larining suvga tola qondirilgan holati uning
hajmiy suv shimuvchanligi
deyiladi. Odatda, mikrog‘ovaklar suv bilan butunlay to‘lmasligi sababli
materiallaming. suv shimuvchanligi uning absolyut g ‘ovaklari hajmidan
kam bo‘ladi. Chunki materialdagi mikrog‘ovaklar (0,0001-0,001 mm)
normal atmosfera bosimida suvga to‘lmaydi. Materiallaming massasiga
nisbatan suv shimuvchanligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:
Wm=[(m-m)/m] ■
100%,
bunda: m - materiallaming quruq holatdagi massasi - g, kg;
mt
- materiallaming suv shimdirilgan holatdagi massasi - g, kg.
M ateriallam ing hajm iy
(V)
suv
shim uvchanligi quyidagicha
aniqlanadi:
W=[{mr m)/V]
• 100%‘.
Ba’zi materiallaming suv shimuvchanligi (massasiga nisbatan, foizda
(%)):
oyna va po‘lat - 0; granit 0,02-0,7; oddiy og‘ir beton
2-A\
oddiy
g ‘isht 8-15; penoplast 100 - 200 va undan ko‘p.
M ateriallam ing suvda yumshash koeffitsiyenti
(Kyum)uning suv
shimgandan keyingi mustahkamligini (Rto.y) quruq holatdagi mustahkam-
ligiga (Rqur) nisbatidir:
К
=R. . /R
yum
to у
qur
Yumshash koeffitsiyenti 0 dan (xom gisht) 1 gacha (metallar) bo‘lishi
mumkin. Davlatlararo standartlar talablariga muvofiq yumshash koeffitsi
yenti 0,8 dan kam bo‘lsa, suv muhitida ishlatiladigan konstruksiyalar
tayyorlash ruxsat etilmaydi.
Gigroskopiklik
deb materiallaming
muayyan muhitdan namlikni
o ‘ziga singdirib olish xususiyatiga aytiladi. Materiallaming gigroskopiklik
darajasini aniqlash uchun namuna havoning nisbiy namligi 100 foiz
bo‘lgan xonada bir necha soat saqlanadi, so ‘ng namunaning quruq va
gigroskopik nam holdagi massalari farqidan uning havodan qancha
nam yutganligini aniqlanadi. Uning havodan namni ko‘p yutishi issiqlik
izolyatsiyasi
koeffitsiyentini oshiradi, mustahkamlikni kamaytiradi.
Materialning sorbsion namligi deb, uning ochiq havodagi suv bug‘larini
yutish xususiyatiga aytiladi. Nisbiy namlik ortgan sari materialning
sorbsion namligi ham ortib boradi.
7
G ‘ ovak materiallarda adsorbsiya vakapillyar kondensatsiy a jarayonlari
tufayli namlik uzoq saqlanib qoladi. Masalan, yog‘ochning muvozanat
namligi 12-18 foiz, pishirilgan g ‘ishtniki 5-7 foiz. Material qisman suv
yoki namlik ta’siri
ostida b o ig an holatda, kapillyar bosim hisobiga suvni
shimib namlanadi.
Namlikdan deformatsiyalanish
- materiallarning nisbiy namlik
o ‘zgarishidan hosil bo‘ladigan chiziqli yoki hajmiy o‘lchamlarining
o ‘zgarishidir. Bu xususiyat materiallarning g ‘ovakligiga bog‘liq bo‘ladi.
Zich materiallarda namlikdan deformatsiyalanish oz (plastmassa, zich
keramika, granit) yoki umuman bo‘lmaydi (po‘lat, oyna, bitum). G ‘ovak
materiallar (yog‘och, beton, giltuproq) nam ta’sirida kengayadi, namlik
kamaysa, kirishish hisobiga deformatsiya ham kamayadi.
Materiallarning
bu holati ulardan konstruksiyalar tayyorlashda katta ahamiyatga ega.
Suv o ‘tkazuvchanlik -
materiallarning bosim ostida suvni o‘tkazishi
filtratsiya koeffitsiyenti bilan ifodalanadi (m/soat):
Kf = V-a/[S-(p,-p2)-t]
bunda filtratsiya koeffitsiyenti
(Kf)
1 m2 yuzali devordan
(a)
1 soat (t)
davomida o ‘zgarmas bosimda
(p,-p
21 m. suv ust.) oqib o‘tgan suv miqdori
(V J
bilan oMchanadi.
Materiallarning suv o ‘tkazuvchanligi ulaming strukturasiga bog‘liq.
Materiallarning bu xossasi tom izolyatsiyasi,-suv inshootlari va havzalami
qurishda katta ahamiyatga ega. Juda zich materiallargina, masalan, bitum,
shisha, p o ‘lat, maxsus tarkibli plastmassalar va betonlar amalda suv
o ‘tkazmaydi. Suv bosim ostida ta’sir ko‘rsatadigan joylarda beton va shu
kabi materiallardan suvning o‘tishi suv o‘tkazmaslik markasi (MPa) bilan
belgilanadi.
Sovuqqa chidamlilik
materialni suvga to‘yingan holatda, -1 5 -2 0 °S
muzlatib, qayta eritilganida (1 sikl) siqilishdagi mustahkamligi 15 foiz,
massasi 5 foizdan ortiq kamaymasa, bu material
sovuqqa chidamli deb
hisoblanadi. Material g ‘ovaklaridagi suvning muzlash harorati kapillyar
g ‘ovaklaming diametriga bog‘liq bo‘lib, harorat - 2 0 °S gacha pasayganda
muz 210 MPa zo‘riqish hosil qiladi. Zo‘riqish yo‘nalishi to‘rt tomonga
bo‘lgani uchun ular bir-birini neytrallaydi. Shu sababli sovuq ta’sirida
m ateriallar qirra burchaklaridan buzila boshlaydi. M ateriallarning
sovuqqa chidamliligi ishlatilish sohasiga nisbatan belgilanadi. Atmosfera
8
muhitida ishlatiladigan oddiy og ‘ir beton sovuqqa chidamliligi F 50; F
100; F 200, gidrotexnik inshootlarda F 500 siklgacha,
tashqi devorbop
g'ishtlar, bloklar, yengil betonlar F 15; F 25; F 35 siklga teng bo‘ladi.
Materiallaming sovuqqa chidamliligi sovutish kameralarida sinaladi.
Materialning sovuqcft chidamliligi impulsli ultratovush usulida tez va
oson (namunalami biSieiasdan) aniqlanadi. Ayrim hollarda materialning
sovuqqa chidamliligi tezkor (kimyoviy) usul bilan ham aniqlanadi.
Atmosfera ta ’siriga chidamlilik
deb materialni 25 va undan ko‘p marta
namlanib quritilganda, uning shakli va mustahkamligining o ‘zgarishiga
aytiladi. Tashqi muhitda yog‘ingarchilik, quyosh radiatsiyasi, shamol, turli
gazlar va shu kabilar ta’sirida materiallar asta-sekin buzila boshlaydi. Ay-
niqsa, yuqori harorat kompozitsion materiallar ^arkibidagi namni bugianti-
rib, uning kimyoviy tarkibini o‘zgartiradi va mustahkamligini pasaytiradi.
Ularning tashqi om illar ta ’siriga chidam liligini issiq-sovuqqa
bardoshliligi orqali ifodalash maqsadga muvofiq. Bu om illar ta ’siri
laboratoriya sharoitida «sun’iy iqlim kameralarida» aniqlanadi.
