va
yordamchi xonalarni joylashtirish uchun yer osti maydonlaridan foydalanish
dasturlarini ishlab chiqish.
Turar-joy va jamoat binolarining muayyan issiqlik yo'qotishlariga ularning
hajmiy-plan yechimlari va xususan, quyidagi ko'rsatkichlar sezilarli ta'sir qiladi:
WWW.HUMOSCIENCE.COM
1372
- bino umumiy maydonining va tashqi to'siq devor konstruksiyalari maydoniga
nisbati;
- deraza o'rinlari maydonining va tashqi devorlar maydoniga nisbati;
- plandagi binolarning konfiguratsiyasi, ularni rel'efga va gorizontga nisbatan
joylashtirish.
Rejalashtirish nuqtai nazaridan, 1-3 qavatli uylar va ularning fasad qismidagi
devorlar maydonini qisqartirish (oyna solish) va shu orqali issiqlik yo'qotilishini oldini
olish.Shuning bilan birga asosiysi kirish qismida tamburining loyihalanishi va uy
janubga qaragan xolda qurilishi kerak bo'ladi chunki, uyni isitish uchun asosiy issiqlik
manbayi quyosh energiyasi hisoblanadi.Uylarga boshqa binolar va daraxtlar soyasi
tegishini oldi olinadi .Devorlarning issiqlik uzatish qarshiligi 0,15 kVt/m2 dan
oshmasligi kerak, buning uchun ichki yoki ikki tomonlama (ichki va tashqi) issiqlik
izolyatsiyasi qo'llaniladi.Bugungi kunda Respublikamizda qishloq joylarida aholi
yashash tarzini rivojlantirish, namunaviy loyihalar asosida uy-joylarni qurish
qishloqdagi infratuzilmalarni rivojlantirish va infratuzilma ob'ektlarini barpo etish
bilan uzviy bog'liqdir. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 21
oktyabrdagi PQ-2639-sonli qarori bilan tasdiqlangan «2017-2021 yillarda qishloq
joylarda yangilangan namunaviy loyihalar bo'yicha arzon uy-joylarni qurish dasturi»ga
muvofiq namunaviy loyihalar asosida ko'plab uy-joy va kvartiralar qurildi va turar joy
sharoitlarini yaxshilashga muhtoj oila uy-joy bilan ta'minlandi. Shuningdek
mamlakatimizda, bugungi kunda energiya samarador, tejamkor uylar qurish
masalasiga qurilish sohasini rivojlantirishning eng muhim omillaridan biri sifatida
e'tibor qaratilib, xususan, davlat dasturlari doirasida qishloq va shahar joylardagi
namunaviy loyihalar asosida bunyod etilayotgan turar joylar, ijtimoiy soha ob'ektlari
binolari ham aynan shu xususiyatlar bilan boyitilishi asosiy vazifa etib
belgilanmoqda.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 14 noyabrda qabul
qilingan «Qurilish sohasini davlat tomonidan tartibga solishni takomillashtirish
qo'shimcha chora-tadbirlari to'g'risida»gi PF-5577-son Farmonida ham 2020 yil 1
WWW.HUMOSCIENCE.COM
1373
yanvardan boshlab uy-joy qurilishi ob'ektlari loyiha-tadqiqot va qurilish-montaj
ishlarini bajarish bosqichida energiya-samarador va energiya-tejamkor uskunalar bilan
majburiy ravishda jihozlanishi qat'iy belgilab berilgan.Bu borada bizning Global
ekologiya fondi va O'zbekiston Respublikasi Qurilish vazirligi hamkorligida 2017-
yildan buyon amalga oshirib kelinayotgan «O'zbekistonda energiya samaradorr qishloq
uy-joylar qurilishini rivojlantirishga ko'maklashish» loyihamiz e'tiborga loyiqdir.
Loyihani amalga oshirish natijasida uy xo'jaliklarida energiya sarfi va issiqxona gazlari
chiqindilarining kamayishi kutilmoqda.«O'zbekistonda energiya samaradorr qishloq
uy-joylar qurilishini rivojlantirishga ko'maklashish» loyihasi doirasida Samarqand,
Surxondaryo, Farg'ona, Xorazm va Buxoro viloyatlarida past uglerodli bo'lgan 800 ta
uch xonali energiya samarador uy barpo etildi. Bu uylarning har birida yoritish
ehtiyojlari uchun quvvati 300 Vatt bo'lgan foto-elektr stansiyalari (FES) o'rnatilgan va
ishlamoqda. Shunday uylarning o'ntasida esa quvvati 200 litr suvni isitishga yetadigan
quyoshda ishlaydigan suv isitgichlari o'rnatilgan. Biroq, binoda energiya iste'molining
bunday darajasi 3 yildan 5 yilgacha saqlanib turadi, keyin esa yana osha boshlaydi.
Energiya samaradorligi bu tarzda pasayishining sabablarini aniqlash uchun energetik
ko'rikni o'tkazish zarur. Shu bois energetik auditni o'rtacha to'rt yilda bir marta
o'tkazish tavsiya etiladi. Aytish joizki, bizning Global ekologiya fondi va O'zbekiston
Respublikasi Qurilish vazirligi hamkorligidagi « O'zbekistonda energiya samaradorr
qishloq uy-joylar qurilishini rivojlantirishga ko'maklashish» loyihamiz doirasida 2019
yil qurilgan 800 ta energiya samarador uyda quvvati 300 Vatt bo'lgan foto-elektr
stansiyalari (FES) o'rnatilgan. Bu qurilgan binolar hamda 2018- yili Davlat dasturi
doirasida qurilgan oddiy namunaviy uylar orasida tanlab olingan 60 ta uyda energetik
audit o'tkaziladi. Ushbu yondashuv energiya tejamkor uylarni oddiy uylar bilan
taqqoslash hamda qishloq uylarida issiqlik va elektr energiyasi iste'molini
qisqartirishda energiya tejamkor va past uglerodli texnologiyalardan foydalanish
samaradorligini tahlil qilish imkonini beradi.Energetik auditning keng joriy etilishi,
tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish ahamiyatli va hali to'liq jalb etilmagan
WWW.HUMOSCIENCE.COM
1374
zaxiralardan biri hisoblanadi. U kelajakda tabiiy gaz va neft yetishmovchiligi
muammosini hal etishga ko'maklashadi va mutaxassislarning so'zlariga ko'ra,
iste'molchilarning energiyaga sarflanadigan xarajatlarini ikki baravar tejashi mumkin.
|
