BOSHLANGG’ICH SINFLARDA MАTEMАTIKА OʼQITISh VА TАShKIL QILISH
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirishii amalga oshirish muvaffaqiyati tarbiyachi ixtisosiga, uning kasbga oid tayyorgarchiligiga bogʼliq.
Bolalarda elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirish masalalari ishni toʼgʼri rejalashtirpsh va tashkil qilishsiz hal boʼlmaydi.
Bu boʼlimda quyidagi masalalar ochib beriladn:
— bolalar bogʼchasining har xil yosh guruhlarida elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirishga oid ishlarni tashkil qilish;
— kam komplektli bolalar bogʼchasida mashgʼulotlarni tashkil qilish va rejalashtirish;
— matematika mashgʼulotlaridan qilinadigai didaktik talablar
— elementar matematik tasavvurlarni shakllantnrish usullari;
— maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni rpshojlantirishda oila bilap ishlashni tashkil etish.
Qoʼllanma bu boʼlimining asosiy maqsadi — bolalar bogʼchasida ish tashkil etish va rejalashtirish, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga matematika oʼqitishning asosiy tashkiliy masalalar bilan tanishtirishdan iborat.
Talaba bu boʼlim materialidan foydalanib, laboratoriya va nazorat ishlarnni bajarishi, mazkur masala boʼyicha sinov va imtihonlarga tayyorlanishi mumkin.
Ikkinchi kichik guruh.
Ikkinchi kichik guruhda bolalarga sonlargacha boʼlgan davr oʼrgatiladi. Bunda ularga miqdoriy munosabatlar tushuntiriladi. Bolalarga turli buyumlar toʼplami bilan ishlash, yaʼni ularning har xil belgi alomatlariga koʼra birlashtirish, tenglpk va tengsizlikni taqqoslash natijalarini koʼp, kam. teng soʼzlari bilan belgilashni oʼrgatish koʼzda tutiladi.
Bolalar buyumlarning uzunliklari, kengliklari, balandliklarini taqqoslashga oʼrgatiladi; geometrik figuralar — doira, kvadrat bilan tanishtiriladi; fa- zoviy yoʼnalishlar bilan tanishtiriladi: «oʼzidan» ol- dinga, orqaga (orqasidan), oʼpgga (oʼngdan), chapga (chap- dai), vaqt boʼyicha orientir (moʼljal) olishga, ertalab,, kunduzi, kechqurun, kechasi soʼzlarini toʼgʼri qoʼllashga oʼrgatiladi.
Mashgʼulotlar oʼquv yili boshidan boshlab haftasiga 1 martadan (1 yilda 36 marta) oʼtkaziladi. Sentyabrь oyida bir mashgʼulotning davomnyligi 10 minutdan osh- masligi kerak. Oktyabrь oyidan boshlab mashgʼulot da- vomiyligi sekinasta 15 minutga stkaznladi.
Ikkinchi kichik guruhda elementar matematik tasav- vurlarga bagʼishlangan mashgʼulotlarda oʼqitish abniy taʼsir xarakterida boʼlishi kerak. Bolalar bilimlar- tarbiyachining harakatlarini, uning tushuntirish va koʼrsatmalarini idrok qilish asosida, shuningdek, didaktik materiallar bilan mustaqil ishlash vositasida oʼzlashtiradilar.
Qoʼllanma bu boʼlimining asosiy maqsadi — bolalar bogʼchasida ish tashkil etish va rejalashtirish, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga matematika oʼqitishning asosiy tashkiliy masalalar bilan tanishtirishdan iborat.
Talaba bu boʼlim materialidan foydalanib, laboratoriya va nazorat ishlarnni bajarishi, mazkur masala boʼyicha sinov va imtihonlarga tayyorlanishi mumkin.
Oʼyin shaklida berilgan oʼquv materialini kchchnk bolalar yaxshi oʼzlashtiradilar. Shu sababli mazkur guruhda yaxshisi mashgʼulotlarni didaktik oʼyinlar shaklida yoki aqalli ularni kutilmagan sovgʼalar (buyumlar, oʼy- inchoqlar va boshqa narsalarning kutilmaganda paydo boʼlishi) dan boshlash durust boʼladi. Shuningdek har hil faol harakatli oʼyinlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Oʼqitish-oʼrgatishni bunday oʼyinlarni iloji boricha hamma bola ishtirok etadigap qilib tashkil qi- lish kerak.
Elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirishda bolaning didaktik material bilan ishlashi, ishlarni maʼlum tartibda bajara olishi (buyumlarni rasmlarga, kartochka-namunalarga joylashtirish) katta ahamiyatga ega. Sanoqqa ond didaktik materiallarni kichkintoyga alohida qutilar (konfetlar, patnislar) da berish kerak.
Oʼqituvchi bolalarga operatsiyalar ketma-ketligini mukammal tushuntirib, har bir ish usulining namunasini koʼrsatadi. Tushuntirishlar kichknna bola idrok qila oladigan surʼatda aniq, qisqa berilishi kerak. Har qaysi ish usulini, yangilikni alohida ajratib, 2—3 martadan koʼrsatish kerak. Bir xil harakat usullarinn har xil vaziyatlarda va har xil koʼrsatma materiallar bilan koʼp martalab aytib koʼrsatish, ularni bolalar ;yaxshi oʼzlashtirishlari uchun imkon beradi.
Matematik bilimlar bolalarga, }chlar nimani bi- lib olganliklari va nimaning uddasidai chiqa olishlarini hisobga olgan holda, aniq sistema va ketma-ketlikda beriladn.
Oʼrta guruh.
Oʼrta guruhda mashgʼulotlar sentyabr oyidan boshlab, haftasiga 1 marta oʼtkaziladi. Mashgulot 20 daqiqa davom etadi. yil davomida 36 ta mashgʼulot oʼtkaziladi.
Bolalar harakatli-koʼrsatmali shaklda berilgan oʼquv materiallarini yaxshi oʼzlashtiradi. 5 yoshga qadam qoʼygan bolalarni oʼqitishda didaktik oʼyinlardan keng foydalanish kerak. Topshiriqlarning bajarilish ja- rayonida oʼqituvchi bolalarni oʼz harakatlarini (nima qilganlarini va qanday qilganlaripi, natijada nima hosil boʼlganini) tushuntirib berishga undaydi.
Birinchi mashgʼulotlardan boshlaboq bolalarga mos muammo xarakteridagi masalan, mashina qansi darvozadan oʼtdi (oʼtmadi)? Nega? Qimning uyi (stoli, karavoti) baland (past)? Nega? Аyiqlarga kursilar, olmaxonlarga yongʼoqlar, bolalarga bayroqchalar yetadimi? kabi masalalarni berish kerak.
Oʼqitishda bolalarning emotsional kayfiyati, qiziqtirilganliklari katta ahamiyatga ega. Shu sababli mashgʼulotlarda rangli koʼrgazmali qoʼllanmalardan, turli didaktik materiallardan foydalanish kerak.
3- Katta guruh.
6 yoshli bolalarda oʼz xulq-atvorini boshqarish qobiliyati paydo boʼladi; erkin xotira, diqqat rivojlanadi. Shu yoshda topshiriqni bajarishga, oʼz ishiga ijobin baho olishga intiladilar. Ular oʼquv topshiriqlari (vazifasi)ga katta qiziqish bilan qaraydilar.
Bolalar katta guruhda birinchi oʼnlik sonlarini yaxshi oʼzlashtirishlari kerak. Har xil buyumlar toʼplamini sanash, ularning qatorda kelish tartiblarini aniqlash jarayonida sonlar mohiyatini oʼzlashtirii! amalga oshnriladi. Bolalar bilan bajariladigan hamma ishlar ular oldingi bosqichlarda olgan bilimlar va ularni hisobga olish asosida tashkil qnliiadi. Oʼqitishni oʼtilganlarni takrorlashdan boshlash kerak. Har qaysi yangi bilim oldin oʼzlashtirilgan bilimlar tizimiga kiritilishi zarur.
Mashqlar miqdori yetarli boʼlgandagipa oʼquvchilarda puxta malaka va koʼnikmalar shakllanishi mumkin. Bolalarni buyumlar, oʼyinchoqlar, geometrik figuralar, kartochkalar va rasmlardagi tasvirlarni sanash (qayta sanash, qoʼshib sanash, ajratib sanash) ga, obʼektlar miqdorlarini sezish bilan aniqlashga mashq qildirish kerak.
Mazkur guruhda haftada 1 tadan mashgʼulot oʼtkaziladi. Mashgʼulotni haftaning birinchi yarmida jismoniy tarbiya mashgʼuloti bilan qoʼshib olib borish maqsadga muvofiq.
Maktabga tayyorlov guruhi.
7 yoshga qadar bola son, buyumlarnnng shaklp va kat- taligi haqida nisbatan koʼproq bilimlarni oʼzlashtir- gan boʼlishi, fazoda (2 va 3 oʼlchovli) va vaqt boʼyicha moʼljal ola bilishi kerak.
Tarbiyachi bolalarda matematik bilnmlarga ustivor (turgʼun) qiziqish, ulardan foydalanish malakasi va ularni 'mustaqil zgallashga intilinshi tarbiyallshga harakat qilishi kerak. Shu yoshda bolalarda mustaqil fikrlashni, fazoviy tasavvurni rivojlantirnsh, ay- niqsa, muhim.
«Maktabgacha tayyorlov guruhi uchun elemeptar matematik tasavvurlarni rivojlantirish dasturi» bolalar- ning oldingi bosqichlarda olgan bilimlarnni sistsmalashtirish, kengaytirish va chuqurlashtirishni nazarda tutadi.
Mazkur guruhda haftasiga 2 tadan (bnr yilda 71 ta) mashgʼulot oʼtkaziladi.
Matematikadan har qanday mashgʼulotni tuzishda bolalar tarbiyachining stoli yonida ishlashlari bilan bir qatorda oʼz oʼrinlarida tarqatma materiallar bilan mustaqil ishlashlari ham nazarda tutilishi zarur.
5- §. Matematika mashgulotlarining didaktik talablari
Matematikadan mashgʼulotlar hafganing maʼlum bir kunida oʼtkazilishi kerak. Tarbiyachi mashgʼulotga tayyorlanar ekan, dastur mazmunini sinchiklab oʼrganadi. Matematik bilimlar bolalarga qatʼiy aniqlangan sistema va izchillikda beriladi, bunda yangi materiallar bolalar oʼzlashtira oladigan boʼlishi kerak. Har bir vazifa bir qator kichik topshiriqlarga boʼlinadi. Bu kichik topshiriqlar ketma-ket oʼrganiladi. Masalan, tayyorlov guruhi bola- larini buyumlarni boʼlaklarga boʼlish bilan tanishtirish bunday ketma-ketlikda amalga oshiriladi: bolalar birinchi mashgʼulotda buyumlarni ikkita teng qismga boʼlishni mashq qiladilar va yarim nima ekanini oʼz- lashtiradilar; ikkinchi mashgʼulotda bolalarning teng ikkiga boʼlinadigan buyumlar haqidagi tushunchalari kengaytiriladi va shunga mos lugʼati aktivlashtirila- di; tarbiyachi uchinchi mashgʼulotda bolalarga buyumlarni teng toʼrt qismga boʼlish usullaripi tanishtiradi, shuningdek butunning qismga munosabatini koʼrsatadi; keyinroq bolalarga geometrik figuralarni ikki va toʼrt qismga boʼlishning har xil usullarini koʼrsatadi, bolalar butun bilan qism orasidagi munosabatlarni oʼrnatishadi.
Shunday qilib, dasturning har bir boʼlimi ketma-ket oʼtkaziladigan bir necha (uch-olti) mashgʼulotda amalga oshiriladi. Bolalarning bilimlari mashgʼulotdan mashgʼulotga kengayadi, aniqlashtiriladi va mustahkamlanadi.
Dasturning bir boʼlimidan ikkinchi boʼlimiga oʼtishda oʼtilganlarni takrorlash, yangi bilimlarni oʼzlashtirilgan bilimlar bilan bogʼlashni taʼminlash katta ahamiyatga ega.
Yangi materialni oʼrganish jarayonida oʼtgan materialni takrorlash bolalarning bilimlarini chuqurlashtiribgina qolmay, balki ular eʼtiborini yangi materialga qaratish, uning puxta oʼzlashtirilishiga imkon beradi.
Odatda yangi mavzuni uch—besh mashgʼulot davomida, oldin uning birinchi qismida, keyinroq ikkinchi qismida oʼrganiladi. Mavzuni ikki hafta, baʼzan uch hafta oʼtganidan keyin takrorlash kerak. Eski materialga qaytish davri borgan sari dasgurning har bir oʼrganilgan boʼlimi oʼquv yili oxiriga qadar tarbiyachining fikr doirasida boʼlib turishi kerak.
Shu munosabat bilan bir mashgʼulotning oʼzida das- turning bir boʼlnmiga yokn har xil boʼlimning, yaʼni «Miqdor», «Sanoq», «Kattalik», «Shakl» va boshqa boʼlimlariga oid masalalar oʼrganilishn va takrorlanishi mumkin.
Oʼqitishning hamma boʼlimlari boʼypcha dasturnn bo- lalar izchil oʼrganishini va ularda elementar matema- tik bilimlar sistemasnni shakllaptirishni shundan qilib taʼminlash mumkin boʼladi.
Matematika oʼqitishda mashgʼulotning har xil turi- dan foydalaniladi. Mashgʼulot turi uning mazmupi bilan aniqlanadi. U yangi materialni oʼrgannshga yoki oʼtilganlarni takrorlashga, bir qator mashgʼulotlarning materiallarini umumlashtirishga yokn bolalarning bi- limlarini tekshirnshga bagʼishlanadi.
Oʼqitish tajribasida qurama mashgʼulotlar eng koʼn oʼrnnni oladi, ularning birinchi qismida 8—10 daqiqa ■davomida yangi material oʼrgannladi, ikkinchi qismida (9—G2 daqiqa davomida) oldingn mashgʼulotlarda ol- ingan bilim va koʼnikmalar mustaxkamlanadn, oxirida esa bolalarga ilgari oʼzlashtirnlgan bilimlar 3—4 daqiqa takrorlatiladi.
Yangi materialni oʼzlashtirish bolalardan koʼproq zoʼriqishni talab qiladp. Shu sababln mashgʼulot oxirn- da tanish materialni kiritish bnr oz boʼshashish imkonn- ni beradi. Masalan, tayyorlov guruhidagi mashgʼulotlarning birinchi qismida 5 sonining oʼzidan kichik ikkp sondan iborat tarkibi bilan tannshtirish, nkkinchi qns- mida doira va oval chiza olish malakasn qaraladi.Z va 4 sonlarining ikkita kichik sondan iborat tarkibi oʼrganilishi, bilimlar mustahkamlanishi mumknn. Uchinchk qismda «Nima oʼzgardi?» oʼyinda buyumlar toʼplamini sanash (masalan, samolyotlar zvenolari nechtaligini, har qaysi zvenoda nechtadan samolyot borligini, hamma samolyotlar nechtaligini aniqlash)ga donr mashqlar ba- .jarilishi mumkin. Mashgʼulotning tuzilishn (struktu- rasi) dastur boʼlimlarining hajmi, mazmuni, koʼrgaz- maliligi, tegishli bilim va koʼnikmalarning oʼzlashti- rilish saviyasi va boshqa omillarga bogʼliq.
Mashgʼulotlarnp takroriy mashqlardan boshlash maq- sadga muvofnq, bu mashqlar oʼziga yarasha aql gnmnasti- kasidir, masalan, «Kim qaysi oʼyinchoqlarni sanadi? Oʼyinchoqlar nechta?» kabi oʼyin-mashqlardan boshlash mumkin. Bulardan katta guruhda foydalanish mumkin. (Chaqirilgan bolalar tarbiyachi koʼrsatmasiga binoan oʼyinchoqlarni sanab chiqadilar, soʼngra oʼyinchoqlar salfetka bilan yopiladi, shundan keyin bolalar u yoki bu oʼyinchoqdan nechtadan boʼlgani yoki kimda oʼyinchoqlar borligini va oʼyinchoqlar qancha boʼlganini topadilar.)
Bolalar (oʼrta, katta va maktabga tayyorlash guruhlarida), buyumlarni va geometrik figuralarni har xil alomatlari boʼyicha guruhlarga ajratnshni, oʼyinchoqlar, figuralar, jadvallar toʼplamiga tayyorlov guruhlari- da «qancha» soʼzi bilan savollar oʼylab topishni mashq qnladilar. Shuningdsk «Qoʼshnilaringni top», «Men qaysi sonni oʼtkazib yubordim?», «Qim koʼp bilsa, u uzoq sanaydi» kabi oʼyinlar oʼtkaziladi.
Yangi materialni tushuntirishda tarbiyachinipg yoki chaqirilgan bolaning harakatlari ha.mma bolalarga koʼ- rshshb turishi muhim.
Keyinroq bilim va koʼnikmalarni mustahkamlash uchun topshiriqlar hamma bolaga bir vaqtda beriladi. Bolalar oʼrinlarida yuzlari (yoki yon tomonlari) bilan qarab oʼtirishlari kerak. Chunki toishiriqlarning ba- jarilishini tekshirishda yoki yangi topshiriqlar berishda tarbiyachi bolalar eʼtiborini namunaga tortishn, bajarilishining u yoki bu jihatini koʼrsatishi kerak boʼladi. Olti oʼrinli stollar mavjud boʼlganda, uning atrofiga toʼrttadan ortiq bolani oʼtqazmaslnk kerak, zarur boʼlsa, qoʼshimcha 1—2 ta stol qoʼyish kerak.
Bolalarning bilim va koʼnikmalari tekshiriladigan mashgʼulotlar tarbiyachi stoli oldida tashkil qilinadi.
Аgar mashgʼulotning borishida yoki uning oxirida harakatli oʼypnlardan foydalaniladigan boʼlsa, bu oʼyinlarni oʼtkazish uchun oldindan joy tayyorlab qoʼyish kerak.
Mashgʼulotlarni muvaffaqiyatli oʼtkazishda koʼrsatma- qoʼllanmalarni toʼgʼri tanlashning ahamiyati katta. Matematik tasavvurlarni shakllantnrishda ham, bolalarni dastlabki umumlashtirishlarga keltirish (qoʼshni sonlar orasidagi bogʼlanishlar va munosabatlar, «teng», «ortiq», «kam», «butun», «qism») borasida ham koʼrsatmalilik boshlangʼich moment boʼlib xizmat qiladi. Hamma mashgʼulotlarda kundalik turmushda ishlatiladigan buyumlar, oʼyinchoqlar, tabiiy materiallardan keng foy- dalaniladn. Hamma bolalar oʼyinchoqlar bilan oʼynashlari uchun oʼyinchoqlar koʼp miqdorda tanlanadi.
Matematik bilimlar abstraktsiyalash yoʼli bnlan oʼzdashtirilishi sababli turli-tuman buyumlardan foydalaniladi. Oʼqitishning maʼlum bosqichida jadvallar, sxemalar (olmani ikkita va toʼrgta teng qnsmga boʼlish sxemasn) koʼrsatmali material boʼlishi kerak.
Koʼrsatmalilikning xarakteri yoshdan-yoshga oʼtish bilangina zmas, balki joyga hamda bilimlarni oʼzlashtirishning har xil bosqichlarida konkreg bilan abstrakt orasidagi munosabatlarga bogʼliq holda ham oʼzgarib turadi.
Chunonchi oʼqitishning maʼlum bosqichida buyumlar toʼp- lamini sanash «Sonli jadvallar», «Sonli zinachalar» va boshqa mashqlar bilan almashtiriladi.
Koʼrsatma-qoʼlanmalarni tanlash va ular kombinatsiyasi mashgʼulotlar jarayonidagi bilim va koʼnikmalarni zgallashga bogʼliq.
Bolalar bilimlarini umumlashtirish, har xil bogʼ- lanishlarni, munosabatlarni koʼrsatish kerak boʼladi- gan hollarda koʼrsatmalilikning bir necha turini kom-binatsiyalash kerak. Masalan, qoʼshni sonlar orasidagi bogʼlanish va munosabatlarni, yoki sonlarning birliklardan iborat miqdoriy tarkiblarini oʼrganishda har xil oʼyinchoqlardan, geometrik figuralar jadvallari va h. k. dan foydalaniladi.
Bolalar matematik obʼektlarning ayrim belgilari yoki xossalari haqida dastlabki tasavvurlarni olgan- laridan keyin, ularning uncha koʼp boʼlmagan miqdorn bilan chegaralanishi mumkin. Shu bilan birga buyumlar, bolalarga tanish, ortiqcha detallarsiz, qaralayotgan belgisi aniq ifodalangan va uni koʼrish nisbatan oson boʼlishi kerak. Masalan, toʼplam zlementlarini emas, balki uning boshqa tarkibiy qismlarini kichkintoylar- ga koʼrsatish uchun ikki-uchta rangli kubchalar (gʼisht)lar yoki uzun va qisqa lentalar olinadi.
Matematika mashgʼulotlarida, odatda, koʼp turdagi buyumlar toʼplamidan, koʼrgazmalardan foydalaniladi, shu sababli bularni joylashtirish tartibinp oʼylab koʼrish juda muhim.
Kichik guruhda bolalarga material xususiy qutida (konvert) da beriladn. Katta bolalarga tarqatma sanoq materialini stolga bitta patnisda (bitta qutida) berish mumkin. Koʼp turdagi buyumlardan fopdalangan-
da ularni shunday joylashtirish kerakki, mashgʼulotni boshlash uchun kerak boʼladigan material eng ustnda tur- snn.
Аloqa usullarinp qandap bnrta qoʼshib olib borish kerak?
Bola tafakkurinn koʼrsatmali-harakatli xarakterda ekailigi ularning koʼrsatma-qoʼllanma bilan xar xil qarakatlarini tashkil qilish orqali matematpk bilim- larni shakllaptirish zarurligini asoslaydi.
Ogʼzaki bayon usuli (metodi) maktabgacha yoshdagn bo- lalar bilan ishlashda uncha katta oʼrin olmaydi va bo- lalar bilan soʼzlashuv shaklida foydalaniladi.
Bilim, malaka, koʼnikmalarni oʼzlashgirishga har xil usullardan foydalanish va ularni birga qoʼshib ishlatish bilan erishiladi. Usullarni tanlash u yoki bu dastur masalasi mazmuni, shunnngdek bolalarning tegishli bilim va koʼnikmalari darajalari, nihoyat, har qaysi yosh xususiyatlari bilan aniqlanadi.
Uqptish kattadan bolaga bilimlarni oddiy uzati- lishiga keltirmasligi kerak. Tarbiyachi birnnchi navbat- da bolalarning matematik bilimlarga qiziqishlarni, matematik qobi.chiyat—musgaqil fikrlash, umumlashti- rish qobiliyatini, abstraktsiyalashni, fazoviy tasavvur va hokazolarni, shunnngdek, matematik bilim, malaka va koʼnikmalarni mustaqil egallash va qoʼllay olish im- konini rivojlantirishi kerak.
Butun matematika oʼqitish taqqoslash asosida quri- ladi.
Taqqoslash asosida ;bolalarda juft, butun va qism, uzun-qisqa, chapga-oʼngga kabi qarama-qarshi tushunchalar shakllanadi.
Taqqoslash sharoitini, bu aqliy harakatni rivols- lantirib, sekin-asta qiyinlashtirib borish muhim.
Bolalar buyumlarni bir xil belgilari boʼyicha h.ar xil rejada taqqoslashni mashq qiladilar, bunda oldin buyumlarni juftlab taqqoslashni, keyin esa bir necha buyumpi birdaniga taqqoslashni va ularni u yoki bu bel- gilari boʼyicha guruhlashni (masalan, geometrik figu- ralarning shakllari, ranglari va h. k. boʼyicha taqqos- lashni) oʼrganadilar.
Bolalarning qoʼllanmalar bilan ishlashlarining maʼlum sistemasini tashkil qilishda tarbiyachining ro- li harakatlarning bajarilishi jarayonida zarur yor- dam berish, tashabbusni, mustaqillikni ragʼbatlanti- rishdan, bolalarni xulosalarga olib kelishdan iborat.
Tushunarli,, aniq ifodalangan vazifani qoʼyish bolalar tafakkurini faollashtirpshning zarurin sharti- dir.
Vazifa (oʼyin, amaliy, bilish) qoʼnish xarakteri bo- lalarning yosh xususnyatlari bilan ham, matematik Ma- sala mazmuni bilan ham aniklanadi.
'Garbiyachi bolalarga yangn harakatlarni koʼrsatadn va tushuntiradi, shu bnlan bnrga, u noʼl qoʼyilishi mum- kin boʼlgan xatolarning oldinn olpshga harakat qiladi. Buning uchun harakat texnikasini (tekshirishga, ustiga qoʼyishga, yoniga qoʼyishga doir) snnchiklab ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega.
Tarbiyachi mashgʼulotga tayyorlanar ekan, oldindan bolalarga nimani koʼrsatish, nnmani tushuntirish va bo- lalar mustaqil ravishda nima qila olishlarini ham chuqur oʼylab, beriladigan savol va harakatlar rejasi- ki tuzib oladi.
Bilim va koʼnikmalarni puxta oʼzlashtirish uchun bo- lalar bevosita yangi material bilan tanishish jarayonida ham, undan keyingi mashgʼulotlarda ham yetarli mnq- dorda mashq bajarishlari kerak.
Bir xil narsaning oʼzinn koʼp martalab -takrorlayverish nstalgan samarani bermaydi va bolalarning'charchashiga sabab boʼladi. Koʼrgazmali qurollarni almash- tirish va bolalar faoliyatmni tobora murakkablashti)- rib, metodik usullarni oʼzgartirib turnsh muhimdnr. Shu yoʼl bilan bolalarning qnziqishlarini, fikrlash- larini aktivlashtirish, charchashining oldiin olish mum- kin boʼladi.
Аna shunday sharontda yangi bilimlar oʼzaro bir-biri- ga uzviy bogʼlanadi. Natnjada ular kengayadi, aniqlana- di, umumlashadi va mustahkamlanadi.
Kichik guruhlarda bir mashgʼulotda mashqlarning nkkitadan toʼrttagacha variantlaridan foydalaniladi, katta guruhlarda esa toʼrttadan oltitagacha, ayrim hollarda bundan ham koʼp (bir xil .turdagi mashqlar kichik guruhlarda 2—4, katta guruhlarda. 5—6) varn- antlaridan foydalaniladp. Masalan, katta guruh 'bo- lalarining tartib, sanoq koʼnikmalarini mustahkamlash uchun buyumning boshqa buyumlar orasidagi oʼrnini aniq- lash, u yoki bu oʼrinni egallab turgan buyumni almashtn- rish taklif qilinadi. Bunda tarqatma materialning nkki-uch xilidan foydalaniladi.
Utilganlarni takrorlash mashgʼulotlarida ular yangi bilimlarni mustahkamlash, shu bnlan bnr vaqtda bolalar ilgari oʼzlashtirgan bilnmlarga oid mashqlardan foydalanish maqsadga muvofiq.
Buyumlar miqdori ularning kattaligiga bogʼliq boʼl- masligini 'oʼrta guruh bolalariga koʼrsatib. tarbiyachi katta va kichik buyumlar bilan bir qatorda uzun va qis- qa (kalta), baland va past buyumlardan foydalanish va buyumlarning kattaliklarini belgilash uchun aniq soʼzlardan foydalanish mashqlarini mustahkamlashi mumkin.
Buyumlar va geometrik figuralarning har xil belgi- lari boʼyicha guruhlarga ajratishga doir mashqlar kat- ta ahamiyatga ega, bunday mashqlar shu vaqtning oʼzida bolalarning shakl. kattalik, miqdor ra h. k. haqidagn bilimlarini mustahkamlaydi.
Bilimlarni mustahkamlash uchun tarbiyachi har xil xarakterdagi, yaʼni amaliy, oʼyin, musobaqa elementla- ri bilan bogʼliq mashqlardan foydalanadi. Uch-toʼrt yoshdagi bolalarni oʼqitishda, ayniqsa, oʼyin elementlari- dan keng foydalaniladi. Shuni esda tutish muhimki, di- daktik materialni va usulni almashtirish bilim va koʼnikmalarni alohida zoʼriqishlarsiz oʼzlashtirishni taʼminlovchi vositadir.
Oʼyin momentlariga haddan tashqari berilib ketmas- lik kerak, chunki oʼyin asosiy narsadan—matematik ishdan chalgʼitishi mumknn, natijada bolalar mashgʼulot re- jasida nazarda tutilgan bilim va koʼnikmalarni oʼz- lashtira olmaydilar.
6-§. Matematika mashgʼulotlarida tarbiyachining nutqi
Matematika aniq fan, 'shu sababli oʼqitishda bola- lar oʼz fikrlarini aniq va bogʼliqli bayon qilishni oʼrganishlari juda muhim. Bolalar har doim tarbiyachining mantiqan ixcham, savodli nutqini eshitishlari kerak. Tarbiyachplar koʼpincha u yoki bu matematik atama- ni ishlatishganida «toʼplam», «miqdor», «son», «raqam», «kattalik», «shakl», ..., «figura», «tomon», «yoq» va h. k. tushunchalar orasidagi farqlarni oydin tasavvur qila olmaganlari tufayli xatolarga yoʼl qoʼyishadi.
Matematik tushunchalarning .mazmunini bilnb olish! muhim, busiz bolalarga ilmiy nshonchli bilimlarni be- rib boʼlmaydi.
Fazoviy va miqdoriy belgilar va munosabatlar fa- qat soʼzlar yordamida akslanishi mumkin. Shu sababli bolalar tomonidan matematik obʼektlarning xossalari va belgilarinipg ajratilishi, albatta, ularning nomlari bilan kuzatiladi. Bola boglapgan koʼshma gap va ergashgan qoʼshma gap tuza olmagani uchun nutqda matematik mukosabatlarni aks ettirish uiga juda qiyinlik qiladn. Bu malakani sinchiklab nshlab chiqishga toʼgri keladi.
Oldin savollarni boʼlaklarga ajratish maqsadga muvofiq, masalan, bolalardan—«Qizil tasmachada nechta tosh bor?», — deb soʼraladi. Soʼngra bolani ushbu bogʼ- lanishni oʼrnatishga oʼrgatish kerak: «Qizil tasmachada bitta, koʼk tasmachada esa koʼp tosh bor».
Tarbiyachi yo javob iamunasini beradi, yoki bola uchun javob beradi: «Qizil tasmachada bitta tosh bor, koʼk tasmachada esa...» —■ «koʼp tosh bor» deb toʼldiradi kichkintoy.
Bolalar matematik fikrlarni qnsqa va aniq, ish moxiyatini aks ettirib tuzishga oʼrgatiladi. Uch yoshli bola («Qoʼgʼirchoqlar nechta boʼlsa, pislachalar shuncha» deydi yoki «Idishlar koʼp, qoʼgʼirchoqlar kam» deydi, yoki «Toʼrt uchdan katta, uch esa toʼrtdan kichpk», deb javob beradi.
Bolalar nutqida matematik obʼektlar bilan baja- riladigan ishlarning aks etishiga katta eʼtibor berish kerak. Bolalar u yoki bu topshiriqlarning bajarilishi- nn, albatta, sgapirib berishlarn va tushuntirishlari kerak. Аjratilgan xossalar, belgilar (alomatlar) va mos harakatlar usullari orasida boglanishlar, yaʼni. bilimlar bilan ularning idrok qilinishi orasida bogʼ- lanishlar shu asosda oʼrnatiladi. Bolalar.uchun har bir yangi harakatni tarbiyachining oʼzi koʼrsatadi, uni aniq koʼrsatmalar tushuntirishlar bilan olib boradi. Bu koʼrsatma va tushuntirishlar mumkin boʼlgan xatolar- ning oldini olishga yoʼnaltirilgan boʼladi, bunda ham- ma ish usullarini tarbiyachining oʼzi koʼrsatadi, jara- yonni va ishlarning bajarilish tartibini oʼzi tushun- tiradi. Masalan, bolalarga sanoq usullarini oʼrgatar ekan, tarbiyachi bolalar koʼz oldnda buyumlarni sanaydp va bunday deydi: «Men matryoshkalarni qoʼgʼirchoqlarni oʼig qoʼlim bilan chapdan oʼngga qarab sanayman, ularga bunday tegaman, bitta, ikkita, uchta — jami uchta matryoshka deyman».
Didaktik materialni :almashtirib, tarbiyachi bir' xil harakatning oʼzini koʼp marta takrorlaydi, bunda u har doim xarakat nomini aytib turadi.
Bolalar nnma qilishlarini BY kanday qilishlarinn gapirib berishadi. Bolalarshshg u yoki bu harakatni oʼzlashtirii^lariga qarab, ogʼzaki tushuntirishlarning roli orta boradi. Tarbiyachi bolalarni soʼz boʼyicha i:ts- lashga Oʼrgatadi, borgan sari ularga koʼproq mustaqil- lik beradi. Аgar dastlab harakat usullari mufassal tushuntirilgan boʼlsa, keyinroq koʼrsatmalar umumiy xarakterga ega boʼla boshlaydi, masalan: «S.tolning uz- unligi va kengligi, boʼyi va enini aniqroq oʼlchashga ha- rakat qiling».
Shundan keyin bolalar qoʼGshlgan masalani hal qil- gunga qadar harakatlarni rejalashtirishga oʼrgatiladi, ular ushbu xil savollarga javob berishadi: qaysi len- ta uzun, qaysi lenta qnsqa ekannni qanday bilish mum- kin? Siz toʼgʼri toʼrtburchaklarn!! teng ikkiga qanday boʼ- lasiz? Qaysi xaltada don koʼpligini qanday bilasnz?
Oʼqitishning bunday izchillikda boʼlishi 'bilnsh ja-< rayonlarini rivojlantprnshda katta ahamiyatga ega.
Shunday qilib, bolalar, albatta, nima 'qilganlik- lari va qanday qilganliklari, keyinroq nima qilish- lari haqida gapirib berishlarn kerak. Bunda ular tushunarsiz, anglab yetilmagan, yaʼni bevosita ular tajri- basida boʼlmagan narsalarni eslab qolishlariga ^hech bir holda yoʼl qoʼymaslik kerak.
Tarbiyachi bir narsannng oʼzi haqida bir nechta savol beradi, ammo har gal, bolalarni oʼylab, tushunib yetgan holda javob berishga undab, bu savollarni har xil ifo-dalab beradi. Chunonchi, tayyorlov guruhi bolalari len- taning uzunligini‘oʼlchaganlaridan keyin, u ushbularni soʼraydi: «Lentaning uzunligi nimaga teng? Lentaning uzunligi 3 ta oʼlchovga teng degani nimani bildnradn? Lentaning uzunligini oʼlchashda chiqqan 3 soni pimani bildiradi? Shunday uzunliqda lenta olish uchun yana oʼlchovni necha marta qoʼyish kerak?» Tarbiyachi sinqaei chiqqan (trafaret) javoblarga yoʼl qoʼymaydi, doimo bolalarga bu haqda qanday qilib boshqacha aytish mum- kinligini oʼylab koʼrishni taklif qilib turadi. («Ko- nuslar nechta boʼlsa, matryoshkalar shuncha», «Matryoshka va konuslar teng», «Matryoshkalar va konuslar toʼrtta- dan»), buyumlarning ikki guruhi oʼrtasida tenglik oʼr- katib, deyishadi katta guruh bolalari. Bolalar oldida har doim «Nega?», «Qanday?» savollari turishi kerak.
Tarbiyachi bolalarni oʼrtoqlarining javoblarini toʼldirishlari, tuzatishlari, aniqlashtirishlarini taklif qilib, ularning javoblarini yaxshi eshitishga oʼrgatadi: «Kim toʼldiradi, kim yaxshiroq gapirib beradi?» kabi savollarni beradi. Mashgʼulot jarayonida butun guruh va alohida bolalar ishini boshqarib turadi. Bu ishing uchun u har bir yangi savol va topshiriq bilan gu- ruhining hammasiga murojaat qiladn, javobni esa tar- biyachi chaqirgan bolagina beradi.
Frontal mashqlar oʼtkazishda bolalar koʼrsatmalar- ni tinglash, bolalar bilan bir xil surʼatda oʼynash, topshiriqlarni bajarishni oʼz vaqtida tamomlashga va, nihoyat, nima qilganliklari va qanday qilgailiklari, nima hosil qilganliklarini gapirib berishga oʼrgati- ladi. Kimda boshqacha javob chiqqan boʼlsa, u tovush chi- qarmay qoʼlini koʼtaradn. Javob har xil chiqqanda, qay- si javob toʼgʼriligi aniqlanadi va xatolarni tuzatish taklif qilinadi. Tarbiyachi har bir topshiriq bajaril- ganndan keyin baholaydi va bunda koʼrsatmalar baja- rilishining toʼgʼriligini, chalgʼimay ishlash malakasini taʼkidlab oʼtadi. Urtoqlarining javoblarini kuzatish malakasnni ragʼbatlantiradi.
Bolalarga matematika oʼrgatishda uning alohida xu- susiyatlarini hisobga olish.'kerak, chunki bolalarning hammasi ham matematik bilimlarni bir tekisda oʼzlash- tirishmaydi, matematikaga bir xilda qiziqishmaydi. Baʼzi bolalar u yoki bu harakat texnikasini qiynalib oʼzlashtirishadi, baʼzi bolalar esa matematik bogʼla- nnshlar va munosabatlarni nutqda akslantirishda qiy- naladilar. Bilimlarni oʼzlashtirish surʼati ham har xil bolada har xil, bir xil emas.
Bularning hammasi mashgʼulotlarda bolalardan re- javiy soʼrash, kimgadir ortiqcha marta nimadir qilish- ni, kimga esa nima qilgani va qanday qilganini soʼz- lab berishni taklif qilishni oldindan nazarda tutish kerakligini asoslaydi va h. k.
Qoʼshimcha individual mashgʼulotlar ortiqcha ekanlign aniqlanadi.
Bu xil mashgʼulotlar bolalar 3—4 ta mashgʼulotni oʼtkazib yuborganda, xotirasi juda boʼsh oʼquvchilar mav- jud boʼlganda (bu hol juda kam uchraydi) zarur boʼladi.
7-§. Bolalarda matematik bilimlarni mustahkamlash va ularni amalda qoʼllash
Bolalar olgan bilimlari kundalik hayotda,, oʼyinda, mehnatda, turmushda, shuningdek boshqa mashgʼulotlarda doim mustahkamlanishi juda muhim.
Bilimlarni mustahkamlashda didaktik Oʼyinlar. jumladan, xalh didakdik oʼyinlari matryoshkalar, piramidachalar va boshqa oʼyinchoklar bilan oʼynaladigan oʼyinlar muhim rolь 'oʼynapdi. Fazoda moʼljal (orien- tatsiya) olish mashklarini taʼminlovchi oʼyiplarga kat- ta ahamiyat beriladi.
Jismoniy tarbiya va musnqa mashgʼulotlarida bolalarning tartib sanoq bilan shugullannshlariga, harakat yoʼnalishlarnni annqlashlari va hokazolarga toʼgʼri keladi.
Gsometrik shakllarni bilish, kattalik belgilarini ajrata olish va ular orasida ,oʼlchov munosabatlarini oʼrnata olish malakasi, buyumlar orasnda fazoviy munosabatlar oʼrnata olishdan tashqari bolalar har doim rasm solish, loy va plastilindan narsalar yasash, kon- struktsiyalash va boshqa mashgulotlarida fopdalanishlari lozim.
Bolalarning bilimlari borgan sari mustahkamroq va taʼsirchanroq boʼlnb boradi, yangi sharoitlarga oʼtkaziladi, bolalar ularni mustaqil qoʼllanishga oʼrgana- dilar. ularning foydasiga tushunadigan boʼladilar.
Bolalarning sanashning, oʼlcham olishning muhim ekaniga ishonch hosil qilishlarida ularga yordam .bsrish zarur. Kattalar oʼzlaritsing matematik bilimlaridan qanday foydalanishlari (masofapi oʼlchashlarisht, oʼl- chovni qanday olishlari, buyumlarni sanashlarini va h. k.) ni kuzatish tashkil qilinadi.
Tarbiyachi bolalarga nima uchun odamlarga oʼlchay olish, sanash va hokazolar kerakligini tushuntiradi. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarda matematik bilnmlar- ga va ularni egallashga qiziqish uygʼotnshi zarur. Bu maktabda ;matematikaii muvaff.aqiyatli oʼqntishning garovi boʼladi.
8-§. Bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish usoʼllari
Bolalarda elementar ma.tematik tasavvurlarni sha- kllantirishda tarbiya.chi oʼqitishning har xil usullari :— amaliy, koʼrsatmali, ogzakn, oʼynn usullaridan /foy- dalanadi. Usulni tanlashda bir qator omillar-- mazkur bosqichda yechiladigan /dastur masalalari, bo- lalarninp yosh va individual xususiyatlari, zarur dn- daktik vositalarning mavjudligi va boshqalar hisob- ga olinadi.
Tarbiyachining metod va usullarning asosli tanlani-
18
shiga, har bir aniq holda ulardan ratsponal foydala- nishga doimo eʼtibor berib turishi quyidagilarni taʼ- minlaydi:
— elemen-tar matematik tasavvurlarning muvaffa- qiyatli shakllanishi va ularning nutqda aks ettirili- shi;
— denglik va tengsizlik munosabatlarini (buyumni soni, oʼlchami, shakln boʼyicha) idrok qilish va ajratish, natijaviy munosabatlar (oʼlchami yoki soni boʼyicha ort- tirish yoki kamaytirish)ni, analiz qilinayoggan obʼekt- larning miqdori, shakli, kattaligini umumin belgi sifatida ajratish, aloqa va bogʼlanishlarini aniqlash malakasi;
— bolalar oʼzlashtirgan amaliy ish usullari (Ma- salan, qarshi qoʼyish, sanash, oʼlchash bilan taqqoslash) ni yangi sharoitlarda qoʼllashga yoʼnaltirish va mazkur va- ziyatda ahamiyatga ega boʼlgan belgilar, xossalar, bogʼ- lanishlarni aniqlash, topishning amaliy usullarini mustaqil izlashga yoʼnaltirish. Masalan, oʼyin shart- sharoitlarida belgilarning tartibi, almashinib kelish qonuniyatini, umumiy xossalarni topishni oʼrgatish mum- kin.
Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish- da amaliy metod yetakchi metod hisoblanadi. Uning.mo- hiyati bolalarning buyumlar yoki ularning oʼrnini bos- uvchilar (tasvirlar, grafik rasmlar, modellar va h. k.) bilan ishlashning jiddiy aniqlangan usullarini oʼz- lashtirishga yoʼnaltirilgan amaliy faoliyatlarini tash- kil qilishdan iborat.
|
