Boshlang’ich sinf o’quvchilarida uchraydigan nutqiy
kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan darslar tahlili
Nigora Qodirjon qizi Sobirova
Namangan davlat universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang’ich sinf o’quvchilarida uchraydigan
nutq kamchiliklari va ularni bartaraf etish darslari tahlili xususida batafsil ma’lumot
berilgan.
Kalit so’zlar: nutq, o’quvchi nutqi, o’quvchining ruhiyati, nutqiy kamchiliklar,
«Tez va soz» o’yini, zamonaviy texnologiyalar, nutqiy mashqlar
Analysis of lessons aimed at eliminating speech defects found
in younger schoolchildren
Nigora Kodirjon kizi Sobirova
Namangan State University
Abstract: This article discusses in detail the speech defects encountered in
younger schoolchildren and the analysis of lessons on overcoming them.
Keywords: speech, student’s speech, student’s psyche, speech mistakes, the game
“fast and excellent”, modern technologies, speech exercises
Nutq faoliyatining o’ta murakkab, ilmiy jihatdan hali yetarli darajada
o’rganilmagan ruhiy jarayonlarga asoslanganligi bu faoliyatni ta’limiy maqsadlarda
tashkil etishda katta qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Bu boradagi tashkiliy ishlarni
yo’lga qo’yishda o’quvchining ongida kerakli ruhiy kechinmalarni yuzaga keltira
oladigan, shu kechinmalarning tabiatiga mos keladigan ta’limiy usul va vositalarini
tanlab olish eng muhim va murakkab vazifalardan biri hisoblanadi. Bu vazifani hal
qilishda o’quvchining ruhiyatiga xos bo’lgan jihatlarni hisobga olmaslik qanday salbiy
oqibatlarga olib kelishi xususida fikr yuritamiz.
Nutqni shakllantiruvchi ta’limni amalga oshirish uchun kerakli usul va vositalarni
tanlab olish bilan bog’liq masalalarni to’g’ri hal qilishning eng asosiy mezoni va
bitmas-tuganmas manbai tabiiy muloqot jarayoni ekanligini e’tirof etish zarur. Bu
o’rinda eng mukammal, har taraflama asoslangan usul va vositalar ham tabiiy
muloqotning barcha xususiyatlarini o’zida to’liq aks ettira olmasligini ham eslatib
o’tish joiz. Zero, dars jarayonida qo’llaniladigan usullar o’quvchi muloqotini tabiiy
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1083
muloqotga ma’lum darajada yaqinlashtirishi mumkin, lekin bu ishni bajarishda
o’quvchilarga hayotiy muloqot sharoitini to’liq ta’minlab berishning imkoniyati yo’q.
Ona tili va o’qish darslarini hozirgi zamon talablariga to’liq javob beradigan
usullar va vositalar yordamida tashkil etish uchun bir qator masalalarni hal qilish kerak
bo’ladi. Bu ishni quyidagi yo’nalishlarda olib borish mumkin:
1. Ona tili va o’qish darslarida qo’llaniladigan an’anaviy usul va vositalarni nutq
faoliyati nuqtai nazaridan qayta ko’rib chiqish va takomillashtirish.
2. Ta’lim sohasiga bevosita aloqador fanlar bo’yicha o’tkazilayotgan zamonaviy
tadqiqotlarni ko’zda tutgan holda yangi usul va vositalarni yaratish.
Ma’lumki, har qanday o’quv fani uchun kerakli usul va vositalarni belgilashda
shu fanning mazmunini aniqlash bilan bog’liq masalalarni ham yechishga to’g’ri
keladi. Demak, yuqorida ko’rsatib o’tilgan vazifalarni bajarishda ana shu talabni
hisobga olish lozim.
Nutq faoliyatini to’g’ri yo’lga qo’yishning eng muhim shartlaridan biri darsda
muloqot muhitini yartishdir. Bunday muhitning yuzaga kelishi ko’p jihatdan
o’quvchining o’qituvchiga va sinfdoshlariga qanday munosabatda bo’lishiga bog’liq.
Nutq o’stirishga, to’g’rirog’i, o’quvchilarda uchraydigan nutqiy kamchiliklar va ularni
bartaraf etishga mo’ljallangan an’anaviy usullarni tahlil qilish chog’ida ko’rsatib
o’tilganidek,
o’quvchining
faoliyati
berilgan
topshiriqlarni
bajarish
bilan
cheklanganligi uchun u o’zini erkin tuta olmaydi. Zero, o’quvchi faqat o’qituvchi taklif
qilgan ishni bajarishi, uning rejasiga to’g’ri keladigan gapni gapirishi yoki yozishi
mumkin. Bundan tashqari, o’quvchi har qanday ishni bajarish chog’ida shu jumladan,
nutq mashqlari jarayonida ham o’qituvchining asosiy maqsadi muloqotga kirishish
emas, balki o’quvchilarni nazorat qilish, baho qo’yish ekanligini his qilib turadi.
O’quvchining ruhiyatiga salbiy ta’sir qiladigan omillardan yana biri shundan iboratki,
darsda beriladigan har qanday topshiriqni o’quvchi ta’limiy maqsadga qaratilgan sun’iy
muloqot sifatida qabul qiladi. Bunday kechinma o’quvchida dars davomida
o’tkaziladigan har qanday muloqot tanqidiy munosabatning shakllanishiga olib keladi.
Ana shunday kamchiliklarning sabablarini aniqlash va ularni bartaraf qilish sohasida
olimlar va ko’plab iqtidorli o’qituvchilar juda katta ishlarni amalga oshirganlar. Shu
sohadagi izlanishlar asosidada ta’lim nazariyasi va amaliyotining yangi yo’nalishi -
hamkorlik
pedagogikasi
yuzaga
keldi.
Ushbu
pedagogikaning
an’anaviy
pedagogikadan farqi shundaki, bunday usulda ish olib boradigan o’qituvchi o’quvchilar
bilan munosabatni teng huquqlilik asosida tashkil qilishga, o’quvchilar bilan hamkorlik
o’rnatishga harakat qiladi. Buning uchun o’qituvchi o’quvchilarning mustaqil
izlanishlari uchun sharoit yaratishi, bilim olishga qaratilgan faoliyatini ijodiy faoliyat
bilan chambarchas bog’lanishiga e’tibor beradi. Hamkorlik pedagogikasi asosida ish
olib boradigan o’qituvchi o’zining o’quvchilardan har taraflama ustun ekanligini,
kerakli bilimlarni faqat o’zi bera olishi mumkinligini ta’kidlashga harakat qilmaydi.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1084
Aksincha, u bolalar bilan muloqot qilishdan o’zi ham manfaatdor ekanligini,
o’quvchilar ham ko’p narsalarni, hattoki, o’qituvchining o’zi ma’lum sababga ko’ra
bilmaydigan narsalarni ham bilishlarini ko’rsatishga intiladi. Agar o’qituvchi
o’quvchilar bilan shunday munosabatda bo’lsa, uning obro’siga putur yetmasmikan
degan e’tiroz paydo bo’lishi ham mumkin. Bunday salbiy holatning vujudga kelishi
yoki kelmasligi o’qituvchining o’ziga bog’liq. Bu borada V.A.Kan-Kalikning quyidagi
fikri diqqatga sazovordir: «Bolalar bilan munosabatni shunday yo’lga qo’yingki,
sizning yetakchilik mavqeingiz tabiiy ravishda butun pedagogik jarayon mantiqidan
kelib chiqsin»
1
. Bundan ko’rinadki, hamkorlik pedagogikasida o’qituvchining
mavqeini yuqoridan tazyiq o’tkazish evaziga tiklashga tamomila barham berish ko’zda
tutiladi. Bundan kelib chiqadiki, hamkorlik asosida ish yuritadigan pedagog
qattiqqo’llik, quruq pand-nasihat o’qish, o’quvchilarni tergab turish kabi «sinalgan»
usullardan voz kechishga to’g’ri keladi. Albatta, darsda o’quvchilarni o’z holiga tashlab
qo’yish bilan ham biror natijaga erishib bo’lmaydi. Zotan, darsda berilayotgan
bilimlarni egallash uchun o’quvchi ma’lum bir qiyinchiliklarni yengib o’tishi, buning
uchun irodani ishga solishi kerak bo’ladi. Tajribadan shu narsa ma’lum bo’ladiki,
o’quvchilarning ko’pchiligi irodaga suyangan holda amalga oshiriladigan faoliyat
jarayonida ma’lum bir vaqtdan so’ng bajarilayotgan ishdan chalg’iy boshlaydilar. Ana
shunday holatlarda o’qituvchi bolalarga o’z ta’sirini o’tkazishi kerak bo’ladi. Ammo
bu vazifani bajrish uchun faqat ijobiy omillardan foydalaniladi. Ma’lumki, bunday
omillar qatoriga bajarilayotgan ishdan zavqlanish, o’z kuchiga va qobiliyatlariga
ishonchining ortishi kabi kechinmalar kiradi.
Demak, hamkorlik pedagogikasining g’oyalarini o’qish darslariga joriy qilinsa,
darslarda muloqot muhitini yaratish uchun katta imkoniyatlar paydo bo’lar edi.
Jumladan, shunday pedagogik uslub o’qituvchi bilan o’quvchilar o’rtasidagi
munosabatni tubdan yaxshilashga sharoit yaratishi mumkin.
Muloqot usulini ona tili va o’qish darslarining barcha bosqichlarida qo’llash
mumkin. Shu usul asosida o’tkaziladigan darsda yangi mavzuni tushuntirish va uni
mustahkamlash uchun mo’ljallangan ishlarni quyidagi tartibda amalga oshirish
mumkin:
1. O’quvchilarni biror mavzu bo’yicha muloqotga jalb qilish.
2. O’tkazilgan muloqotning mazmunini tahlil qilish.
3. O’quvchilarning diqqatini muloqot jarayonida fikrlarni bayon qilish uchun
qo’llangan til vositalariga qaratish, shu vositalarning xususiyatlarini tushuntirish.
4. Yangi o’zlashtirilgan mavzuni ko’zda tutgan holda o’quvchilarning nutqini
takomillashtirish.
1
WWW ref.uz. Kann-Кalik V.A. Pedagogik muloqot haqida. - М., 2000.-S. 34.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1085
5. O’quvchilarni jonli muloqotga tortib, ular bilan birgalikda biror hayotiy
muammoni hal qilish.
Mazkur usul nutqning mazmunidan kelib chiqqan holda uning shaklini egallash,
so’ngra shu shakllar yordamida nutqni takomillashtirish va jonli muloqot yo’li bilan
muayyan hayotiy muammolarni hal qilishni ko’zda tutadi.
Yangi mavzuni muloqot usulida tushntirishga o’quvchini hech qanday
tayyorgarliksiz bevosita nutq faoliyatiga jalb qilish ko’zda tutiladi.
Masalan: 2-sinf o’qish darsligida berilgan «Kitob, mening do’stimsan» mavzusi
orqali fikrimizni to’liq yoritib berishimiz mumkin.
Kitob - mening do’stimsan.
Darsning maqsadi:
1) ta’limiy maqsad: to’g’ri, ravon va ifodali o’qish malakasini takomillashtirish,
kitobning yaratilishi, uning inson hayotidagi ahamiyati haqida ma’lumot berish;
2) tarbiyaviy maqsad: o’quvchilarni kitob o’qishga qiziqtirish, uni asrash
yo’llarini o’rgatish;
3) rivojlantiruvchi maqsad: ravon, to’g’ri va ifodali o’qish malakasini
rivojlantirish.
Darsning turi: yangi bilim beruvchi.
Darsning metodi: suhbat metodi.
Darsning jihozi: Darslik, kitoblar ko’rgazmasi, testlar.
Darsning borishi.
I. O’tgan darsni takrorlash va mustahkamlash maqsadida suhbat uyushtiriladi:
1. Hikoya nima uchun «Kitobni asrang» deb nomlangan.
2. Qadimda kitob qanday asralgan?
3. Hozir Italiyada noyob tarixiy kitoblar qanday asralyapti? (Bu ma’lumot oldingi
darsda gapirib berilgan bo’ladi: suvning bug’lanishi, suv bosishi natijasida kitoblar
nam tortib, mog’orlab ketayotgani uchun uni yelim haltalarga solib, uning ichidagi
havo chiqarilib, o’z holida saqlashga erishilyapti.)
II. «Kitobni asrang» hikoyasini o’qitish.
III. Didaktik o’yinlar:
a) «Kim ko’p kitob o’qigan?» (darslikdan tashqari)
1-variant. Kim ko’p ertak nomini aytadi?
2-variant. Kim ko’p ertak qahramonlari nomini aytadi?
3-variant. Kim ko’p hikoyalar nomini aytadi?
Natijani hisoblash uchun o’qituvchi o’quvchilardan birini chaqirishi mumkin.
Natija hisoblanib, g’oliblar taqdirlanadi.
b) «Tez va soz» o’yini.
Bunda asosiy e’tibor kitob ta’mirlashga qaratiladi. 3 ta bo’sh partalarda har
birining ustiga 1 tadan eskiroq kitob va ularni ta’mirlash uchun yelim, skotch, qaychi
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1086
qo’yilib, uch o’quvchi taklif etiladi. Ularga vaqt belgilanadi. O’quvchilar esa olqishlab
turishadi. G’olib o’quvchilar rag’batlantiriladi. (Bu o’yinni qatorlararo ham o’tkazish
mumkin.)
IV. Yangi mavzu bayoni. Bu darsda ham kitob haqidagi she’r- «Kitob, mening
do’stimsan» she’ri o’qilishi aytilib, doskaga mavzu yoziladi. Zafar Diyor haqida
ma’lumot beriladi, portreti ko’rsatiladi. Zafar Diyor sevimli bolalar shoiri bo’lib, u
1912-yilda Chust tumanida tavallud topgan. Zаfar Diyor bolalar uchun juda ko’plab
kitob yozgan. Uning «Qo’shiqlar», «Tantana», «She’rlar», «Muborak», «Suv bilan
suhbat» kabi ko’plab kitoblarini bolalar sevib o’qiydilar.
Kitob haqida quyidagicha suhbat o’tkaziladi:
1. Kitoblar qayerda turadi? (Kitob javonida.)
2. Kitob orqali biz nimalarni egallaymiz? (Bilimlarni egallaymiz.)
3. Kitobni nima uchun asrashadi? (Bolalar o’qishi uchun. Biz ham
darsliklarimizni asrashimiz kerak. Kitoblar qimat, Undan bizning ukalarimiz,
singillarimiz ham foydalanishadi. Kitobga ko’p kishilarning mehnati singan.)
4. She’rni ifodali o’qib berish yoki yoddan aytib berish yo’li bilan tanishtiriladi.
5. Lug’at ishi. Notanish so’zlar doskaga yoziladi, uni o’qiydi va ma’nosi
izohlanadi.
Shuur-ong, bilim, tushuncha.
Sahifa-bet.
6. She’r o’quvchilarga o’qitiladi.
7. Tanlab o’qish. Birinchi misrani o’qib, mazmunini tushuntiring, kim kitobdagi
olim bo’lishga undagan o’rinni topib o’qiydi kabi topshiriqlar beriladi.
8. Maqolni o’qib, mazmuni tushuntiriladi. O’quvchilardan bilgan maqollari
so’raladi. Yaxshi bilgan o’quvchilar rag’batlantiriladi.
9. Boshqotirmani yechish.
Javob: Kitob bilim manbai.
10. O’quvchilar bilimini nazorat qilish.
Test.
V. Uyga vazifa: she’rni yod olish, ifodali aytishga tayyorlanib kelish.
VI. O’quvchilarning reytingini e’lon qilish.
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, yangi mavzuni tushuntirish va mustahkamlash
jarayonida muloqot usulidan foydalanish bolalarni erkin va mustaqil fikrlash
malakalarini o’sishiga, erkin va mustaqil fikrlash doirasini kengayishiga, ularda
uchraydigan nutqiy xatolar va ularni bartaraf etishga olib keladi. Bunda o’z navbatida
ta’lim jarayonida keng qo’llanilayotgan ilg’or pedagogik texnologiyaning o’rni
kattadir.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1087
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida uchraydigan nutqiy kamchiliklar va ularni
bartaraf etish darslarini har bir o’qituvchi qiziqarli tarzda tashkil etib olib borsagina bu
kabi kamchiliklarni sezilarli ravishda kamayishiga erishish mumkin.
| 