| 5.Boshlang`ich sinf o`qituvchilarini me’yoriy xujjatlarni tayyorlashda Word dasturidan foydalanishni o`rgatish.
Dunyoqarash o’z mohiyatiga ko’ra, ilmiy (muayyan falsafiy tizimga ega) va oddiy (muayyan falsafiy tizimga ega bo’lmagan) dunyoqarash tarzida farqlanadi. Ilmiy dunyoqarash asosida uzluksiz, izchil ravishda mavjud fanlar asoslarini puxta o’zlashtirib borish, ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol ishtirok etish natijasida barqarorlik kasb etgan g’oyalar yotadi.
Shaxs dunyoqarashini shakllantirish uzoq muddatli, dinamik xususiyatga ega murakkab jarayon sanaladi.
Aqliy tarbiya va ilmiy dunyoqarashning asosiy belgilari va mohiyati. Shaxs dunyoqarashining shakllanishida aqliy tarbiya muhim o’rin tutadi. Aqliy tarbiya shaxsga tabiat va jamiyat taraqqiyoti to’g’risidagi bilimlarni berish, uning aqliy (bilish) qobiliyati, tafakkurini shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat bo’lib, uni samarali yo’lga qo’yish asosida dunyoqarash shakllanadi.
Bugungi kunda, O’zbekiston Respublikasida yoshlarga aqliy tarbiyani berishga alohida e’tibor qaratilmolqda. 1997 yilda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» mazmunida ham yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrni tarbiyalash davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri ekanligiga urg’u beriladi. Yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadr bo’lib yetishish mavjud ilmiy, shuningdek, kasbiy bilimlarni puxta egallash demakdir. Binobarin, chuqur bilimlarga ega bo’lish tabiiy hamda ijtimoiy jarayonlarning mohiyatini anglash, ularning ijobiy va salbiy jihatlarini ko’ra va baholay olishga imkon beradi.
Aqliy tarbiya o’quvchilarni ilm-fan, texnika, texnologiya hamda ishlab chiqarish sohalarida qo’lga kiritilayotgan yutuqlar bilan tanishtirish, ularda ijodiy, erkin, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini hosil qilishga zamin yaratadi.
Aqliy tarbiya jarayonida quyidagi vazifalar hal etiladi:
Tarbiyalanuvchilarga ilmiy bilimlarni berish.
1. Ularda ilmiy bilimlarni o’zlashtirishga nisbatan ongli munosabatni qaror toptirish.
2. Mavjud bilimlardan amaliyotda foydalanish ko’nikma va malakalarini tarkib toptirish.
3. Bilimlarini doimiy ravishda boyitib borishga intilish tuyg’usini shakllantirish.
4. Bilimlarni o’zlashtirishga yordam beradigan psixologik qobiliyatlar (nutq, diqqat, xotira, tafakkur, ijodiy xayol) va xususiyatlar (aniq maqsadga intilish, qiziquvchanlik, kuzatuvchanlik, mustaqil fikrlash, ijodiy tafakur yuritish, o’z fikrini asoslash, mavjud ma’lumotlarni umumlashtirish, guruhlashtirish, mantiqiy xulosalar chiqarish va hokazolar)ni rivojlantirish.
Aqliy ta’lim va tarbiya birligi asosida shaxsda tafakkur (ijtimoiy voqea-hodisalarning ongda to’laqonli aks etishi, inson aqliy faoliyatining yuksak shakli) rivojlanadi. Manbalarning ko’rsatishicha, aqliy tafakkurning mavjud darajasini belgilash bir qadar murakkab bo’lib, quyidagi belgilarga ko’ra aniqlanishi mumkin:
1. Ilmiy bilimlar tizimining mavjudligi.
2. Mavjud ilmiy bilimlarni o’zlashtirib olish jarayoni.
3. Fikrlash ko’nikmasiga egalik.
4. Bilimlarni egallashga bo’lgan qziqish hamda ehtiyojning yuzaga kelganligi.
Aqliy tafakkur uzoq muddat hamda tinimsiz izlanish natijasida yuzaga keladi. Uning shakllanishida ilmiy qarash va e’tiqod o’ziga xos o’rin tutadi.
Ilmiy qarash(yunoncha «idea»- g’oya, tasavvur, tushunchalar yig’indisi) - muayyan hodisa, jarayonning mohiyatini yorituvchi, ilmiy jihatdan asoslangan fikr, g’oya bo’lib, u shaxs tomonidan mavjud ilmiy bilimlar tizimi puxta o’zlashtirilganda, bilimlarni bir-biri bilan taqqoslash, solishtirish, predmet, hodisa yoki jarayon mohiyatini tahlil qilish natijasida yuzaga keladi. O’quvchilarni ijodiy fikrlashga o’rgatish, ixtirochilik ko’nikmalarini shakllantirish ular tomonidan ilmiy izlanishlarni olib borish va ma’lum ilmiy qarashlarni ilgari surilishiga zamin yaratadi.
Aqliy tarbiyani samarali tashkil etish shaxsda ilmiy tafakkurning yuzaga kelishini ta’minlaydi. Ilmiy tafakkur–inson aqliy faoliyatining yuksak shakli sanalib, ijtimoiy voqea-hodisalar, jarayonlarga nisbatan ilmiy yondashuvni anglatadi.
E’tiqod dunyoqarash negizida aks etuvchi ijtimoiy- falsafiy, tabiiy, iqtisodiy, huquqiy, ma’naviy-axloqiy, estetik hamda ekologik bilimlarning takomillashgan ko’rinishi; muayyan g’oyaga cheksiz ishonch bo’lib, uning shakllanishi bir necha bosqichda kechadi. Birinchi bosqichda ular beqaror va vaziyat taqozosiga ko’ra o’zgaruvchanlik xususiyatini kasb etadi. Ikkinchi bosqichda ma’naviy-axloqiy qarashlarning barqaror tamoyillariga aylanadi. Mavjud talab, jamiyat tomonidan tan olingan axloqiy qoidalardan chetga chiqish qiyin, ziddiyatli vaziyatlarda ongli harakatni tashkil etish, irodaviy sifatlarga tayangan holda ish ko’rish taqozo etiladi. Uchinchi bosqichda, e’tiqod barcha vaziyatlarda ham ustuvor ma’naviy-axloqiy tamoyil bo’lib qoladi. O’quvchi tomonidan o’zlashtirilgan ilmiy bilimlar hayotiy munosabatlar jarayonida keng qo’llanilganda, ularning asl mohiyati chuqur his qilingan va anglangandagina e’tiqodga aylanadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida yoshlarning bilimli, yuksak tafakkur egasi bo’lish borasidagi qarashlar muhim o’rin egallagan bo’lib, ularning intellektual salohiyatini jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi omil ekanligiga alohida urg’u beriladi. Chunonchi, «... ilmu ma’rifat insonni yuksaklikka ko’taradi. XXI asrda, men ishonaman, madaniyat uchun, ilmu ma’rifat uchun jonini beradigan va buni hayotining asosiy maqsadi qilib qo’yadigan yangi avlod paydo bo’ladi. Biz ana shu avlod uchun yashayapmiz. Biz ana shu olijanob maqsadlarni odamlar ongiga singdirish uchun harakat qilayapmiz. Biz kutayotgan avlod mana shu boylikni dunyodagi eng katta boylik deb bilsa, hayotini shunga baxshida etsa, bilingki, odamzod yorug’ kunlarga erishishi muqarrar»1.
O’quvchidunyoqarashinishakllantirishningbirnechamaqbulshakl, metodvavositalaribo’lib, ularsirasidama’naviy-axloqiy, ijtimoiy-g’oyaviy, iqtisodiy, huquqiy, estetikvaekologikmavzulardatashkiletiluvchisuhbatlar, bahs-munozaralar, ma’ruzalar, muammolivaziyatlarniyaratishasosidao’quvchilarnifikrlashgaundovchiamaliytreninglar, debatlar, mustaqilishlar, shuningdek, ishchanliko’yinlariyanadasamaralisanaladi.
Mustaqilishlarnitashkiletish, xususan, muayyanmavzuasosidao’quvchilarnikichikilmiyizlanishlarniolibborishgayo’llashularningdunyoqarashlariniyanadaboyibborishidapoydevorbo’libxizmatqiladi. O’smirhamdao’spirinlarnima’lumnazariyayokita’limotlarningg’oyalariganisbatantanqidiymunosabatbildirish, metodologikmohiyatiniochibberish, shaxsiyfikrlarinibayonetishdaasoslidalillargatayanganholdaishko’rishgaundashhamo’ziningijobiynatijalariniberadi.
Ta’lim-tarbiyajarayoniningizchil, uzluksiz, tizimlihamda, aniqijtimoiymaqsadasosidatashkiletilishi, mazkurjarayonda, fanlararoaloqadorlik, shuningdek, dunyoqarashnishakllantirishdasamaralisanaluvchibarchamavjudomillarningbirligigatayanganholdaishko’rishko’zlanganmaqsadgaerishishningkafolatidir. Mazkurholatma’lumijtimoiyvoqea-hodisalarmohiyatiniturlinuqtainazardanbaholash, ularningrivojiniko’rabilish, birholatdanikkinchiholatgao’tishinikuzatish, ularningo’zarobog’liqligivaaloqadorligi, bir-birinitaqozoetishinitushunaolishimkoniniberadi.
Ta’lim-tarbiyanitashkiletishjarayonidafanlararoaloqadorlik, ijtimoiyvatabiiyomillarningo’zaromuvofiqkelishigaerishishomillari, atrof-muhithamdaijtimoiymunosabatlarta’siridashaxskamolotinita’minlashgaerishishimkoniyatlaridanunumlifoydalanishgaintilishmaqsadgamuvofiqdir. Ta’limmuassasalaridao’quvpredmetlarisifatidatavsiyaetilganfanlarasoslariningo’quvchilartomonidanchuquro’zlashtirilishiulardakengdunyoqarashnishakllantirishgayordamberadi. O’qituvchilaro’quvchilardailmiydunyoqarashnishakllanishixususidag’amxo’rlikqilaborib, doimiyravishdaulartomonidano’zlashtirilganilmiybilimlarniamaliyotdaqo’llayolinishigae’tiborberishlarizarur. Fano’qituvchilariuyokibuqonuniyatlarvaularningmohiyatibilano’quvchilarnitanishtiribborarekanlar, o’quvchilargaturlihayotiyvaziyatlardaulardanfoydalanishyokiulargatayanibishko’rishlozimliginitushuntiribborishlarikerak.
Dunyoqarashningshakllanishidajamiyatdaustuvoro’rintutganmafkuraviyg’oyalarvaularningmohiyatidanto’laqonlixabardorbo’lisho’zigaxosahamiyatgaega. Shuboista’limmuassasalaridayo’lgaqo’yilayotganta’lim-tarbiya, xususan, ijtimoiy-gumanitarvatabiiyfanlarasoslarimohiyatibilano’quvchilarnitanishtirishjarayonidaO’zbekistonRespublikasiningijtimoiyhayotidaboshmezonsifatidae’tirofetilganmilliyistiqlolg’oyasivamafkuramazmunidailgarisurilganqarashlarxususidabatafsilma’lumotlarberibborish, ularganisbatano’quvchilardamuayyanmunosabatnishakllantirishpedagogikjihatdansamaraliyo’lhisoblanadi
II-bob.Boshlang`ich sinf o`quvchilarida aqliy tarbiyani shakllantirish usullari.
II-I.O`qish darslarida aqliy tarbiyani shakllantirish texnologiyasi
Boshlang’ich sinflarda aqliy tarbiyani shakllantirishda quyidagi metodlardan foydalanish zarur deb hisoblaymiz. Bu esa o’quvchilarning aqliy tafakkurining shakllanishida muhim o’rin egallaydi.
Kuzatish va nazorat qilish, suhbat va hikoya, tushuntirish, rag’batlantirish va tanbeh berish, ma’qullash, ku’rgazmalilik, na’muna ku’rsatish, ishontirish, bahs, munozara kabilar.
Kuzatishlar shundan dalolat beradiki, boshlang’ich sinf o’qituvchilari dars jarayonida yozma ishlardan faqat ona tili darslarida foydalanishadi. Bunday mashg’ulotlar aksariyat hollarda, o’quvchilarning yozma savodhonligini tekshirishga qaratilgan bo’ladi (insho, diktant). Vaholanki, “o’qish”, boshqa darslarda ham yozma ish turlaridan foydalanish yaxshi natijalarga olib keladi. Yozma ishlar bolalarni mustaqil fikrlashga, dunyoqarashini o’stirishga hizmat qilishi bilan birga, barcha o’quvchilarning mavzu yuzasidan olgan bilimlarini tekshirib ko’rishga imkon beradi. Bo’lim yoki mavzu yakunida yozma ishlar tashkil etilganda o’quvchilar darsda olgan bilimlarini mustahkamlaydilar, mavzuga qayta murojaat etish orqali asar haqidagi tasavvurlari yanada teranlashadi, xotirasidan mustahkam joy oladi. Yozma ishlarni bajarish jarayonida o’quvchilarda Vatanga nisbatan g’urur, muhabbat tuyg’ulari tarbiyalanadi. Boshlang’ich sinf o’qituvchisi yozma ish uchun o’zi mustaqil holda mavzu tanlashi ham mumkin, albatta, bu mavzular ham shoir asarlaridagi asosiy g’oyalarga qaratilishi lozim. Mavzular quyidagi mazmunda “Men sevgan shoir”, “Vatanim kuychisi”,”O’zbekiston – vatanim manim”, “Men nechun sevaman O’zbekistonni” kabi mavzularda bu’lishi mumkin.
Demak, dars jarayonida boshlang’ich sinf o’quvchilarining yozma, ijodiy ishlaridan samarali foydalanish aqliy tafakkurning shakllanishida muhim o’rin tutadi. Yozma ishlar “O’qish” darsida amalga oshiriladigan ishlarning rejasida ko’rsatilishi, uning maqsadi, ularga qu’yiladigan talablar aniq belgilangan bo’lishi lozim.
1. Yuqoridagi fandan yozma ishlarni uyushtirishdan oldin,o’quvchilar mavzu yuzasidan bilim,ko’nikma va malakaga ega bo’lishlari shart.
2. Yozma ishlarni tashkil qilishda o’quvchilarning yosh xususiyatlari,qiziqishlari,talablari hisobga olinishi lozim.
3. Yozma ishlarni erkin mavzuda tanlash qoidasiga amal etish zarurki, bunda bola o’z imkoniyatlarini o’zi hisobga oladi.
4. Yozma ish mavzusi o’quvchini o’ziga jalb qila oladigan darajada jarangdor bulishi lozim.
5. Mazkur ishlarni amalga oshirishda xar bir o’qituvchi, eng avvalo, tashkil qilinadigan darsning mazmunini chuqur o’rganishi, uning natijalariga jiddiy e’tibor berishi va bu bilan uquvchi shaxsiga ijobiy tasir etishga intilmog’i,Vatanga muxabbat,milliy g’urur,Vatan ravnaqi uchun xizmat qilish,qolaversa,ona tabiatni asrash kabi sifatlarni yanada rivojlantirish yo’llarini izlamog’i lozim.
Boshlang’ich sinflarda dars ta’limi va tarbiya ishlarining markaziy qismi hisoblanib, o’quvchilarni bilim, ko’nikma,malakalar bilan qurollantirishda, milliy qadriyatlarimiz haqida tushunchaga ega bo’lishida,axloqiy sifatlarni hosil qilishda muxim ahamiyatga ega. Ma’lumki boshlang’ich sinflarda o’qitiladigan “O’qish” darslari ham umumiy didaktik talablarga javob berishi,jumladan,darsda mavzuning xarakteridan kelib chiqib, xalqimizning boy pedagogik merosiga tayanish,shoir va ijodkorlarimizning asarlaridagi tarbiyaviy g’oyalardan foydalanish imkoniyatlarini izlash lozim.
Dars jarayonida boshlang’ich sinf o’quvchilarining dunyoqarqshi shakllana boradi, mustaqil fikrlashga o’rganadi, dunyoviy bilimlar bilan tanishadi va ularning uzluksizligi rivojlanib boradi. Xar bir darsning muvaffaqiyati uning oldiga qo’ygan maqsadiga bog’liqdir. Qachonki,maqsad aniq va puxta ,o’quvchini xar bir taraflama rivojlantirishga qaratilgan bo’lsa ,darsning samaradorligi ta’minlanadi.
Bugungi kunda pedagogik jarayonining samaradorligini ta’minlash masalasi xar qachongidan ham dolzarb muammo hisoblanadi. Bunda boshlang’ich sinf o’qituvchisi pedagogik jarayon oldida quyidagi maqsadlarni qo’ya olishi kerak:
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining faoliyati hamda milliy istiqlol negzida ifodalangan barkamol insonni shakllantirish xaqidagi fikrlardan dars jarayonida unumli foydalahish.
2. Darsda o’rganilayotgan mavzu xarakteridan kelib chiqqan holda ijodkor ilgari surayotgang’oyani aynan o’quvchi ongiga etkaza olish yo’lini tanlay bilish.
3. Dars jarayonida turli didaktik va texnik vositalardan foydalanish ko’nikmasiga ega bo’lish.
4. Dars loyixasini mukammal tuza olish va kutiladigan natijani oldindan ko’ra olish lozim.
Bugungi kunda maktablarda sinf-dars shaklidagi mashg’ulotlardan foydalanib kelinmoqda va ularga quyilgan talablar ham o’zgarib bormoqda.darslarni qiziqaqrli uyushtirish uchun o’qituvchilar yangicha dars turlaridan turli-tuman interfaol usul va vositalardan foydalanishlari lozim. Boshlang’ich sinf o’qituvchilari o’qish darslarida keltirilgan asarlardan,jumladan, A.Oripov asarlaridan foydalanganda dars loixasini tuzishda o’quvchining Yoshi, individual xususiyati va darsning davomiyligiga alohida e’tibor qaratishi o’quvchilarning bilimlarini sinash va qiziqishlarini oshirish maqsadida boshqortirma, rebus, o’yin-topishmoq kabi dars samaradorliigini oshiruvchi vositalardan foydalanuvshi lozim.
“Boshqotirma” (krossvord) - o’quvchilaqrni bilimini tekshirib ko’rish, mustaxkamlashga imkon yaratadigan didaktik vositadir. Boshqotirmalar o’quvchilar yoshiga mos holda,sodda ko’rinishda tuzib olinadi. Masalan
A. Oripovning 1-sinf “O’qish” (G’afforov T., SHodmonov E. Ehturdiyev G. O’qish kitobi. 1- sinf uchun darslik.- T.: SHarq, 2010. -41 b.) kitobida keltirilgan “ Qushcha” she’ri uchun quyidagi boshqotirma tuzish mumkin;
Bolalar, mana bu bo’sh katakchalarga undosh xarflarni quysangiz, shoirimiz
A.Oripovning sizga tanish bo’lgan sherining nomi kelib chiqadi (qushcha)
Jadvaldan foydalanib, o’quvchilar ikkita to’pgulni bir vaqtda aniqlaydilar,natijalarini daftarga yozadilar. Shunga o’xshash tarzda meva va urug’larning tarqalishi,urug’larning tuzulishi,ildiz va poyani aniqlashda shuningdek, ”O’simliklarning asosiylari” mavzusi bo’yicha qator darslarda o’tkaziladi.
O’quvchilar bir mashg’ulot davomida muayyan o’simlikni mustaqil aniqlashga albatta o’rgana olmaydilar. O’simliklarni aniqlashdaularni butun botanika kursi davomida o’rgatib bormoq lozim. Ular birinchi mavzuda yovvoyi va madaniy o’simliklarning organlarining, keyingi mavzularda – gullarning tuzilishi,to’pgul,meva,urug’ va maysalarni,ildiz, barg, kurtak poya, daraxt shox-shabbalarining shaklarini aniqlaydilar.
Masalan, tabiatshunoslik darsida hayvonlarni yorish uslublarini egallab brogan sari u’quvchilar ishni tobora ko’proq mustaqil bajarishga u’rganib boradilar. Shunday qilib, u’quvchilarda tadqiqiy kuzatuvchanlikni shakllantirishni muhim pedagogik talablarga rioya qilgan holda amalga oshirmoq kerak, taqdim qilinayotgan o’quv materialini to’g’ri tanlash va saralash, o’quvchilarning yosh davrlari psixologiyasiga mos ravishda topshiriqlarni taqdim etish orqali amalga oshirish mumkin.
Ma’lumki, ta’lim-tarbiya uzluksiz, muayyan maqsadga yo’naltirilgan jarayon bu’lib, unda barkamol shahsni shakllantirishga alohida e’tibor qaratiladi. Demak, pedagogik jarayonning asosiy maqsadi barkamol inson shahsini tarbiyalab voyaga etkazishdan iboratdir. Bu borada u’quvchilarga ta’lim va tarbiya berishning asosiy vositasi bu’lgan dars jarayonining ahamiyati katta. Dars jarayonida boshlang’ich sinf u’quvchilari “Vatan”, ”Ona”, ”bstiqlol”, ”ustoz”, ”mehr oqibat”, ”sadoqat”, “insoniylik”, “orzu”, “kelajak” kabi tushunchalarning mazmunini anglab, Vatanga sadoqat, ota-onaga hurmat, kelajakka umid, orzuga intilish, ustozlarga extirom, chin insoniylik kabi ruhda tarbiyalanib boradilar. Yoki shoirning “qushcha” she’rida nima ifodalanganligini bilish maqsadida quyidagicha boshqotirma tuzish mumkin. Bu bilan o’quvchi she’rda nima ifodalanganligini xotirasida saqlab qoladi: (Bahor).
Boshqotirmalar dastlab u’qituvchining ku’magida yechib boriladi, bolalar ulg’ayib borishi natijasida boshqotirmalar ham murakkablashtiriladi. Ba’zan boshqotirmalarda kalit su’zlar ham mavjud bu’ladi. Unda kalit so’z yozilgan katakchalar qalin chiziq bilan chegaralangan bo’ladi. Kalit so’zni 1-2-sinflarda o’qituvchi yordamida, 3-4-sinflarda o’quvchilarning o’zlari mustaqil holda topa bilishlari kerak.
Darslarda “O’ylab top” tipidagi vositadan foydalaninsh ham yaxshi natija beradi. Shuningdek, bu tipdagi topshiriqlardan bo’lim yuzasidan takrorlash daralarida ham foydalanish mumkin. U quyidagi tarzda tashkil etiladi. O’qituvchi biror-bir narsa va predmetni so’z yoki topishmoq yordamida uch marta tariflaydi. Ta’riflar borgan sayin soddalashib boraveradi. Soddalashib borishi natijasida o’quvchilarning ballari ham pasayib boraveradi. Ya’ni birinchi ta’rif e’lon qilingandayoq javob topgan o’quvchilarga 3 ball, 2-ta’rif o’qilgach, javob bergan o’quvchilarga 2 ball, 3-ta’rif e‘lon qilingandan keyin javob bergan o’quvchilarga 1 ball beriladi. Masalan, 1-sinf o’quvchilariga A.Oripovning “Qushcha” she’ri yuzasidan quyidagicha ta’riflardan foydalanish mumkin.
1. U uchadi.
2. Uning ikkita qanoti bor.
3. U bahor kelganda o’lkamizga qaytib keladi,
Shoxdan shoxga qo’nib, sho’x va quvnoq kuylaydi.
(Javob: qushcha)
Shu javobni topish uchun o’quvchilar o’ylaydi fikrlaydi aqlini charhlaydi.
Bu ruhiy-ma’naviy holat o’quvchilarda darsliklarda aks etgan mavzu yuzasidan o’qituvchi tomonidan tuzilgan hikoya, suhbat yoki ko’rinish tarzida, she’riy asarlarni tinglaganda, ayniqsa, asar qahramonlarining xatti-harakati hikoya qilganda sodir bu’ladi. Ma’lumki bolalik deb atalmish bu davr o’zining ishonuvchanligi, taqlidchanligi, qiziquvchanligi hamda soddaligi bilan ular hayotida o’chmas iz qoldiradi. Ular yuqoridagi voqealarni tinglaganlarida, o’sha qahramonlarga o’xshagisi keladi, o’zlarining o’yinlarida ularga taqlid qiladilar, o’quvchilar albatta xalq himoyachisi va vatanga e’tiqodli insonlar bo’lishga harakat qila boshlaydilar. Bu kabi maqsadlarni dars jarayonida amalga oshirishda o’qituvchi asosiy o’rin egallaydi. Jumladan, o’qituvchining nutqi, mimikasi, ishontirish qobiliyatining ta’siri orqali o’quvchilar asar qahramonlarining xislat va hususiyatlarini yaqqol tasavvur qila oladilar.
Demak, o’qituvchi dars jarayonini yahshi tashkil qilishi uchun nafaqat bilimli, balki pedagogic mahorat va pedagogik texnikani yaxshi egallagan bo’lishi lozim. U o’quvchiga qachon va qanday ta’sir o’tkazishni bilishi, shu bilan birga ozroq kuch sarflab, ko’proq natijaga erishish yo’llarini izlashi lozim. «Kadrlar tayyorlar Milliy dasturi» g`oyasi o`z – o`zidan paydo bo`lmaganligi yuqoridagi tahlillarimizdan ma`lum bo`ladi. Bu haqda O`zbekiston Prezidenti Islom Karimov 1989 yildayoq o`ylaganligi, biroq mustabid tuzum bunga yo`l qo`ymaganligi bugun hammaga ayon.
1997 yilga kelib O`zbekiston jahonga o`z nomini tanitdi. Iqtisodiy jihatdan rivojlandi; mahsulot ishlab chiqarish oshdi, hamkorlikdagi korxonalar kuchaydi. Ularda mashinalar, elektron asboblar va boshqa dunyo standartlariga mos mahsulotlar ishlab chiqarila boshlandi. Davlat g`alla mustaqilligiga erishdi. Neft mahsulotlarini ishlab chiqarib bu yo`nalishda ham mustaqillikka erishish bilan birga o`z mahsulotini ekport qila boshladi. O`zbekiston dunyoning katta bozoriga shahdam odim tashladi. Shu bilan birga O`zbekistonning rivojlangan mamlakatlar qatoridan o`rin olishida bugun va kelajak uchun zarur bo`lgan zamonaviy kadrlarga ehtiyoj sezila bordi. Eskicha usulda tayyorlangan kadrlar bilan yangicha ishlab bo`lmasligi ham ayonlashdi. Buni yurtboshimiz «Tafakkur» jurnalining bosh muharriri bilan bo`lgan suhbatida yana bir bor ta`kidladi:
«Men ko`p yillar davlat rejalashtirish idoralarida ishlaganman. Xizmat taqozosiga ko`ra fan va ta`lim masalalari bilan ham shug`ullanganman. Shu sababli sovet ta`lim tizimining barcha jihatlarini yaxshi bilaman, deb ayta olaman. Bizga meros bo`lib qolgan ta`lim – tarbiya tizimining ma`lum bir qatorda uning eng nomaqbul tomoni shundan iborat ediki, o`quv jarayonida o`quvchi va talabalarni mustaqil va erkin fikrlashga yo`l qo`ymaslik, har qaysi o`quv yurtini bitiruvchilarning bilimiga qarab emas, avvalo, ularning sobiq sovet tuzumiga va soxta g`oyalariga sadoqatini hisobga olib baholash va hayotga yo`llash tamoyili asosiy o`rnini egallar edi. Ko`p joylarda sifat o`rniga son ketidan quvish ustunlik qilardi. Ko`pchilik haqiqiy bilim yoki malaka orttirish maqsadida emas, amal ilinjida texnikum yoki institutlarga kirar edi. Bu tuzumdan bizga qolgan meroslar ichidagi shunga o`xshagan salbiy asoratlarni afsuski, hozir ham sezib turibmiz.
Bu tizim Vataniga, xalqiga, millatiga fidokor, mustaqil fikrlaydigan, biron bir masalani ongli ravishda, mas`uliyat bilan hal qiladigan, izlanuvchi, yangilikka intiluvchi kadrlarni emas, asosan sayoz saviyali kadrlarni, mute kishilarni ming – minglab yetishtirgan edi. Jamiyatimizni yangilash, islohotlarni hayotga tadbiq etish, bozor iqtisodiyoti asoslarini barpo qilishga o`tar ekanmiz, ana shunday ongli, qotib qolgan, azmu shijoatdan yiroq el yurt manfaati uchun kuyub yonmaydigan kadrlar muttasil ravishda ishning beliga tepib turishini his qildik, ochig`ini aytsam, hozir ham sezayapmiz».
Shuning uchun ham mustaqillikning dastlabki yillaridanoq butun mamlakat miqyosida ta`lim – tarbiya, ilm – fan, kasb – hunar o`rgatish sohalarini isloh qilishga nihoyatda katta zarurat sezila boshladi. Busiz jamiyatimizning biron – bir sohasida o`zgartirish kiritib bo`lmas edi. Islohotlarning taqdiri va samarasi birinchi navbatda kadrlarning saviyasiga, ularning zamon va taraqqiyot talablariga nechog`lik mosligiga bog`liq. Yurtimizning ertangi hayoti va taqdiri avvalambor shu muammolarni uzil – kesil yechish bilan chambarchas bog`langanligini har qaysi fikrlovchi odam anglashi qiyin emas.
«Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi» - orzumizga erishishning qonun bilan himoyalangan hujjatidir. Hamma gap ushbu Qonunning bekamu-ko`st bajarilishida! Butun halqni shu ishga safarbar qila bilishda! Safarbarlikning zamirida esa har bir fuqaroning mazkur ishlarning mohiyati va mazmuniga tushunishi, belgilangan vazifalarning bajarilishiga ishonch hosil qilishi, o`zining munosib hissasini qo`shish istagi turadi. Xalqni bu ishga chorlash uchun maqsad aniq va ravshan tushuntirilmog`i lozim. Maqsadni tushuntirish uchun esa yaqinlashib kelayotgan XXI asr ehtiyoji hamda avvalgi tizimning bu ehtiyojlarga javob bera olish darajasi, kamchiliklari ochib berilmog`i kerak bo`ladi.
Yangi asr bo`sag`asida biz sifat jihatidan tamomila yangi xalqlar jamiyatiga, chuqur integratsiyalashgan iqtisodiy makonga, yagona kommunikatsiya va axborot tizimiga kirish uchun shaxdam qadamlarni bosmoqdamiz. O`sha jamiyatda yashab ketish anchagina tayyorgarlikni, bilimni talab qilishini ham bugun anglab yetdik. Bosgan qadamlarimiz qat`iyatli va ishonchli bo`lishi uchun esa bizga zamonaviy, bozor iqtisodi sharoitida ishlay oladigan raqobatbardosh kadrlar zarur. Mustaqillik yillari mazkur yo`nalishda talaygina ishlar amalga oshirilganligi haqida batafsil to`xtalgan edik. Ammo, ta`lim sohasida, kadrlar tayyorlashda amalga oshirilayotgan bu islohotlar bizlarni qanoatlantira olmadi.
Oliy Majlisning IX sessiyasida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov «Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori» nutqida ta`lim tizimida erishilgan muvaffaqiyatni obyektiv tahlil qilib, kadrlar tayyorlashda «revolyutsion» islohotga ehtiyoj borligini isbotlab berdi.
Prezidentimiz I.A.Karimov aytganlaridek: «Fukarolar endi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni ishtirokchisi, bajaruvchisi emas, balki bunyodkor va tashkilotchisidir. Bunday yangicha yondashish albatta pedagogika fanini keyingi rivojlanishiga katta ta`sir kursatadi. Endi pedagogika fani faqat ta`lim-tarbiya jarayonini nazariy, metodik-amaliy ta`minlovchi emas, komil insonni shakllanishi, rivojlanishini ta`minlochi keng soxalarni o`z ichiga ola boshladi. Endilikda pedagogika fani uz oldiga yangicha fikrlash, yangicha tafakkur, milliy mafkuraning keng qamrovli sifatlarini shakllantirish vazifalarini qo`ydi. Shuning uchun xam yangi ta`lim konsepsiyasi qabul qilindi va unda keyingi rivojlantirishlarning barcha yunalishlari qayta ko`rib chiqildi. Ko`p yillar davomida pedagogika siyosatga xizmat kilib kelgan va unda ma`lum chegaralanishlarga amal qilishga majbur bulgan bo`lsa, endilikda u siyosatdan holi bo`lgan holda erkin fan sifatida o`z rivojlanishini davom ettirish imkoniyatiga ega buldi. Uzbek pedagogikasi o`z milliy xususiyatlarini rivojlantirish imkoniyatiga ega buldi.»
Muhtaram Prezidentimiz Islom Karimovning Respublika Oliy Majlisi IX sessiyasida so`zlagan «Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori» nutqida boshqa ta`lim turlari qatori umumiy o`rta ta`lim maktablari faoliyati ham jiddiy tanqid ostiga olingan edi.
Eski ta`lim tizimidagi yuqorida ta`kidlangan qator kamchiliklar va muammolarni tugatish istagi «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning yaratilishiga sabab bo`ldi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan taklif etilgan uzluksiz ta`limning tamomila yangi tizimi yuqorida aytilgan kamchiliklarni bartaraf etib, O`zbekiston fuqarolarining XXI asr avlodini shakllantirishga sharoit yaratadi.
Uzluksiz ta`lim tizimining eski tizimdan ustunligi, ilmiy asoslanganligi va kadrlar tayyorlashdagi mavjud bo`lgan muammolarni yecha olishini yaxshi tasavvur qilish uchun keltirilgan chizmaga murojaat qilaylik. O`zbekiston Respublikasida Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi qabul qilingunga qadar mavjud va shakllanayotgan uzluksiz ta`lim tizimining qiyosi.
А). Islohotgacha mavjud ta`lim tizimi:
Maktabgacha ta`lim (7 yoshgacha) Tayanch ta`lim (1-9 sinf) Umumiy o`rta ta`lim (10-11 sinf) Boshlang`ich va o`rta kasb-xunar ta`limi Oliy ta`lim Oliy o`quv yurtidan keyingi ta`lim Kadrlar malakasini oshirish, qayta tayyorlash
В). Hozirgi shakllanayotgan uzluksiz ta`lim tizimi.
Maktabgacha ta`lim (6-7 yoshgacha) Umumiy o`rta ta`lim (1-9 sinflar) Uch yillik o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi Oliy ta`lim Oliy ta`limdan keyingi ta`lim Malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash
Ta`lim dasturlarining
o`zaro uyg`unlashuvi
- Umumta`lim dasturlari
- Kasb – hunar ta`limi dasturlari
Islohotgacha ta`lim tizimida, chizmada ko`rsatilgandek, umumta`lim dasturlarining ikki joyida, ya`ni tayanch /1-9 sinflari/ ta`lim dasturlari o`rtasida «uzilish»lar mavjudligi ko`zga yaqqol tashlanadi. Bu uzilishlar natijasida ta`lim dasturlarining uzviyligi buzilgan. Natijada bolalarimizning kasb-hunarsiz ko`chada qolib ketishi hollari yuz berdi. O`quv fanlari dasturlarining bir – biriga nomutanosibligi zamon talablariga javob bermasligi, ularda qaytarish va takrorlashlar ko`pligi ham uning ilmiy asoslanmaganidan dalolat beradi.
Shakllanayotgan uzluksiz ta`lim tizimining eng ko`zga ko`ringan yutuqlaridan biri ham aynan shu «uzilish»larni yo`qotishdan iborat bo`ldi.
Xo`sh, bunga qanday erishildi?
Avvalambor, ilmiy asoslanmagan II yillik umumiy o`rta ta`lim tizimi 9 yillik o`quv tizimiga keltirildi. Unla o`quv fanlarining soni kamay tirilib samara beradigan darajaga yetkazildi, o`quv dasturlaridagi ko`pgina takrorlashlar olib tashlandi. Mazmun jihatidan o`quv fani o`zlashtirishni qiyinlashtirgan ba`zi boblar, qismlar ta`lim dasturlarining yuqori bosqichlariga o`tkazildi.
- uzluksiz ta`limni oliy ta`lim muassasalarida
davom ettirishga asos bo`ladigan umumta`lim dasturlari
- fan predmetlari bo`yicha chuqurlashtirilgan
akademik litseylarning ta`lim dasturi
- Kasb-hunar kollejlarining yo`nalishlari bo`yicha
chuqurlashtirilgan kasb-hunar ta`lim dasturlari
Shu bilan birga umumta`lim dasturlari keyingi ta`lim turlari maxsus, kasb – hunar va oliy ta`lim tizimi dasturlari bilan o`zaro uyg`unlashib uzluksiz ta`lim tizimini tashkil etdi.
Shuni ta`kidlab o`tish joizki, akademik litsey va kasb – hunar kollejlarini tamomlagan bitiruvchilar oliy o`quv muassasalariga kirishda bir xil imkoniyatlarga ega bo`ldilar.
Bu jihat ikkinchi chizmada 1 raqami bilan belgilangan bo`lib, litsey va kollejlar uchun bir xil bo`lgan umumta`lim dasturini o`zlashtirgan talabalar akademik litseylarda /2/ o`quv fanlari bo`yicha chuqurlashtirilgan ta`lim dasturlari va kasb –hunar kollejlarida /3/ yo`nalishlar bo`yicha chuqurlashtirilgan kasb – hunar dasturlari asosida bilim oladilar.
O`z navbatida keyingi bosqich – oliy o`quv yurtlarida o`qishni davom ettirishini xohlamagan yoshlarimiz o`z egallagan kasbkorlari bo`yicha mehnat bozorida faoliyat ko`rsatishlari mumkin bo`ladi. Chizmalarida ko`rinib turibdiki, kiritilayotgan yangi ta`lim tizimining har tomonlama o`ylab tuzilganligi, ilmiy asoslanganligi bois afzalliklari bir talay. Bu o`zgarishlarning hammasiga mustaqilligimiz sabab bo`lganligini unutmasligimiz lozim.
Darvoqe, aynan shu me`zonlarning yuqorida keltirilgan chizmalarimizda o`z o`rnini topganligini ko`rishimiz mumkin. Masalan, yoshlarimiz o`quv jarayonida o`z huquqlarini anglagan holda qobiliyatlari, qiziqishlari va xohishlariga qarab tanlash huquqiga egadirlar. Chunonchi, litsey yoki kollejda o`qish ular tarkibidagi ma`lum yo`nalishni tanlash o`quvchilarning o`ziga havola, bu ularning tanlash huquqini, demak ularning erkinlik huquqlarini ta`minlashdir.
Milliy dasturda shaxsning erkinligi, mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirishga birlamchi e`tibor berilgan. Erkinlik ta`minlangan jamiyatda fikr rivojlanadi, fikr rivojlanishi esa jamiyat kuchli bo`lishining garovidir. Erkinlik bir necha imkoniyatlardan tanlab olishni o`z ichiga oladi. Yangi ta`lim tizimida yoshlarimizga xuddi shunday imkoniyatlar yaratilgan, ularning, erkinlik huquqlari ta`minlangan.
Davlatimiz rahbari tomonidan taklif etilgan kadrlar tayyorlashning tubdan yangi, noyob jahon tajribasida mavjud bo`lmagan ushbu tizimi haqiqatdan Islom Karimov ilmiy tafakkuri natijasida, ilmiy mardligidir.
Bu Prezidentimizning ta`lim tizimini tubdan isloh qilishdagi kiritgan yangiliklari «Nou – Xau»dir.
Mustaqillik yangicha yashashni, yangicha fikrlashni, hayotda har bir fuqarodan o`ziga yarasha munosib o`rin egallashni yangi mafkura asosida yangicha ma`naviyatni talab etibgina qolmay, jadal o`zgarib borayotgan iqtisodiy va ijtimoiy sharoitga yangicha o`ylashga va harakat qilishga majbur etmoqda.
«Milliy dastur»ning birinchi /1997-2001 yillar/ bosqichi davrida maktablarning moddiy bazasining mustahkamlashga e`tibor qaratilgan. Viloyatning qishloq joylarida bir qancha maktablarning moddiy ahvoli nochor, zamonaviy o`quv uskunalari yetishmaydi. Dasturning birinchi bosqichida amalga oshirishi rejalashtirilgan masalalar viloyatimiz ta`lim – tarbiya tizimiga ham taalluqlidir.
«Ta`lim to`g`risida»gi Qonun va «Milliy dastur» talablarini amalga oshiradigan, hayotga joriy etilgan kuch o`qituvchilar jamoasidir. Hozirgi kunda viloyatimiz halq ta`limi tizimida matematika, fizika, jismoniy tarbiya, himiya, mehnat ta`limi fanlari bo`yicha o`qituvchiga ehtiyoj katta. Bu fanlar sohasida o`qituvchi kadrlarga bo`lgan ehtiyoj kelajakda yil sayin ortib boradi.
O`qituvchi savodli, malakali bo`lsa, islohot sohasida ko`zlagan maqsadiga erishiladi. Shu ma`noda 1997-2001 yillar orasida mavjud o`qituvchilar attestatsiyadan o`tkazildi, toifaga qarab maosh to`lanishi yo`lga qo`yildi. Viloyat halq ta`limi tizimida «Ta`lim to`g`risida»gi Qonun va Milliy dasturni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan barcha ishlar tashkil etilmoqda. Jumladan 2 ta akademik litsey va ko`plab kollejlar tashkil etildi. Akademik litsey va kollejlarni tashkil etildi. Akademik litsey va kollejlarda hozirgi zamon texnologiyasi asosida ta`lim-tarbiya ishlarini amalga oshirishga e`tibor qaratilmoqda.
Viloyatda boshlang`ich sinf o`qituvchilari qayta tayyorlash ishiga etibor qaratildi. Viloyat halq ta`limi xodimlari malaka oshirish instituti va Qarshi davlat universiteti huzurida qayta tayyorlash kurslari tashkil etilgan bo`lib, unda malakali professor o`qituvchilar rahbarligida maxsus ma`lumotga ega bo`lmagan boshlang`ich sinf o`qituvchilari qayta tayyorgarlikdan o`tkazilmoqda.
Shuningdek, boshlang`ich sinf o`qituvchilarining malakasini oshirish, ularni yangi pedagogik texnologiyalar asosida o`qitishga o`rgatish sohasida ham turli kurslar tashkil etilmoqda.
1.3 . I-bob yuzasidan xulosalar
Bugun biz tarixiy bir davrda – xalqimiz o`z oldiga ezgu va ulug` maqsadlar quyib, tinch – osoyishta hayot kechirayotgan, avvalambor o`z kuch va imkoniyatlarga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini qurish yo`lida ulkan natijalarni qo`lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz.
Xulosa qilib aytganda, bunday sharoitda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tomonidan taklif etilgan uzluksiz ta`limning tamomila yangi tizimida barkamol avlodni tarbiyalashda quyidagilarga e`tibor qaratish lozim:
1) milliy qadriyatlarimizga tayangan holda, taraqqiy etgan davlatlari tajribasini hisobga olgan holda erkin va o`z mustaqil fikriga ega bo`lgan shaxsni tarbiyalash;
2) yangi sharoitlarda, yangi zamonaviy texnologiyalarda ishlashga qobil ishchi va mutaxassislarni tayyorlashni yo`lga qo`yish lozim;
3) iqtidorli yoshlarni ta`lim dargohlarida yaratish;
4) yoshlarni jahon fani va bilimlari xazinasidan baxramand qilishga katta e`tibor berish lozim.
|
