|
Boshlangʻich ta’lim” yoʻnalishi 209-guruh Bajardi: Eshmurodova Sabrina Tekshirdi: V b prof Dehkanova m toshkent-2024
| | bet | 3/6 | | Sana | 21.05.2024 | | Hajmi | 142,55 Kb. | | #248867 |
Bog'liq Eshmurodova SabrinaBoshlangʻich sinf oʻquvchilarida shaxslararo munosabat madaniyatini shakllantirishning hozirgi holati
Sayyoramizdagi davlatlar asosan ikki turdan kо’p elatli va bir elatli davlatlardan tarkib topgan. Masalan, Rossiya Federatsiyasida yuzdan ortiq millatlar va elatlar yashaydi. Xitoy, Hindiston, AQSh, Kanada va boshqa davlatlarda ham kо’plab ijtimoiy etnik birliklarning vakillari yashaydi. О’zbekiston Respublikasi ham kо’p elatlidavlatlar sirasiga kiradi.Har bir etnik birlikni saqlab qolish, unga mansub odamlarning eng muhim maqsadi boʻlmogʻi kerak. Har bir millat yaratganning moʻjizasi boʻlib, oʻz tili,dini, maslagi, qadriyatlari, an’analariga ega. Shu bois mazkur ma’naviy omillarning amal qilishi shaxslararo totuvlikning muhim shartlaridan sanaladi.
Davlatlar bu borada koʻpmillatli (polietnik) va bir millatli (manoetnik) tarkibga ega boʻlib, har biri oʻziga xosligi bilan bir-biridan farq qiladi. Har bir millatning umumiy manfaatlari bilan birga oʻziga xos qadriyatlari ham bor. Umumiy qadriyat va xususiy manfaatlar bir-biriga zid kelib qolishi yoki uygʻun boʻlishi mumkin. Bunda muayyan mamlakatdagi milliy siyosat muhim ahamiyat kasb etadi. Oʻzbekiston kabi polietnik mamlakatda turli millatlar manfaatlarini uygʻunlashtirish, ular orasida totuvlikni ta’minlash taraqqiyotning hal qiluvchi omillaridan biri hisoblanadi.О‘zbekiston xalqining etnik tarkibida tub aholi ustun mavqeni egallaydi. Shu bilan bir vaqtda, respublikamiz hududida о’z madaniyati va an’anasiga ega bо’lgan yuzdan ziyod millat vakillari yashab turibdi. О‘rta Osiyoning tub xalqlari oʻz tabiatida boshqa millatlarning vakillariga nisbatan kengfe’lliligi bilan ajralib turadi. Mamlakatimiz Konstitutsiyasining 18-moddasida ― Barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega boʻlib, jinsi, irqi, millati, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, etiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar, u qonun oldida tengdirlar, [1, 5] -deb belgilangani bejiz emas. Shaxslararo munosabatlar madaniyati inson hayotining doimiy yangilanib turadigan sohasidir. Buyuk ma’rifatparvarlarning shaxslararo munosabatlarni uygʻunlashtirishdagi tarixiy misollari hozirgi kunda ushbu muammoni samarali oʻrganish uchun imkoniyat yaratmoqda. Koʻplab xalqlarning hayoti va madaniyatini mukammal bilish shaxslararo munosabatlarning mohiyatini chuqur oʻrganish va tahlil qilish imkonini beradi. Koʻplab xalqlarning ma’naviy hayotining muhim xususiyatlarini bilishga asoslangan milliylik prinsipi pedagogika faniga jozibador kuch beradi. Ushbu tamoyil milliy cheklovlardan holi, ammo shaxslararo oʻzaro munosabatlar va uning madaniyatini rivojlantirishga qaratilgandir. Shaxslararo munosabatlar madaniyati ilmiy adabiyotlarda turlicha belgilanadi. S.N.Shermuhamedov, shaxslararo muloqot madaniyati uchun quyidagi ta’rifni taklif qiladi: Shaxslararo muloqot madaniyati —bu har bir shaxs manfaati uchun teng huquqli xalqaro tushunish tamoyillari asosida iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy hayot jarayonida millatlarning oʻzaro bogʻliq manfaatlarini roʻyobga chiqarishdir. Ushbu ta’rifga asoslanib, biz oʻquvchilar jamoasida shaxslararo oʻzaro munosabatlar madaniyatini aniqlashimiz mumkin. Ushbu hodisa turli millat va millatlar oʻquvchilarining oʻquv jarayonida oʻzaro bogʻliq boʻlgan manfaatlarini amalga oshirishda, shuningdek iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy hayot jarayonida har bir oʻquvchining manfaati, butun oliy oʻquv yurtining farovonligi uchun teng huquqli xalqaro tushunish tamoyillari asosida amalga oshiriladi. Maktab oʻquvchilari oʻrtasida shaxslararo oʻzaro munosabat madaniyatini shakllantirishga katta ta’sir koʻrsatuvchi pedagogik guruh ham shu qatorga aloqador boʻlishi kerak. Oʻquvchilar oʻrtasida shaxslararo oʻzaro munosabat madaniyatini shakllantirish faqat oliy oʻquv yurtlari va oʻquvchilar manfaati toʻliq uygʻunlashganda va barcha millat va millat vakillari oʻquvchilarining manfaati oʻquv jarayonida mutanosib boʻlgan taqdirdagina mumkin boʻladi. Ilmiy asosning elementlari uning omillari, xususiyatlari va shartlari hisoblanadi. Oʻquvchilar oʻrtasida shaxslararo munosabat madaniyatini shakllantirishning asosiy omili pedagogdir. Ta’lim jarayonida, nazorat qilinadigan jarayon sifatida, oʻquvchilar oʻrtasida shaxslararo munosabat madaniyatini sifatli shakllantirish uchun sharoitlar yaratiladi. Shaxslararo munosabatlar madaniyatini shakllantirish muammosi murakkab va koʻp qirrali muammolardan biri hisoblanadi. Shaxslararo munosabatlar muammosi chuqur tarixiy ildizlarga ega. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, sinflar va davlatlarning paydo boʻlishi, millatlarning shakllanishi asta-sekin rivojlanib bordi. Ushbu jarayonlar turli omillar bilan izohlanadi: falsafiy, sotsiologik, pedagogik, ijtimoiy-psixologik va boshqalar. Shuningdek, shaxslararo ta’sirlashuv va muloqot madaniyati, shaxslararo va shaxslararo muloqot kabi tushunchalar chuqur tahlilni talab qiladigan jarayondir. Rus tadqiqotchisi N.N.Gasanov ushbu tushunchalar toʻgʻrisida etarli ma’lumotga ega emasligini ta’kidlaydi va buni oilaviy hayotida ushbu tushunchalarga duch kelmagani bilan izohlaydi. Siyosatshunoslik ensiklopedik lugʻatiga va sotsiologiyaga oid ma’lumotnomalar lugʻatida, ulardagi shaxslararo aloqatushunchasi bundan mustasno. Keyinchalik, shaxslararo qarama-qarshilikning turli darajalari oshishi munosabati bilan ilmiy jamoalarda qilingan muhokamalar shuni koʻrsatmoqdaki, sobiq ittifoq parchalanib ketganidan soʻng MDH mamlakatlarida, jumladan Oʻzbekiston Respublikasida ham shaxslararo munosabatlarning yangi tamoyillari asosida davlat rivojlanishida yangi bosqich boshlandi. Madaniyat va ta’lim sohasida milliy siyosatni amalga oshirish quyidagi asosiy vazifalarni hal qilishni belgilab beradi:
1) xalqlar oʻrtasidagi doʻstlik va hamkorlik munosabatlarini, ma’naviy-axloqiy birlik va milliy totuvlik, madaniyat va shaxslararo muloqot, vatanparvarlik tuygʻusi, Oʻzbekistonning tarixi va madaniyatini hurmat qilish, koʻpmillatli vatan bilan faxrlanish;
2) milliy ta’lim tizimini kelgusida rivojlantirish mamlakatdagi xalqlarning etnik oʻziga xosligini saqlash va rivojlantirish, yosh avlodga jahon va milliy qadriyatlar, madaniyatlarga hurmatni shakllantirish va Oʻzbekiston xalqlari madaniyati va an’analarini boyitishga intilish.
Yuqorida koʻrsatilgan vazifalarning bajarilishida mamlakatning aksariyat ijtimoiy guruhlarining ijtimoiy ongiga ijobiy ta’sir koʻrsatish orqali koʻpmillatli Oʻzbekiston madaniyati, san’ati va ta’limiga vatanparvarlik tuygʻulari bilanhamohang tarzda hurmat hissini shakllantirish eng muhim omil sifatida e’tirof etiladi. Oʻzbekistonda koʻpmillatli jamiyatning barqaror rivojlanishi uchun strategik manba sifatida ta’limning gʻoyat muhim ahamiyati koʻpmillatli davlatning rivojlanishini ta’minlashning muhim omilidir. Unda madaniy va ma’rifiy makonning birligi Oʻzbekiston xalqlarining mintaqadagi barcha millat vakillarining oʻz milliy qadriyatlarini hamda oʻz madaniyatini saqlashi va rivojlantirishi uchun teng huquqlar kafolatlanishi, milliy madaniyatlarning, madaniy an’analar va xususiyatlarning himoya qilinishi va rivojlantirilishi, ta’limda etnik va boshqa kamsitishlarga yoʻl qoʻyilmasligini taqozo etadi.Koʻplab ilmiy izlanishlar jamiyatdagi iqtisodiy oʻzgarish va dunyodagi globallashuv jarayoni bilan bogʻliq holda olib borilgan. Bu muammoni hal qilish uchun nazariyotchilar va amaliyotchilarning lugʻatidan bugungi kunda koʻp ham ishlatilavermaydigan baynalminallik kabi tushunchani e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Oʻquvchilarning xalqaro ta’limi intensivligining pedagogik omillarini oʻrgangan rus olimi O.I.Lesher, hammadan koʻproq hayot va kundalik hayotni xalqarolashtirish tendensiyasi mavjudligini aniqladi. Zamonaviy maktablarda oʻquv jarayoni koʻp millatli oʻquvchilar tarkibiga ega boʻlgan akademik sharoitida amalga oshiriladi, bu albatta maktabda yoshlar oʻrtasida shaxslararo munosabatlar madaniyatini shakllantirishga turtki beradi. Galimova oʻquvchilarni umuminsoniy va vatanparvarlik bilan tarbiyalashning pedagogik shartlariga ta’sir koʻrsatib, oʻquvchilarni xalqaro va vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning mazmuni, usullari va vositalarini takomillashtirish va xalqaro oʻzaro munosabat madaniyatini shakllantirish orqali ushbu muammoni halqilishda deformatsiyalar va nomutanosibliklarni bartaraf etishning aniq usullarini taklif etadi. Shaxslararo munosabatlar madaniyatini shakllantirishga zamonaviy yondashuv ta’lim tizimini yangilashning asosiy pozitsiyalariga asoslanishi kerak, ya’ni oʻquvchilar hayotini demokratlashtirish, maktabdagi munosabatlarni insonparvarlashtirish, oliy ta’limni gumanitarlashtirish, oʻquvchilarning oʻquv va ilmiy-ishlab chiqarish faoliyatining noan’anaviy shakllari va usullarini izlash.Oliy ta’limning zamonaviy amaliyoti yoshlarning vatanparvarlik va xalqaro ta’limni kuchaytirish, shaxslararo oʻzaro munosabat madaniyatini rivojlantirish zarurligini koʻrsatmoqda. Maktab ta’limining mazmuni va shakllari va usullari ularni jamiyatdagi, davlatdagi oʻzgarishlarga mos ravishda, xususan, Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolarining milliy oʻziga xosligini hisobga olgan holda yangilashni talab qiladi. Hozirgi kunda milliy oʻziga xoslik milliy nigilizm, boshqa millatdagi odamlarga dushmanlik yoki aksincha, oʻz madaniyati va boshqa xalqlarning madaniyatiga befarqlik bilan kurashmoqda. Barcha darajadagi shaxslararo muloqot mazmunli, birinchi navbatda, insonparvarlik maqsadlariga intilishini ta’minlash muhimdir. Oʻquvchilar oʻrtasida shaxslararo oʻzaro munosabat madaniyatini shakllantirishga e’tibor qaratish tavsiya etiladi, chunki bu shaxslararo munosabatlarning har qanday sohasining atributidir. Oʻz tabiatiga koʻra, shaxslararo munosabatlar madaniyati —bu shaxslararo munosabatlarning ijtimoiy-siyosiy, axloqiy mohiyatini aks ettiruvchi oʻziga xos shaklda jamiyat ma’naviy hayotining hodisasi sifatida qaraladi. Shaxslararo munosabatlar madaniyati ustki tuzilmaning elementi boʻlib, xalqlar oʻrtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va oʻrnatilgan ma’naviy va siyosiy aloqalarning tabiati bilan belgilanadi. Bu milliy psixologiyani hisobga olish va gumanizmning eng oddiy an’analariga rioya qilishni, shuningdek, zamonaviy shaxslararo munosabatlar madaniyatiga umumbashariy qadriyatlar ustuvorligidan, insonning milliy, diniy va irqiy mansubligidan, tarixi, madaniyati, tillari, turli etnik guruhlarning urf-odatlaridan qat’i nazar, hurmatni rivojlantirish, yer yuzidagi barcha xalqlarga nisbatan bagʻrikenglik tamoyiliga amal qilishni talab qiladi.Shaxslararo munosabatlar madaniyati oʻzaro doʻstona aloqa tushunchasini oʻz ichiga oladi. Sotsiologik va ijtimoiy-psixologik izlanishlarda ― aloqa tushunchasi ― oʻzaro ta’siri, ― munosabat bildirish, ―muloqot tushunchalariga yaqin tarzda ishlatiladi.Muloqot insonning oʻzaro munosabat shakllaridan biri boʻlib, unga koʻra ― jismoniy va ma’naviy bir-birlarini yaratadilar. Odamlar bir-birlariga tegmasdan va bir-birlariga ta’sir qilmasdan normal hayot kechira olmaydilar. Muloqot — bu bir vaqtning oʻzida amalga oshiriladigan harakatlar, fikrlar, xatti-harakatlar, his-tuygʻular, tajriba almashish, shuningdek insonning oʻz qalbiga, xotiralariga, vijdoniga, orzulariga murojaat qilishidir.U inson xatti-harakatlarini, uning boshqa odamlar bilan munosabatlarini tartibga solishni ta’minlaydi, his-tuygʻular, xatti-harakatlar, yoʻnalishlar, baholashlarni maqsadli tartibga solish uchun sharoit yaratadi. Gumanizmga asoslangan aloqa shakllari ijobiy insoniy fazilatlarningrivojlanishiga turtki beradi.Muloqot —bu ijtimoiy voqelikni aks ettirish, odamlarda tarixiy xotirani shakllantirish,ularni insoniyat tomonidan yaratilgan ijtimoiy qadriyatlar bilan boyitish, shu jumladan fuqarolarni yaratish va kelishuv asosida birgalikdagi faoliyatda amalga oshirish, odamlar, jamiyat a’zolari, alohida ijtimoiy guruhlar vakillarining shaxslararo oʻzaromunosabatidir. Shuni ta’kidlash kerakki, muloqot insonning xulq-atvorini ijtimoiy belgilashda muhim omil hisoblanadi. Muloqot jarayonida shaxs har doim sherigiga ma’lum bir tarzda ta’sir koʻrsatishga intiladi va oʻzi ikkinchisidan ta’sirlanadi. Shunday qilib, muloqot natijasida sub’ektlarning oʻzaro ta’sirlashishi vujudga keladi. Bu muloqotning shaxslararo oʻzaro munosabat sifatida oʻziga xos xususiyatidir, shuning uchun muloqot shakllariijtimoiy faoliyatning oʻziga xos shakli sifatida koʻrib chiqilishi mumkin. Muloqot ushbu jarayon sub’ektlarining mavjudligini anglatadi. Muloqot madaniyati insonga, uning millatidan qat’i nazar, uning fikriga, bagʻrikengligiga, rahm-shafqatiga boʻlgan hurmatdir. Muloqot madaniyati bu mavhumlik emas, balki odamning yaqin vauzoq, qarindosh va begona, qarindosh va qardoshlarni hurmat qilishi va sevishi uchun oʻziga xos qobiliyatidir. Ota-onamizni va qarindoshlarimizni, mintaqamizni, tariximizni, tilimizni, urf-odatlarimizni, doʻstlarimizni, qoʻshnilarimizni millatidan qat’i nazar, shunchaki bir kishini sevish, hurmat qilish va qadrlash darajasida yaxshi koʻrishga oʻrganmagunimizcha, odamlarning oʻzaro munosabati, insonparvarlik madaniyatiga erishaolmaymiz.―Insonlar oʻrtasidagi munosabatlarni ham, xalqaro miqyosdagisini ham ―insoniylashtirish‖ mumkin emas. U yoki bu xalqning tarixiga, madaniyatiga va yutuqlariga beparvolikning har qanday namoyon boʻlishi gʻazab, ishonchsizlikni keltirib chiqaradi va ajralib ketishga olib keladi. Shaxslararo munosabatlarda insonning xulq-atvori va xatti-harakatlarining muhim yoʻnalishlari sifatida insonparvarlik, axloqiy qadriyatlarning ahamiyati, shaxsning oʻz faoliyatidan axloqiy qoniqishining ajralmas hal qiluvchi omillari, hayotiy yoʻnalishining umumiy yoʻnalishi sifatida misli koʻrilmagan darajada oʻsadi.N.N.Gasanov ― shaxslararo muloqot madaniyati tushunchasini―shaxslararo muloqot axloqi‖ tushunchasi bilansinonim tarzida qabul qilishni taklif qiladi va axloq‖ tushunchasini inson shaxsiga, umuminsoniy qadriyatlarga munosabat bilan belgilanishiga alohida e’tibor berilishi lozimligini ta’kidlaydi. Shaxslararo muloqot axloqi —turli millatdagi odamlar oʻrtasidagi muloqot uslubi boʻlib, uhar qanday sharoitda insoniy qadr-qimmat va hurmatningustuvor ahamiyatga egaligidir. SHu ma’noda ― shaxslararo muloqot axloqi‖ tushunchasi internatsionalizm-baynalminalliktushunchasidan kelib chiqadi. Millatidan qat’i nazar, shaxsning ustuvorligini tan olish yuksak axloqiy fazilatlardan bridir.Uzoq yillar davomida biz har qanday darajadagi vatanparvarlik va internatsionalizm haqida chuqur oʻylab, ikkalasini ham birlashtirmoqchi edik. SHu bilan birga, bu tushunchalar nafaqat alohida, balki koʻp jihatdan qarama-qarshi boʻlib qolmasligi kerak, davlat va millat manfaatlarini birday himoya qilishi zarur. Shuni ta’kidlash kerakki, bu tushunchalar shaxslararo oʻzaro munosabatlar madaniyatini, xususan, oliy oʻquv yurtlari oʻquvchilarida oʻzaro totuvlik madaniyatini shakllantirish uchun birinchi darajali va oʻzaro bogʻliq holdaolib borilishi kerak.Ma’lumki, Maktablardagi yoshlarning kasbiy tayyorgarligi jarayoni shaxsning intensiv ijtimoiylashuvi boʻlib, bitiruvchilar keyinchalik koʻplab davlat va nodavlat tashkilotlarida faoliyat yuritadi, jamoalarda rahbarlar boʻladi, ijtimoiyhayotda faol qatnashadi.―Shaxslararo hamkorlik madaniyati‖ tushunchasi xulq-atvor me’yorlarining barcha turlarini qamrab oladi. Baynalminal tarbiya esa ongli, prinsipial, amaliyotda umuminsoniy va milliy qadriyatlar birligi, muayyan shaxsning shaxsiy huquq va erkinliklarining ta’minlanishini nazarda tutadi. Internatsionalizm va shaxslararo hamkorlik madaniyatining shaxs va jamiyat tomonidan tan olinishi esa pirovard natijagaga –maqsadga erishganlik bilan belgilanadi.―Shaxslararo madaniyat‖ tushunchasida internatsionalizm tushunchasiga qaraganda millatga koʻproq e’tibor qaratiladi, garchi prinsipial jihatdan har ikkala tushuncha ham shaxsning ustuvorligini nazarda tutsada, shaxslararo totuvlik madaniyatining takomillashtirishtirilganligi shaxslararo hamkorlik madaniyati tushunchasi ―internatsionalizm‖ tushunchasining takomillashib borganligini koʻrsatadi deyish mumkin.Shaxslararo hamkorlik madaniyatini shakllantirish va oʻquvchilarni tarbiyalash muammolari turli millat vakillarining shaxslararo munosabatlarining oʻziga xos jihatlari bilan bogʻliq holda, koʻp yillar davomida mavhum tarzda oʻrganilgan. Bu, birinchi navbatda, oʻzining salbiy natijalarini va birinchi navbatda ona tilini bilmasligini ta’minlaydigan global xalqarolashtirish bayrogʻi ostidataqdim etilgan. Chunki til nafaqat etnik madaniyatning asosiy tarkibiy qismi, balki xalqlarning mentaliteti va xarakterini ifodalovchi ma’naviy qadriyatlarning himoyachisi va oʻrni sifatida shaxslararo oʻzaro ta’sirning madaniyati hamdir.
Oʻzbekiston Respublikasida millatchilik yoʻnalishining muhim ijtimoiy qatlamlari mavjud emas va fuqarolik hamda shaxslararo qarama-qarshiliklar uchun ijtimoiy asos yoʻq, ammo umumiy ijtimoiy beqarorlik shaxslararo keskinlikni ragʻbatlantiradi va ijtimoiy-shaxslararo barqarorlik uchun tezkorlik talab qiladi. Bunday sharoitda shaxslararo hamkorlik madaniyatini, shuningdek, vatanparvarlik va internatsionalizmni kompleks ijtimoiy va psixologik-pedagogik hodisa sifatida tarbiyalash muammosini yangilash koʻp jihatdan yoshlarni tarbiyalashga bevosita ta’sir koʻrsatadigan keyingi ijtimoiy oʻzgarishlarning xususiyatini belgilaydi.Xalqlarning milliy oʻzligini anglash, mintaqaviy oʻziga xoslik, yangi ustuvorliklarning paydo boʻlishi (madaniy, etnopsixologik, milliy va boshqalar)bilan bogʻliq ijtimoiy oʻzgarishlarning pedagogik talqini an’anaviy pedagogik oliy maktab oʻquvchilarida shaxslararo oʻzaro munosabatlar, internatsionalizm va vatanparvarlik madaniyatini tarbiyalashning muhim muammolarini keltirib chiqaradi.Tadqiqot muammolari boʻyicha falsafiy, ijtimoiy, psixolog-pedagogik, adabiyotni oʻrganish shaxslararo hamkorlik, vatanparvarlik, internatsionalizm madaniyatini tarbiyalash masalalari koʻplab taniqli oʻqituvchilar va ijtimoiy olimlarning ijodiy izlanishlari markazida ekanligini koʻrsatadi. Falsafiy, pedagogik va psixologik adabiyotlarda shaxslararo hamkorlik, vatanparvarlik va xalqaro ta’lim madaniyatini shakllantirish muammolari ilmiy tadqiqotlar darajasida, maktab tizimini ilmiy-metodik ta’minlash sohasida keng qamrovli rivojlanishga erishgan.Kontent jihatidan ular muhim yangilanishlar va yangi yondashuvlarga muhtoj boʻlsa-da, shaxslararo muloqot madaniyatini tarbiyalash metodikasi zamonaviy tadqiqotlar va amaliyotda moslashish va ulardan foydalanishnitalab qiladi. Oʻz vaqtida shaxslararo munosabatlar, milliy siyosat, yoshlarni baynalminal ruhda tarbiyalash muammolarini oʻrganishga katta e’tibor qaratilgan. Oʻtgan asrning boshlarida yashagan rus ziyolilari N.K.Krupskaya, A.V.Lunacharskiy, A.S.Makarenko, V.A.Suxomlinskiy; sotsiologlar va faylasuflar A.P.Bueva, O.G.Drobnitskiy, S.N.Ikonnikova, I.S.Kon, O.P.Selkova va boshqalar milliy madaniyat va tilni oʻrganish jarayonida milliy maktablarda vatanparvarlik ta’limining muammolarini oʻrganishgan. Ularning tadqiqotlari va qarashlari asosida’zbekistonda ham qariyb 70 yilga yaqin vaqt oraligʻida soha boʻyicha izlanishlar olib borilgan, natijalar tadbiq etilgan.Har qanday oliy oʻquv yurtida oʻquvchilarning koʻp millatli tarkibi, yoshlarning katta qismi milliy ongining past darajasi, maktabning oʻziga xos xususiyatlariga (gumanitar, texnik, tibbiy) qarab ishlarning mazmuni, shakllari va usullarini oʻzgartirish zarurati sezilmoqda, shuning uchun bu muammo darhol hal qilishni talab qiladi. Maktab dasturlarida shaxslararo hamkorlik, vatanparvarlik va xalqaro ta’lim madaniyatini tarbiyalash masalalari deyarli ishlab chiqilmagan.Hozirgi kunda oliy ta’lim jarayonida shaxslararo madaniyatni shakllantirish jarayoniga, oʻquvchilarda shaxslararo totuvlik madaniyatini takomillashtirish yangicha e’tibor talab etilmoqda.Tarixdan ma’lumki, milliy rivojlanish muammolari keskinlashganda, har qanday milliy haddan tashqari qarshilikka yoshlar, ayniqsa oʻquvchilar qarshilik koʻrsatadi. Bu oʻquvchilarning tarixda shaxslararo inqirozlardagi ishtiroki, ijtimoiy sohaga e’tiborsizligi kabi tomonlari qanday sabablar bilan yuzaga kelishini aniqlash jarayonidagi tadqiqotlarda ma’lum boʻlgan. Shuning uchun oʻquvchilarda shaxslararo munosabatlar madaniyatini shakllantirishga yetarlicha e’tibor berish kerak.MAKTAB ta’limining oʻquv jarayoni asosan oʻquvchilarni kasbiy bilimlar va koʻnikmalar bilan ta’minlashga qaratilgan. Bugungi kunda ustuvor mavqe —bu oʻqitish, oʻquvchilar intellektini rivojlantirish, axloqiy fazilatlar, ma’naviy qadriyatlar va insoniy munosabatlar madaniyatini tashkil etadigan oʻquv fanlarining ta’lim imkoniyatlarini toʻliq ishlatishdir.
Tarbiyaviy ishlar koʻp hollarda oddiy tadbirlar majmuasi boʻlib qoladi.Ushbu muammolar esa koʻp millatli maktabning oʻquv jarayonida eng dolzarb hisoblanishi, koʻpmillatli guruhlarda alohida e’tibor qaratilishi, turli millat vakillari turli darajadagi shaxslararo munosabatlar, shuningdek, shaxslararo oʻzaro munosabat madaniyatini yaratish jarayonida faol qatnashishi kerak.Soʻnggi paytlarda ushbu masalani falsafiy, sotsiologik, pedagogik va psixologik adabiyotlarda yoritish tendensiyasi paydo boʻldi, ammo shunga qaramay, shaxslararo munosabatlar madaniyatini rivojlantirishning nazariy va amaliy muammolari dolzarbligicha qolmoqda. Mavjud tadqiqotlar har doim ham oʻquv yillari davomida oʻquvchining intellektual, ma’naviy, axloqiy, jismoniy rivojlanib borishini hisobga olmaydi, shuning uchun tarbiyaviy ishning vositalari, shakllari, usullarini shaxs oʻzgaruvchan rivojlanib borishi bilan mintaqaning tarixi, urf-odatlari, madaniyati bilan bogʻliq milliy xususiyatlarini hisobga olgan holda oʻzgartirish zarur. Shaxslararo munosabatlar va shaxslararo muloqot madaniyatiga yondashuv xalqlarning milliy oʻzini oʻzi anglashi, maktab va maktab siyosatining tubdan oʻzgarishi, maktabning mazmuni va texnologiyalarini modernizatsiya qilishning zamonaviy sharoitlarida etarlicha rivojlantirilishni talab etadi. Koʻpincha sinovdan oʻtgan yuqori samarali ta’lim ta’siri yangi sharoitlarga oʻtishda kutilgan natijalarni bermaydi. Shaxslararo oʻzaro munosabat madaniyatini shakllantirish muammosi turli fanlar mutaxassislari: faylasuflar, sotsiologlar, siyosatshunoslar, tarixchilar, etnograflar, madaniyatshunoslar, oʻqituvchilar, psixologlar va boshqalar tomonidan koʻrib chiqilgan va hal qilinmoqda. SHunga qaramay, yoshlar orasida shaxslararo munosabatlar madaniyatini shakllantirish yaxlitligining yangi konsepsiyasiga ehtiyoj mavjud.Pedagogik fan va amaliyotda insonning ma’naviy olamiga va shaxslararo aloqa sohasidagi amaliy faoliyatiga kompleks ta’sir etarlicha oʻrganilmagan. Jamiyat rivojlanishining iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy sohalarida roʻy beradigan hodisalar muqarrar ravishda odamlar ongida oʻzgarishlarga olib keladi. Maktab ta’limi tizimida insonda uning yuksak tuygʻularini uygʻotish, bagʻrikenglik, tinchlik, mas’uliyatlilik, vatanparvarlik tuygʻularini vatan tarixi, boshqa millatlar madaniyati bilan tanishtirish orqali rivojlantirish zarur.
-
|
| |
