|
Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining shaxslararo muloqot madaniyatini shakllantirishda ta’limiy oʻyinlarning ahamiyati
|
| bet | 5/6 | | Sana | 21.05.2024 | | Hajmi | 142,55 Kb. | | #248867 |
Bog'liq Eshmurodova SabrinaBoshlangʻich sinf oʻquvchilarining shaxslararo muloqot madaniyatini shakllantirishda ta’limiy oʻyinlarning ahamiyati
Zamonaviy ta’limning yangi tizimi va mazmunini shakllantirish uchun ilgʻor texnologiyalarni hamda oʻquv-tarbiya jarayonining didaktik ta’minotini yaratish, ta’lim mazmunini inovatsion yondashuvlar asosida tashkil etish kerak. Boshlangʻich ta’lim tizimining samaradorligini oshirish uchun darslarimizda ilgʻor pedagogik va axborot-kommunikatsiyasi texnologiyalarini, didaktik oʻyinlar va interfaol usullardan foydalanishimiz darkor.
Boshlangʻich sinf oʻqituvchilari uchun didaktik oʻyinlar bilim olishning faollashtiruvchi ish turlaridan biri boʻlib oʻquvchilarda tafakkur, ogʻzaki va yozma nutq koʻnikmalarini shakllantiradi. Didaktik oʻyinlar oʻqish darslarida oʻquvchilarning qiziqishini oʻstiruvchi vositalardan hisoblanadi. Didaktik oʻyinlarning maqsadi oʻquvchilarning fanga, ta’lim olishga, kitobga boʻlagn qiziqishlarini uygʻotishdir. Didaktik oʻyin bolalarda bilish jarayoniga jonli qiziqish uygʻotadi va ma’lummotlarni qabul qilishga yordam beradi. Bu oʻyinlar bolalarning atrof-muhit haqidagi tasavvurlarini kengaytirishga, tartibga solishga, qiziqish va qobiliyatlarini rivojlantirishga yoʻnaltirilgan boʻlishi kerak. Didaktik oʻyinlar oʻquvchilar uchun qiyin boʻlgan bilim olish jarayonini yengillashtiradi. Ta’limiy oʻyinlardan, mavzuga oid oddiy qiziqarli savol-javoblardan darsning ma’lum qismida foydalanish lozim. Boshqotirma, tez aytish kabi oʻyinlar muntazam oʻtkazib turilsa, oʻquvchilarda ma’lum bir koʻnikmalar hosil boʻlib boradi. Dars jarayonida oʻyinlarni toʻgʻri tashkil etish va oʻtkazishda vazifalar, qoidalar va ularning natijalarini tashkil qilishni aniq belgilab olish lozim. Masalan oʻqish darslarida “Soʻzdan soʻz yasash” oʻyinini oʻtkazish oʻquvchilarning lugʻat boyligini oshirishga, soʻz boyligini oʻstirishga yordam beradi.
Didaktik oʻyinlar bolalarda jamoatchilikni his etish, intizomli boʻish, jasur, qat’iyatli boʻlish qiyinchiliklarni yenga bilish kabi sifatlarini rivojlantirishga ham yordam beradi. Didaktik oʻyinlar maktab oʻqituvchilari va murabbiylar tomonidan ijod qilingan maktabgacha ta’lim muassasalaridagi tayyorlov guruhlaridagi bolalarga va maktab oʻquvchilariga moʻljallangan. Oʻyin orqali bola jamoani tushunadi. Oʻzi bajarayotgan mashgʻulotga nisbatan ongli munosabatda boʻladi. Didaktik oʻyinlar oʻquvchilardagi tortinchoqlik, xato qilishdan qoʻrqish kabi noqulayliklarga barham beradi. Shunday ekan har bir darslarda didaktik oʻyinlar va interfaol metodlardan unumli foydalanmogʻimiz darkor.
Har bir didaktik oʻyinda koʻpchilik bolalar yoki butun bir sinf oʻquvchilari ishtirok etadi. Masalan, ”Doiraviy misollar” oʻyinida hamma bolalar masala yechadi, ”Zanjircha” da 10 nafar, ”Doʻkoncha” da 8-12 nafar bola, ”Narvoncha” da esa hamma oʻquvchilar masala yechadilar. Bundan tashqari, oʻyin jarayonida hatto bolalardan ba’zi birlari ishtirok etmasa ham, ular oʻyinda imo-ishoralar bilan ham qatnashadilar. Masalan, koʻzlarini yumib, kim necha marta taqillatganini tinglaydilar. “Eng yaxshi hisobchi”, ”Koʻproq va tezroq” kabi oʻyinlarda oʻz oʻrtoqlarining misolni qanchalik tugʻri-notugʻri yechayotganlarini kuzatib boradilar. Bu esa oʻqituvchiga oʻquvchilar faoliyatiga individual munosabatda boʻlish imkonini beradi.
Didaktik oʻyinlar oʻtkazilish jarayonida bolalarning oʻzlarini mustaqil boshqara olishda oʻrganishlarini ta’kidlab oʻtish lozim. Didaktik oʻyinlarning tarbiyaviy ahamiyati nimalardan iborat? Tajriba shuni koʻrsatadiki, didaktik oʻyinlar hamjihatlik va intizomlikni tarbiyalashga yordam beradi, chunki har bir oʻyin gʻalaba qozonish bilan bogʻliq boʻlib, oʻyin shartlari va qoidalariga qat’iy va izchil rioya qilishni talab etadi. ”Kim aniqroq va tezroq”, ”Boʻsh kelma”, ”Eng yaxshi hisobchi”, ”Koʻrganni eslab qolish” kabi oʻyinlarni oʻtkazish paytida oʻquvchilar sinf xonasida jimjitlik boʻlishiga oʻquvchilarning oʻzlarining tuta bilishlariga, partadan tovush chiqarmay turib, oyoq uchida doskaga chiqa olishlariga, joylariga osayishtalik bilan qaytib kelib oʻtirishlariga, tovushlarni diqqat bilan tinglashlariga, raqamlarga zehn bilan tinglashlariga, raqamlarga zehn bilan qarashlariga erishadilar. Darsda oʻyinqaroqlik qilib oʻtiradigan va oʻqituvchini bitta dars davomida 10-15 martagacha tanbeh berishga majbur etadigan bolalar ham uchrab turadi. Biroq oʻyin oʻtkazilayotgan vaqtda bunday bolalarning hulq-atvori tamoman oʻzgarib ketadi. Ular darhol oʻzlarini tutib oladilar, oʻqituvchining oʻyin qoidalarini koʻrsatib berishini kutib oʻtirmaydilar ham, qoidalarni oʻzlari mustaqil bajaradilar. Didaktik oʻyinlar jarayonida bolalarda uyushqoqlik, vaqtni iloji boricha tejay bilish hislatlari tarbiyalanadi. Didaktik oʻyinlar bolalarda doʻstlik, birodarlik, mehnatsevarlik hissini tarbiyalash va taraqqiy etishiga yordam beradi. ”Kim turgan saf yaxshiroq”, ”Zanjircha”, ”Narvoncha”, ”Bilgan kishi sanashni davom ettiraversin” singari oʻyinlar oʻtkazilayotganda bolalar oʻz oʻrtoqlari, oʻzi turgan saf va oʻz sinflarining sharafi uchun kurashadilar. Bir safga tizilganlar ikkinchi safda turgan oʻquvchilar bilan musobaqalashayotganda topshiriqni saflardan birining oʻquvchisi yoki bir necha oʻquvchilari, yoxud butun bir saf bajaradi.
Quyidagi didaktik materiallardan foydalaniladi: sur’atlar, jadvallar, stol ustida koʻrsatiladigan teatr, sahna, abak (sanoq asbobi), oʻyinchoqlar, chotlar, xaltachaga solingan yongʻoqlar, choʻplar, qoʻlda yasalgan qogʻoz qayiqcha va qalpoqcha, geometrik shakllar chizilgan jadvallar, sxemalar, sanoq materiallari va geometrik shakllar solingan qutichalar. Qoʻllaniladigan oʻyinlar nomi: ”Sanayver”, ”Koʻrganni eslab qol”, ”Biz kamayib qoldik”, ”Kim ketdi (takrorlash)”, ”Nima oʻzgardi?”, ”Teatr”, ”Nechta ekanligini top”, ”Jadvalni qidirib top”, ”Qoʻshnilaringni top”, ”Hisoblashni kim bilsa davom ettiraversin”, ”Tuk-tuk”, ”Uychaga kim tez kiradi”, ”Kim chaqqon?”.
«Maqollarda antonimlar» Ma’lumki, oʻzbek xalq maqollarida antonimlar koʻproq uchraydi. Shu bois bu shartda oʻquvchilar navbatma-navbat antonimlar ishtirok etgan maqollaridan aytadilar. Masalan, «yaxshiga yondash, yomondan qoch», «doʻst achitib gapirar, dushman kuldirib gapirar», «kattaga hurmatda boʻl, kichikka izzatda» va x.k.
«Zinapoya» usuli Oʻquvchilar ikki guruhga boʻlinadi. Soʻng xattaxtaga ushbu shaklda «zinapoya» chiziladi. Ma’lumki, antonimlar oʻz juftliklariga ega. Shundan kelib chiqib, ushbu juftlikning bittasi «zinapoya» ga yozib qoʻyiladi, ikkinchisini esa guruhlardagi oʻquvchilarning oʻzlari topadi, ular zinalardan bosh zinaga chiqib borishadi. Bunda oʻquvchilarda tezkorlik talab etiladi. Chunki qaysi guruh oʻquvchilari birinchi boʻlib bosh zinaga chiqsa, ular gʻolib boʻladi. Sinfda nechta oʻquvchi boʻlsa, zinalar soni shuncha boʻladi.
«Izohli lugʻat» Buning uchun oʻquvchilar ikki guruhga boʻlinadilar.1-guruh ishtirokchilari soʻz birikmasi, frazeologik birikma yoki tasviriy ifodalarni aytadilar. 2-guruhdagi oʻquvchilar esa 1- guruhdagilar aytgan soʻz va birikmalar ma’nosini tezkorlik bilan izohlab beradilar. Shartni bajara olmagan guruh magʻlub hisoblanadi. Bu oʻyin quyidagicha amalga oshiriladi: Oʻzbekning shoh taomi: palov Ertalabki ovqatlanish: nonushta Ilonning yogʻini yalagan: ayyor Dala malikasi: makkajoʻxori Aql gimnastikasi: shaxmat Togʻ malikasi: archa va x.k. Bu oʻyinlarni ona tili darslarida 4-sinflarda oʻtkazish maqsadga muvofiq. Bunday oʻyinlar faqat bir mavzu doirasida cheklanib qolmay bir qancha mavzularda, koʻproq takrorlash darslarida oʻtkazilishi mumkin.
Oʻqish darslarida «Rolli oʻyinlar» usulini qoʻllash mumkin. «Rolli oʻyinlar» - har bir ishtirokchi oʻquvchi biror asardagi qahramon rolini oʻynar ekan, shu persanajni fikrlarini aniq anglashi va oʻsha qahramon oʻrnida soʻzlashi shart. Shu oʻyin orqali oʻquvchi ma’lum ibrat va xulosalar chiqarishi mumkin. Demak, interfaol usullarni ona tili va oʻqish darslarida qoʻllash natijasida oʻquvchilar hozirjavoblikka oʻrganadi, ularning lugʻat boyligi oshadi, ilmiy-nazariy 20 bilimi yanada mustahkamlanadi. Oʻyin asosida tashkil qilingan dars albatta, oʻquvchilarning darsga boʻlgan qiziqishlarini orttiradi, qiziqish esa intilishga, bilimlarni puxta oʻrganishga olib keladi. Bugungi kunda maktablarda interfaol oʻyinlar orqali dars oʻtish an’anaga aylanib bormoqda. Ma’lumki, darsning turli xil oʻyinlar asosida oʻtilishioʻquvchilarning imkoniyatlarini namoyish etish, diqqatni jamlash, bilim va koʻnikmalarini oshirish va kuchli boʻlishlarini ta’minlaydi. Oʻyin texnologiyasidan foydalanishning asosini oʻquvchini faollashtiruvchi va jadallashtiruvchi faoliyat tashkil etadi. Psixologlarning ta’kidlashlaricha, oʻyinli faoliyatning psixologik mexanizmlari shaxsning oʻzini namoyon qilish, hayotda barqaror oʻrnini topish, oʻzini oʻzi boshqarish, oʻz imkoniyatlarini amalga oshirishning fundamental ehtiyojlariga tayanadi. Har qanday oʻyin zamirida umumiy qabul qilingan ta’lim prinsiplari, taktikasi yotishi kerak. Oʻquv oʻyinlariga oʻquv predmetlari asos qilib olinishi kerak. Oʻyinlar jarayonida oʻquvchi oddiy darsga qaraganda bu mashgʻulotga qiziqibroq yondashadi va bemalol faoliyat koʻrsatadi. Ta’kidlash lozimki, oʻyin eng avallo, oʻqitishning bir usulidir. Oʻquvchilar oʻyinli darslarga qiziqib qatnashadilar, gʻalabaqozonishga intiladilar, oʻqituvchi ular orqali oʻquvchiga ta’lim-tarbiya ham beradi. Oʻquvchi inglizcha oʻyin oʻynab, gapira olarkanman, tinglab tushuna olarkanman, yoza olarkanman, deb ishonadi, qiziqadi. Ingliz tili darslariga qoʻyilgan eng muhim talablardan biri oʻquvchilarni mustaqil fikrlashga oʻrgatishdir.
Bugungi kunda ingliz tili oʻqituvchilari AQSH, Angliya pedagoglari tajribasiga tayangan holda quyidagi innovatsion metodlardan foydalanib kelishmoqda:
-"Muammoli vaziyat yechimi" (Creative Problem Solving) bu usulni qoʻllash uchun hikoyaning boshlanishi oʻqib beriladi qanday yakun topishi oʻquvchilar, talabalar hukmiga havola qilinadi;
-"Quvnoq topishmoqlar" (Merry Riddles) oʻquvchilarga topishmoqlar oʻrgatish Ingliz tilini oʻrgatishda muhim ahamiyatga ega, ular oʻzlariga notanish boʻlgan soʻzlarni oʻrganadilar va oʻylab topishmoq javobini topadilar;
-"Tezkor javob" (Quick answers) oʻtilgan dars samaradorligini oshirishda yordam beradi;
- "Chigil yozdi" ("Warm-up exercises") oʻquvchilarni darsga qiziqtirish uchun sinfda har xil oʻyinlardan foydalanish;
Darslarda chet tilida Internet yordamida bir qator didaktik muammolarni hal qilish mumkin: global tarmoq materiallaridan foydalanib о’qish kо’nikma va malakalarini shakllantirish; maktab о’quvchilarining yozish qobiliyatini oshirish; talabalarning sо’z boyligini tо’ldirish; talabalarning ingliz tilini о’rganish motivatsiyasini shakllantirish. Bundan tashqari, bu ish maktab о’quvchilarining ufqini kengaytirish, ingliz tilida sо’zlashadigan mamlakatlarda tengdoshlari bilan ishbilarmonlik munosabatlari va aloqalarini о’rnatish va qо’llab-quvvatlash uchun Internet-texnologiyalar imkoniyatlarini о’rganishga qaratilgan. Internetda о’tkaziladigan testlar, viktorinalar, tanlovlar, olimpiadalarda ishtirok etishlari, boshqa mamlakatlardagi tengdoshlari bilan yozishmalar, suhbatlar, videokonferensiyalar va h.k.larda qatnashishlari mumkin.
Xulosa
Oʻzbekistonda koʻpmillatli jamiyatning barqaror rivojlanishi uchun strategik manba sifatida ta’limning gʻoyat muhim ahamiyati koʻpmillatli davlatning rivojlanishini ta’minlashning muhim omilidir. Unda madaniy va ma’rifiy makonning birligi Oʻzbekiston xalqlarining mintaqadagi barcha millat vakillarining oʻz milliy qadriyatlarini hamda oʻz madaniyatini saqlashi va rivojlantirishi uchun teng huquqlar kafolatlanishi, milliy madaniyatlarning, madaniy an’analar va xususiyatlarning himoya qilinishi va rivojlantirilishi, ta’limda etnik va boshqa kamsitishlarga yoʻl qoʻyilmasligini taqozo etadi. Koʻplab ilmiy izlanishlar jamiyatdagi iqtisodiy oʻzgarish va dunyodagi globallashuv jarayoni bilan bogʻliq holda olib borilgan. Bu muammoni hal qilish uchun nazariyotchilar va amaliyotchilarning lugʻatidan bugungi kunda koʻp ham ishlatilavermaydigan baynalminallik kabi tushunchani e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Oʻquvchilarning xalqaro ta’limi intensivligining pedagogik omillarini oʻrgangan rus olimi O.I.Lesher, hammadan koʻproq hayot va kundalik hayotni xalqarolashtirish tendensiyasi mavjudligini aniqladi.
Zamonaviy maktablarda oʻquv jarayoni koʻp millatli oʻquvchilar tarkibiga ega boʻlgan akademik sharoitida amalga oshiriladi, bu albatta maktabda yoshlar oʻrtasida shaxslararo munosabatlar madaniyatini shakllantirishga turtki beradi. Galimova oʻquvchilarni umuminsoniy va vatanparvarlik bilan tarbiyalashning pedagogik shartlariga ta’sir koʻrsatib, oʻquvchilarni xalqaro va vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning mazmuni, usullari va vositalarini takomillashtirish va xalqaro oʻzaro munosabat madaniyatini shakllantirish orqali ushbu muammoni halqilishda deformatsiyalar va nomutanosibliklarni bartaraf etishning aniq usullarini taklif etadi.Shaxslararo munosabatlar madaniyatini shakllantirishga zamonaviy yondashuv ta’lim tizimini yangilashning asosiy pozitsiyalariga asoslanishi kerak, ya’ni oʻquvchilar hayotini demokratlashtirish, maktabdagi munosabatlarni insonparvarlashtirish, oliy ta’limni gumanitarlashtirish, oʻquvchilarning oʻquv va ilmiy-ishlab chiqarish faoliyatining noan’anaviy shakllari va usullarini izlash. Maktab zamonaviy amaliyoti yoshlarning vatanparvarlik va xalqaro ta’limni kuchaytirish, shaxslararo oʻzaro munosabat madaniyatini rivojlantirish zarurligini koʻrsatmoqda. Maktab ta’limining mazmuni va shakllari va usullari ularni jamiyatdagi, davlatdagi oʻzgarishlarga mos ravishda, xususan, Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolarining milliy oʻziga xosligini hisobga olgan holda yangilashni talab qiladi. Hozirgi kunda milliy oʻziga xoslik milliy nigilizm, boshqa millatdagi odamlarga dushmanlik yoki aksincha, oʻz madaniyati va boshqa xalqlarning madaniyatiga befarqlik bilan kurashmoqda. Barcha darajadagi shaxslararo muloqot mazmunli, birinchi navbatda, insonparvarlik maqsadlariga intilishini ta’minlash muhimdir. Oʻquvchilar oʻrtasida shaxslararo oʻzaro munosabat madaniyatini shakllantirishga e’tibor qaratish tavsiya etiladi, chunki bu shaxslararo munosabatlarning har qanday sohasining atributidir.
|
| |
