Boshlang’ich sinflarda kishilik olmoshlarini o’rganish
metodikasi
Subhidam Murodjon qizi Yo’ldosheva
Jizzax shahar, 15-maktab
Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang’ich sinf o’quvchilarining kishilik
olmoshlari mavzusini tushunishlari va o’zlashtirishlari uchun ona tili darslarida
foydalanish uchun ba’zi metod va texnologiyalar keltirib o’tilgan. Bundan tashqari
texnologiya va olmosh tushunchalariga ham alohida to’xtalib o’tilgan.
Kalit so’zlar: so’z turkumlari, olmosh, metod, texnologiya, kishilik olmoshlari,
mashqlar.
Methods of learning personal pronouns in primary grades
Subhidam Murodjon kizi Yoldosheva
Jizzakh city, School 15
Abstract: In this article, some methods and technologies for use in native
language lessons are presented for elementary school students to understand and
master the subject of personal pronouns. In addition, the concepts of technology and
pronouns are also discussed separately.
Keywords: word groups, pronoun, method, technology, personal pronouns,
exercises.
Barchamizga ma’lum, bugungi kunda barcha sohalarda bo’lgani kabi ta’lim
sohasida ham ko’pgina islohotlar amalga oshirilmoqda. Bunday islohotlar ta’limning
barcha sohalariga tegishlidir. Jumladan boshlang’ich ta’lim bosqichiga ham. Bunday
islohotlardan ko’zlangan asosiy maqsad o’quvchilarning chuqur bilim olishlarini
ta’minlashdir. Boshlang’ich sinfda ona tili darslari alohida ahamiyatga egadir. Ona
tili fanini o‘qitishning asosiy maqsadi - o‘z fikrini og‘zaki va yozma tarzda to‘g‘ri va
ravon bayon qiladigan, kitobxonlik madaniyati shakllangan, mustaqil va ijodiy fikrlay
oladigan, o‘zgalar fikrini anglaydigan - muloqot va nutq madaniyati rivojlangan
shaxsni kamol toptirishdan iborat. Bu maqsadni amalga oshirish esa boshlang’ich
ta’lim o’qituvchilariga kata mas’uliyat yuklaydi, ulardan chuqur bilim, mahorat talab
qiladi. Bunday talablarga javob berish uchun boshlang’ich sinf o’qituvchilari o’zlari
dars beradigan fanlardagi har bir yangiliklarni kuzatib borishi, darslarda
foydalaniladigan turli texnologiyalar, metodlar bilan qurollangan bo’lishlari kerak.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1010
Chunki turli metod va texnologiyalar bilan tashkil qilingan darslar an’anaviy
darslarga nisbatan samaraliroq bo’lishi kuzatilmoqda. Texnologiya tushunchasi
haqida to’xtalib o’tamiz. Texnologiya- yunoncha so’z bo’lib, texne-mahorat, san’at,
logos-tushuncha, ta’limot ma’nolarini anglatadi. Ushbu tushuncha iqtisodiy sohaga
xos bo’lgan tushuncha hisoblanadi. Keyinchalik esa pedagogik texnologiya
tushunchasi fanga kiritildi va ilmiy isbotlandi. Pedagogik texnologiya bilimlarni
o’rganish yaxlit jarayonida ta’lim shakllarini optimallashtirish, texnikaviy, insoniy
imkoniyatlar, ularning o’zaro hamkorligini amalga oshirish metodlari tizimidir. 2
So’z turkumlarini o’rganish mavzulari boshlang’ich sinf o’quvchilarining nutqini
o’stirishda alohida ahamiyatga egadir. Chunki bu mavzular orqali o’quvchilarning
so’z boyligi ortadi. Boshlang’ich sinfda so’z turkumlaridan ot, sifat, son, fe’l va
olmoshlar nazariy va amaliy tarzda o’rgatiladi. Olmosh so’z turkumi ham ona tili
nazariyasida alohida ahamiyatga ega mavzulardan biridir. Gap ichida ot, sifat, son,
ravish, ba’zan so’z birikmasi va gap o’rnida qo’llana oladigan, aniq lug’aviy ma’noga
ega bo’lmagan so’z turkumi olmosh deb ataladi. 3 Olmoshlar ko’pincha boshqa so’z
turkumlari o’rnida qo’llaniladi. Bu esa nutqdagi takrorlarning oldini olishga yordam
beradi. Yuqorida ta’rif keltirilgan adabiyotda olmoshlarning jami yettita ma’no turi
keltirilgan:
Olmosh so’z turkumini boshlang’ich sinf o’quv dasturi va darsliklarini tahlil
qiladigan bo’lsak, bu so’z turkumi haqida boshqa so’z turkulariga nisbatan kamroq
ma’lumotlar keltirilganini ko’rishimiz mumkin. Olmosh so’z turkumi haqida
boshlang’ich sinfning 4-sinfida ma’lumotlar beriladi. 4-sinfda yuqorida berilgan
olmoshlarning ma’no turlaridan faqat kishilik olmoshlari o’rgatiladi. O’quv dasturi
bo’yicha kishilik olmoshlari uchun 13 soat ajratilgan. Bunda olmosh so’z turkumiga
to’g’ridan to’g’ri ta’rif berilmaydi. Badiiy asarlardan yoki o’quvchilarning o’zlari
tomonidan tuzilgan misollar orqali tushuntiriladi. Chunki o’quvchilar shu
darslargacha kishilik olmoshlarini nutqlarida keng qo’llab keladilar. Kishilik
olmoshlarini o'rgatish jarayonida o'quvchilarda quyidagi bilim va ko'nikmalar hosil
qilinadi:
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1011
- men, sen, u, biz, siz, ular kishilik olmoshlari kim? kimlar? so'rog'iga javob
bo'ladi; - kishilik olmoshlari so'z turkumi; - kishilik olmoshlari 3 ta shaxsni birlik va
ko'plikda ifodalaydi; - ular kelishiklar bilan turlanadi; -ni, -ning qo'shimchalari men,
sen olmoshlariga qo'shilganda o'zakdagi n tushib qoladi; u olmoshiga -ga, -da, -dan
qo'shimchalari qo'shilsa, bir n tovushi orttiriladi kabi bilimlar beriladi; - olmoshlami
nutqda to'g'ri va o'rinli qo'llash, ularni kelishikli holatda to'g'ri yozish, so'roqlar
yordamida aniqlash va farqlash ko'nikmalari hosil qilinadi. 4-sinfda kishilik
olmoshlari quyidagi mavzularga bo’lib o’rganiladi:
-Kishilik olmoshlari;
-Kishilik olmoshlarining kelishik qo’shimchalari bilan qo’llanilishi; Ushbu
mavzularni o’rganish jarayonida turli xil metodlardan foydalanish mumkin. Masalan,
suhbat, yarim izlanishli muammoli metod, induktiv metodlari shular jumlasidandir.
Bulardan tashqari ushbu mavzuni tushuntirishda ko’rgazmalilikdan va boshlang’ich
sinf o’quvchilari uchun ishlab chiqilgan multimediali ilovalardan foydalanish ham
yaxshi samara beradi. Biz ham quyida kishilik olmoshlariga taalluqli bo’lgan
mavzularni tushuntirishda qo’llanilishi mumkin bo’lgan bir necha usullarni keltirib
o’tamiz. Bulardan birinchisi ko’rgazmalilik usulidir. Bunda o’quvchilarga bir necha
rasmlar ko’rsatiladi va ular bilan birgalikda kishilik olmoshlari yozilgan so’zlar ham
xattaxtaga ilib qo’yiladi. O‘quvchilar esa rasmlarga mos kishilik olmoshlarini
ko’rsatishlari lozim bo’ladi. Kishilik olmoshlari mavzularini o’quvchilarga
tushuntirishda darslikda ham turli xil mashqlardan foydalaniladi. Bu mashqlar ham
samarali hisoblanadi. Darslikdan tashqari quyidagi mashqlarni ham kishilik
olmoshlari mavzusini tushuntirishda foydalanish mumkin. 1) Bunda o’quvchilar
qaysi kishilik olmoshlari qaysi shaxsga tegishli ekanligini tushuntirishda quyidagi
“Moslashtiring” nomli jadvaldan foydalanish mumkin.
Yuqoridagi kabi jadvallar tasvirlangan ko’rgazmalar xattaxtaga ilinadi.
O’quvchilarga esa kishilik olmoshlari o’zlari ifodalab kelgan shaxslarni aniqlash
topshirig’i beriladi. O’quvchilar navbat bilan chiqib chap tomondagi jadval bilan o’ng
tomonda berilgan jadvalni birlashtiradilar.
Kishilik olmoshlari mavzularini o’quvchilarga tushuntirishda darslikda ham turli
xil mashqlardan foydalaniladi. Bu mashqlar ham samarali hisoblanadi. Darslikdan
tashqari quyidagi mashqlarni ham kishilik olmoshlari mavzusini tushuntirishda
foydalanish mumkin. 2) Ma’lumki, olmoshlar kelishik qo’shimchalari bilan
qo’llanganida ba’zi kishilik olmoshlari tovush o’zgarishlariga uchraydi.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1012
O’quvchilarga esa bu imloda xatoliklarga yo’l qo’yishlariga olib kelishi mumkin.
Bunday xatolarning oldini olish maqsadida quyidagi mashq turidan foydalanish
mumkin.
Yuqorida keltirilgan jadval o’quvchilarga ekranda ko’rsatiladi va kishilik
olmoshlarining kelishiklar bilan qo’llanilishi eslatiladi. Shundan so’ng o’quvchilar
navbat bilan olmoshlarni kelishik qo’shimchalari bilan qo’llagan holda so’z
birikmalari tuzadilar. Tovush o’zgarishiga uchragan olmoshlarga navbat yetganda
o’qituvchi tomondan kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan qo’llangandagi tovush
o’zgarishlari eslatiladi va mustahkamlanadi. Masalan, mening kitobim, unga yordam
berdim kabi. Tadqiqot jarayonida shunday fikrlar keltirishimiz mumkinki, yuqoridagi
kabi mashq turlari o’quvchilarning mavzular yuzasidan egallagan bilimlari
mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Bundan tashqari o’quvchilarda ziyraklik, topqirlik
kabi sifatlarning rivojlanishiga zamin yaratadi.
| 