№
10-son.
MEHNAT BOZORINING
RAQAMLASHGAN
IQTISODIYOTDAGI STATISTIK
MASALALARI
A. Abduvohidov
I. f.d., prof., Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Hozirgi iqtisodiy rivojlanish sharoitlarida mehnat bozorini tartibga solish mexanizmlarida faoliyat yuri-
tishining obyektiv qonuniyatlarida xo‘jalik va jamiyat hayotini raqamlashtirilishi bilan bog‘liq jiddiy o‘zgarishlar
ro‘y bermoqda. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi sharoitida milliy iqtisodiyotda mehnat bozori mehnat va ish
o‘rinlarini taqsimlash mexanizmi sifatida nafaqat talab va taklifning umumiy nazariyasi doirasida, balki jamiyat
-
ning iqtisodiy resurslarini iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo‘nalishlari va sohalari tizimida qayta taqsimlash
nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqiladi. Hozirgi vaqtda turli tarkibiy tasnifdagi katta hajmdagi ko‘p turdagi ma’lumot
-
larga ishlov berishning o‘ziga xos sohasi sifatida qaraladigan, axborot va raqamli texnologiyalar qo‘llaniladigan
sanoat hamda xo‘jalik ijtimoiy faoliyat obyektlari shunday yo‘nalish va sohalar hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti ta’biri bilan aytganda “Albatta, raqamli iqtisodiyotni shakllantirish ker-
akli infratuzilma, ko‘p mablag‘ va mehnat resurslarini talab etishini juda yaxshi bilamiz. Biroq, qanchalik qiyin
bo‘lmasin, bu ishga bugun kirishmasak, qachon kirishamiz?! Ertaga juda kech bo‘ladi. Shu bois, raqamli iqti
-
sodiyotga faol o‘tish – kelgusi 5 yildagi eng ustuvor vazifalarimizdan biri bo‘ladi”
1
.
Shunday ekan, iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida nazariy va metodologik nuqtayi nazardan mehnat
bozorini o‘rganish mehnat bozorlarining klassik modelini o‘rganish usullari hamda konseptual qoidalariga
muvofiq amalga oshirishni taqozo etadi. Ammo, iqtisodiy munosabatlarda axborot resurslarining o‘ziga xos xus
-
usiyatlarini namoyon bo‘lishi shartlariga qat’iy rioya qilinishi kerak, chunki bu namoyon bo‘lish mehnat bozori
faoliyatida o‘ziga xos ta’sirga ega. Bu borada mehnat bozori bir vaqtning o‘zida mehnat va ish o‘rinlarini taqsim
-
lash mexanizmi hamda xo‘jalik yurituvchi subyektlarning axborot resurslari va umumfoydalanish sifatidagi milliy
axborot resurslaridan, shuningdek, iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy, xususan, makroiqtisodiy jarayonlarni institut-
sional munosabatlarni davlat tomonidan tartibga solish sohasida ham samarali foydalanish mexanizmi sifatida
qaralganda mehnat bozorini bunday talqin qilish asosi bo‘lib xizmat qiladi.
Raqamli iqtisodiyotning bandlik va ishsizlik darajasiga ta’sir ko‘lamini tasavvur qilish uchun, “Raqamli iqti-
sodiyot to‘g‘risidagi hisobot–2019: Qiymat yaratish va foyda olish: rivojlanayotgan mamlakatlar uchun oqibat
-
lari” nomli BMT hisobotidagi (BMT, 2020) ma’lumotlarni keltirish mumkin. Hisobotda “Raqamli iqtisodiyot amaliy
jihatdan deyarli barcha yo‘nalishdagi mashinada o‘qilishi mumkin bo‘lgan juda katta miqdordagi axborotlarni
(raqamli ma’lumotlar) to‘plash, foydalanish va tahlil qilish xususiyatiga ega ekanligi tufayli shiddat bilan rivojla
-
nishda davom etadi” deb ta’kidlanadi. Bunday raqamli ma’lumotlar turli raqamli platformalarda jismoniy shax
-
slar, ijtimoiy guruhlar yoki korxonalar faolligi natijasida qoladigan “raqamli izlar” tahlil qilish asosida to‘planadi.
Ma’lumotlarga asoslangan iqtisodiyot rivojlanishining dastlabki bosqichida bo‘lishiga qaramay ma’lumotlar oqi-
mining ko‘lami to‘g‘risida qiyosiy tasavvur qilishga imkon beradigan global Internet protokolining (IP) trafik hajmi
1992-yilda kuniga 100 Gbga ega bo‘lgan bo‘lsa, 2017-yilga kelib sekundiga 45000 Gb dan ortib ketdi. Progno-
zlarga ko‘ra, 2022-yilga kelib global IP-trafik hajmi sekundiga 150,700 Gb ga yetadi, bu Internetda yangi foy
-
dalanuvchilarning ko‘payishi va buyumlar Internetining kengayishi natijasida yuzaga keladi”, – deb ta’kidlanadi
Hisobotdan keltirilgan “Bunday raqamli ma’lumotlar, shaxslar, ijtimoiy guruhlar yoki korxonalar faolligi natijasida
turli raqamli platformalarda qoladigan “raqamli izlar” tahlili asosida to‘planadi” degan jumlaga alohida e’tibor
qaratish joyiz, bu jumla mehnat bozori faoliyatidagi o‘zgarishlar va ularni baholash usullari bilan bog‘liq mua
-
mmolarning jiddiyligini ko‘rsatib beradi, chunki “shaxslar, ijtimoiy guruhlar yoki korxonalar” ning faolligi mehnat
bozoridan tashqarida amalga oshirilishi mukin emas.
1
https://uza.uz/uz/posts/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliy–25–01–2020.
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi.
T
ARA
QQIY
O
T
ПР
ОГРЕС
С
PR
OGRESS
406
https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz
YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T
2023-yil, oktyabr.
№
10-son.
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida mehnat bozori ishlashining statistik baholash mezonlari
tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish bu bozorini tadqiq qilishning asosiy konseptual muammolaridan biri
hisoblanadi.
Mehnat bozorini ishchi kuchi va ish joylarini tarmoqlar va faoliyat turlari o‘rtasida taqsimlash mexanizmi
sifatida klassik talqin qilishdan farqli o‘laroq, raqamli iqtisodiyotda bu mexanizm raqamli texnologiyalar (RP) va
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) sohasida uzluksiz ta’lim tizimning rivojlantirish xususiyatlarini
belgilaydigan raqamli iqtisodiyot elementlarining shakllantirish va rivojlantirish maxsus omillarini e’tiborga olishi
kerak. Ikkinchi talqin, shubhasiz, RT sohasi ishchilariga talabni shakllantirish va AKT sohasi uchun kadrlar yet-
kazib berish bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi.
Milliy iqtisodiyotdagi barcha yalpi talab va ishchi kuchi taklifi to‘plami doirasida RT sohasidagi ishchi
kuchiga talabning va AKT sohasi uchun ishchi kuchi taklifi hajmi va tarkibi bo‘yicha tashkiliy-iqtisodiy ma’lu
-
motlar kompleksidan foydalanishga imkon beruvchi tegishli axborot ta’minoti to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish
muhimdir. Savolning bunday qo‘yilishi raqamli iqtisodiyotda mehnat bozori faoliyatining samaradorligini statistik
baholash mezonlari mehnat bozori faoliyatining klassik modellari uchun qo‘llaniladigan baholash mezonlaridan
farq qilishi bilan bog‘liq.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) va raqamli platformalar (RP) ning iqtisodiyot va ijtimoiy
hayotning barcha sohalarida keng qo‘llanilishi bilan bog‘liq bo‘lgan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishning
yangi usullarining joriy etilishi yangi tarmoqlarni yaratishda rag‘bat bo‘lib xizmat qiladi, chunki inson qobiliyatlari
rivojlanib boraveradi, odatdagi ish va biznes, tadqiqot va ijodiy faoliyat bilan shug‘ullanadi. Har bir inson o‘z
mahoratini oshirishi va yanada qiziqarli, yaxshi haq to‘lanadigan ish topishi mumkin. Bu yerda, raqamlashtirish
sharoitida tirik va moddiylashtirilgan mehnat resurslaridan foydalanishga nisbatan iqtisodiy va ijtimoiy munosa
-
batlarni raqamli iqtisodiyotning mehnat bozoriga ta’sirining ijobiy va salbiy tomonlarini ta’kidlash o‘rinlidir.
O‘zbekiston Respublikasida axborot kommunikatsiya texnologiyalari asosida milliy raqamli iqtisodiyotni
jadal rivojlantirish, “Elektron hukumat” tizimini tubdan takomillashtirish va iqtisodiyot tarmoqlariga tatbiq etish
va zamonaviy internet texnologiyalarni turlarini kengaytirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Oxirgi 9 yil ichida
mazkur ishlar samaradorligini oshirish va istiqbolda sohani rivojlantirish kompleks dasturiga muvofiq axborot
kommunikatsiya texnologiyalarining mamlakat YaIMdagi ulushi ijobiy tomonga o‘sgan.
Zamonaviy raqamli iqtisodiyotni shakllantirish davrida mehnat bozori bo‘yicha axborotga ega bo‘lish juda
muhim hisoblanadi. Chunki iqtisodiyotda faoliyat yuritayotgan firmalar, korxonalar, korporatsiyalar, banklar
faoliyatidagi samarali bandlikni ta’minlash ular uchun malakali ishchi kuchini yetkazish zamon talablaridandir.
Shunday ekan, mehnat bozori infratuzilmasi shakllanishi va rivojlanishining muhim shart-sharoiti, vositasi bo‘lib,
uning subyektlari o‘rtasidagi aloqalarni ta’minlovchi mehnat bozori axborot tizimini shakllantirishdan iboratdir.
Mehnat bozorida axborot tizimini takomillashtirish hududiy ish bilan bandlik xizmati organlari o‘rtasida yagona
ish bilan bandlik siyosatini yuritish, ular o‘rtasida axborot kommunikatsiya aloqalarini yo‘lga qo‘yish transaksion
xarajatlarni qisqartirish imkoniyatlari beradi.
Iqtisodiyotni raqamlashtirilishi natijasida tarkibiy ishsizlikning o‘sishi faqat qisqa muddatli davr uchun xos
bo‘ladi. Uzoq muddatli davrda kamyob kasblardagi mehnatga to‘lanayotgan katta maosh yangi mutaxassislikni
egallashga bo‘layotgan intilishni rag‘batlanib boradi. Masalan, hozirgi kunda blokcheyn-tarmoqda mutaxassis-
larga defitsit mavjud bo‘lib, bir xodimga 8–10 tagacha bo‘sh ish o‘rni to‘g‘ri kelishi mumkin. Bu tarmoqda eng
kam i haqi to‘lanadigan lavozim dunyo bo‘yicha 3 ming AQSh dollaridan boshlanadi, bu esa insonlarga yangi
bilimlarga ega bo‘lishga intilishiga rag‘batlantiruvchi omil hisoblanadi.
Demak, korxonalarning samarasizligi sababli, iqtisodiy faoliyat va ijtimoiy hayotni raqamlashtirish tex
-
nologiya va vositalari majmuasini keng joriy etish asosida ishni qayta tashkil eta olmaydigan ish o‘rinlarini
yo‘qotish riski bilan bog‘liq bo‘lgan mehnat va bandlik sohasidagi keskinliklar kuchayishi mumkin. Shuning
uchun iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning barcha tarmoqlaridagi korxona va tashkilotlarda xodimlarni boshqarish
siyosatini tubdan qayta qurish zarur bo‘ladi.
Bizning fikrimizcha, raqamlashtirish jarayonlarining qisqa muddatli tarkibiy ishsizlikka ta’sirini baholash
usullarini ishlab chiqish, chunki uzoq va o‘rta muddatli istiqbolda yangi mutaxassisliklar bo‘yicha kadrlar tayyor-
lash tizimida moslashuv yuz beradi, ish vaqtidan foydalanish bo‘yicha milliy ustuvorlik va qadriyatlardan kelib
chiqib bandlikning nostandart shakllarini rivojlantirish asosida davlat tuzilmalari tomonidan ishsizlikning o‘sishini
oldini olish choralari ko‘rilishi zarur.
J u r n a l n i n g i l m i y l i g i:
“Yashil iqtisodiyot va taraqqiyot”
jurnali
O‘zbekiston Respublikasi
Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar
vazirligi huzuridagi Oliy
attestatsiya komissiyasi
rayosatining
2023-yil 1-apreldagi 336/3-
sonli qarori bilan ro‘yxatdan
o‘tkazilgan.
|
