Mundarija

O’z zamonida Demokrit Borliqning atomistik kontseptsiyasi haqida fikr yuritganida olam kimyoviy elementlar va ular birikmalarining ko’p sondagi “G’ishtcha”laridan tuzilgan deb taxmin qildi. Ular bir-biridan alohida xususiyatlari bilan farq qiladi.

Olam tuzilishida ishtirok etuvchi “g’ishtcha”larning xususiyatlari kabi ularning tarixi ham bir-biridan farqlidir.

Ba’zi elementlar, masalan, mis(Cu), temir(Fe), oltingugurt(S) va uglerod(C) qadimdan ma’lum. Boshqa ba’zi elementlarning yoshi faqat asrlar bilan baholanadi. Insoniyat kislorodni doimiy ravishda iste’mol qilib kelgan, ammo u element sifatida XVII asrga kelib ochilgan. Uchinchi toifa elementlar 100-200 yil oldin ochilgan, ammo bizning zamonimizga kelib ularning nufuziga yetarlicha e’tibor qaratilgan. Ularga uran(U), alyuminiy(AL), bor(B), litiy(Li), berilliy(Be)lar kiradi.

1985- yilda Robert Kerl, Garol’d Kroto va Richard Smolli tasodifiy ravishda printsipial ravishda yangi uglerod birikmasi bo’lgan fullerenni ochishdi. Fullerenning ajoyib xususiyatlari bir qator tadqiqotchilarni jalb etdi. 1996- yilda fullerenni kashf etganlar Nobel mukofoti sovrindorlari bo’lishdi.

Fulleren molekulasining asosi ugleroddir. Uglerod- ajoyib kimyoviy element bo’lib, u ko’pgina kimyoviy elementlar bilan bog’lanib, turli tarkib va tuzulishga ega bo’lgan molekulalarni hosil qila olish xususiyatiga egadir.

Maktab kimyo kursidan ma’lumki, uglerod ikkita asosiy allotrop holatiga ega. Bular: grafit va olmos. Fulleren ochilishi bilan uglerod yana bir allotrop holatga ega ekanligi ma’lum bo’ldi. Grafit, olmos va fulleren molekulalarining strukturasini ko’ramiz.

Grafit qatlamli strukturaga ega. Uning har bir qatlami bir- biri bilan kovalent bog’langan to’g’ri olti burchaklarni hosil qiluvchi uglerod atomlaridan iborat. Qo’shni qatlamlar bir- birini Van-der- Vaals kuchlari bilan ushlab turadi. Shuning uchun ular bir-biriga nisbatan erkin sirpanadi. Bunga oddiy misol qalam. Grafit sterjenni qog’oz ustida yurg’izsak, qatlamlar sekin bir-biridan ajralib, qog’ozda iz qoldiradi.

Olmos uch o’lchovli tetraedrik strukturaga ega. Har bir uglerod atomi qolgan to’rttasi bilan kovalent bog’langan. Kristall panjaradagi barcha atomlar bir-biridan bir xil masofoda(154nm) joylashgan. Ularning har biri boshqalari bilan to’g’ri kovalent aloqa bilan bog’langan bo’lib, kristallda bitta gigant makromolekulani hosil qiladi.

“C-C” kovalent bog’lanishlarning katta energiyaga ega ekanligidan olmos o’ta mustahkam bo’lib, nafaqat qimmatbaho tosh sifatida, balki metall kesuvchi asboblar uchun ham xom ashyo sifatida ishlatiladi.

1.1.1-chizma. Grafit strukturasi



1.1.2- chizma. Olmos strukturasi

Fulleren atamasi arxitektor Bakminster Fuller sharafiga qo’yilgan bo’lib, u o’xshash strukturalardan arxitekturada foydalangan. Shu sababli ularni bakibolalar deb ham atashadi.Fulleren karkas strukturaga ega bo’lib,u futbol to’pini eslatadi. Agar bu ko’pyoqlining uchlarida uglerod atomlari joylashgan bo’lsa, biz eng stabil fulleren C60 ga ega bo’lamiz.

C60 molekulasida olti burchaklar soni yigirmaga teng. Bunda har bir besh burchak faqat olti burchaklar bilan chegaradosh, har qaysi olti burchak esa uchta oltiburchak bilan va uchta beshburchak bilan umumiy tomonga ega.

Fulleren molekulasi strukturasining ajoyib xususiyati shundaki, bunday uglerod “To’pi”ning ichida bo’shliq hosil bo’ladi-ki, kapilyar xususiyatlarga asosan unga boshqa moddalarning atom va molekulalarini kiritish mumkin.

1.1.3- chizma. Fulleren strukturasi
Fullerenlarni o’rganish davomida molekulalari o’rganildi va sintezlandi.





1.1.4- chizma. Fulllerenlar a) C 60 b) C70 s) C 90
Ammo uglerodli karkas strukturalar xilma- xilligi bu bilan tugamaydi. 1991- yilda yaponiyalik proffessor Sumio Iidzila nanotrubkalar deb atalgan uzun uglerod silindrlarini qayd etdi.

Nanotrubka- bu uzunligi bir necha o’n mikron, diametri qariyb 1nm bo’lgan, uglerodning miliondan ortiq atomlaridan toshkil topgan molekuladir.

Trubka devorlarida uglerod atomlari to’g’ri oltiburchaklarning uchlarida joylashgan.

Nanotrubkalar strukturasini quyidagicha tasavvur etish mumkin: Grafit bo’lagini olib, undan chiziqcha kesib olamiz va uni silindrga “yelimlaymiz”. (Aslida nanotrubkalar umuman boshqacha o’sadi.) Demak, oddiygina gafit bo’lakchasini olib uni silindrga o’rasak nanotrubka hosil bo’lishi kerak. Ammo nanotrubkalar eksperimental ochilgunga qadar nazariyotchilardan hech kim buni bashorat qila olmadi. Olimlarga faqatgina ularni o’rganish va hayratlanish qolgan edi.

Ideal nanotrubka –bu grafit setkasini yassi geksogonal o’rashda olingan silindr (5- chizma.) Geksogonal grafit setkasi va nanotrubkaning bo’ylama o’qi o’zaro orientatsiyasi nanotrubka xarakteristikasida asosiy jihat hisoblanadi va u xirallik deb nomlangan.

Trubkalar turli xiraklik bilan xarakterlanadi . Ideallashtirilgan trubka bu silindrga o’ralgan grafit tekislik bo’lib, uning sirti to’g’ri olti burchaklar bilan to’ldirilgan va ularning uchlarida uglerod atomlari joylashgan. Bunday natija grafit tekisligining nanotrubka o’qiga nisbatan burchak orientatsiyasi bilan ifodalanadi.

Burchak orientatsiyasi nanotrubka xiralligini belgilaydi, u esa o’z navbatida uning elektr xarakteristikalarini aniqlaydi. Nanotrubkalarning bu xususiyati

1.2.6- chizmada ko’rsatilgan bo’lib, unda grafit tekisligining qismi va uning o’ralishi mumkin bo’lgan yo’nalishlari ko’rsatilgan.

Nanotrubkalarning xiralligi bir qancha belgilar (m,n) bilan belgilanadi. Ular olti burchak koordinatalarini ko’rsatadiki, tekislikni o’rash natijasida koordinata boshida turgan olti burchak bilan to’g’ri kelishi kerak. Bunday olti burchaklarning bir nechtasi mos keluvchi belgilar bilan chizmada ko’rsatilgan. Xirallikni ifodalashning boshqa usuli bu nanotrubka o’ralish yo’nalishi va qo’shni olti burchaklar umumiy tomonga ega bo’lgan yo’nalish orasidagi burchakni ko’rsatish bilan ifodalanadi. Nanotrubkalarning turli mavjud bo’lishi mumkin bo’lgan o’ralish yo’nalishlari ichida shunday yo’nalishlar ajralib turadiki, ular uchun olti burchak (m,n)ning koordinatalar boshi bilan o’zgartirilishi uning strukturasida hech qanday o’zgarishlarga olib kelmaydi. Bu yo’nalishlarga va mos keladi. Ko’rsatilgan konfiguratsiyalar (m,o) va (2n,n) xiralliklarga to’g’ri keladi.

HHHHH

Bu yerda d₀=0,142nm bo’lib, u grafit tekisligidagi uglerod qo’shni atomlari orasidagi masofadir.

Zamonaviy elektron mikroskoplarning ruxsat etuvchi qobiliyati turli xirallikka ega bo’lgan nanotrubkalarni bevosita farqlay olmaydi, shuning uchun bu parametrni aniqlashning yagona usuli ularning diametrlarini aniqlash bilan bog’langan.

Nanotrubkaning oddiylashgan modelini qaraylik. 6-chizmada bir qatlamli nanotrubka modeli keltirilgan. Bunday trubka o’rash natijasida darz qoldirmaydi va yarim sferik cho’qqilar bilan tugaydi. Bu cho’qqilar to’g’ri olti burchaklar bilan birga oltita to’g’ri beshburchaklarni ham o’z ichiga oladi. Trubka oxiridagi beshburchaklarning borligi ularning fulleren molekulalarining chegaraviy holi deb qarash imkoniyatini tug’diradi. Ularning bo’ylama o’qi diametrdan ancha katta.

Eksperimental kuzatiladigan bir qatlamli nanotrubkalarning strukturasi ko’p jihatdan yuqorida zikr etilgan ideal nanotrubkadan farq qiladi. Avvalo bu nanotrubka cho’qqilariga daxldor bo’lib, kuzatishlar ko’rsatadiki, ularning shakli ideal yarim sferadan ancha uzoq.

Xiralligi (10,10) bo’lgan, nanotrubkalar bir qatlamli nanotrubkalar orasida alohida o’ringa ega.

Bunday tipdagi nanotrubkalarda har qaysi olti hadli halqa tarkibiga kiruvchi ikkita C-C bog’lanishlar trubka bo’ylama o’qiga parallel orientirlangan. Bunday strukturali nanotrubka hisoblash natijalariga ko’ra sof metall o’tkazuvchanlikka ega bo’lishi kerak. Bundan tashqari, termodinamik hisoblashlar ko’rsatadiki, bunday trubkalar yuqori stabillikka ega. Yaqin vaqtlargacha bunday ideallashtirilgan sharoitlarga erishish qiyindek tuyulardi. Ammo grafit sirtini nikel katalizator ishtirokida ikkita lazer impulslari bilan nurlantirganda diametri 1,36nm va uzunligi bir necha yuz mikron bo’lgan metall o’tkazuvchanlikka ega nanotrubkalarning sintezi amalga oshirildi. Nazariy xulosalar eksprimental tasdig’ini topdi.

1.2. Fullerenlar va nanotrubkalar olish

XX asrning oxiri uglerodning yangi ko’rinishlari fulleren va nanotrubkalarning ochilishi bilan mashhur bo’ldi. Bu yangiliklarning qiymati shunchalik e’tiborliki, ular Nobel mukofoti bilan taqdirlandi. Bu ajoyib moddalar barcha tarkibida uglerod mavjud bo’lgan moddalarni masalan; grafit, yog’och, tabiiy gaz va hokazo yoqish natijasida hosil bo’luvchi qurum tarkibida topilgan.

Bugungi kunda turli o’lchamdagi va turli xususiyatlarga ega bo’lgan uglerodli nanostrukturalarni olishning ko’plab metodlari ishlab chiqarilgan. Ammo barcha metodlarning asosi bitta: nanotrubkalar va fullerenlar yuqori temperaturalar sharoitida tarkibida uglerod bo’lgan materiallarning kimyoviy o’zgarishlari natijasida hosil bo’ladi.

Bir necha keng tarqalgan metodlarga misol keltiramiz.

Bu eng ko’p tarqalgan metod bo’lib, u Krechmer tomonidan ishlab chiqilgan 1991- yilda xuddi shu usul bilan yaponiyalik olim Sumio Idjima birinchi bo’lib nanotrubkani oldi. Bu usulning ma’nosi quyidagicha: Inert gaz bilan to’ldirilgan kamerada grafit elektrodlar orasida gaz atomlarini ionlashtiruvchi elektr razryadi yonadi. Katod va kameraning devorlari suv yoki suyuq azot yordamida sovutiladi.

Yoy tokining 100A tartibida, gaz bosimi atmosfera bosimidan bir necha marta kichik va elektrodlardagi kuchlanish 25-35 V bo’lganda, elektrodlar orasida hosil bo’luvchi plazmaning temperaturasi 4000 K ga yetadi.

Bunday temperaturada grafit anodning sirti intensiv bug’lanadi. Temperaturaning bunday keskin o’zgarishi natijasida uglerod atomlari plazmaning qaynoq qismidan sovuqroq qismiga etiladi va kamera devorlari bilan katod sirtida kondensatsiyalanib cho’kmaga aylanadi.

1.2.1- chizma. Nanotrubkalar va fullerenlar olish uchun Krechmer qurilmasining sxemasi

Bu cho’kmaga elektron mikroskop orqali qaralganda tarkibida grafit saqlovchi yonish mahsulotlari qoldiqlari bilan birga yangi strukturalar fullerenlar va nanotrubkalarni ko’rish mumkin. Bunda grafit, qurum va fullerenlarni o’z ichiga olgan cho’kma qismi kameraning sovuq devorlarida, grafit va nonotrubkalarni saqlovchi qismi esa katodda qoladi.

Bu usulda lazer yordamida bug’lanayotgan grafit sovitilayotgan kollektorda kondensatsiyalanadi. Grafit nishon temperaturasi 1000⁰S bo’lgan silindrik pech ichidagi uzun kvarts trubkada joylashgan.

Trubka bo’ylab katta bo’lmagan tezlikda bufer gazlar (geliy yoki argon) haydaladi.

Grafitning termik bug’lanish mahsulotlari qaynoq sohadan olib o’tiladi va sovitilayotgan kollektor sirtida to’planadi. Hosil qilingan cho’kmada grafit nanozarrachalari bilan birga fullerenlar va nanotrubkalar kuzatiladi.

Lazerli usulning muhim xususiyatlaridan biri yuqori sezgirlikga ega nanotrubkalarning lazer nurlanishi parametrlariga mosligidir. Xususiy holda nanotrubkalarning diametri nurlanish quvvatiga bevosita bog’liq. Bu esa berilgan struktura parametrlariga ega nanotrubkalarni olish imkoniyatini yaratadi.

B

Endi mummo ularning tannarxini pasaytirish va ishlab chiqarish masshtablarida olishdir. Yuqorida ko’rsatilgan misollar bunga yetishish imkoniyatini cheklayapti. Shu nuqtai nazardan uchinchi metod juda qiziq bo’lib, u M.M. Tashishko rahbarligidagi rossiya olimlari tomonidan ishlab chiqarilgan.

Bu ancha amaliy va ko’p tarqalgan usul bo’lib, uglerodli nanotrubkalarni olish issiq metall katalizator sirtida tarkibida uglerod bo’lgan gazning termokimyoviy cho’kma hosil qilishga asoslangan. Bu metod uglevodorodlarning katalitik parchalanishi deb ham ataladi.

Tarkibida uglerod bo’lgan gaz aralashmasi (Odatda atsetilen (C₂ H₂) yoki metan (CH₄)ning azot bilan aralashmasi) temperaturasi 700-1000⁰S bo’lgan pech ichidagi kvarts trubka bo’ylab o’tkaziladi.

Trubkada keramik tigel katalizator vazifasini bajaruvchi metall poroshok bilan joylashgan. Gaz atomlari bilan metall atomlari orasida ro’y beradigan kimyoviy reaksiya natijasida sodir bo’luvchi uglevodorodning parchalanishi katalizator sirtida ichki diametri 10 nm va uzunligi bir necha o’n mikron keluvchi fullerenlar va nanotrubkalarning hosil bo’lishiga olib keladi.

1.2.3- chizma. Fulleren va nanotrubkalarni bug’ning kimyoviy cho’kmasidan olish usulining sxemasi (Odatda atsetilen (C₂ H₂) yoki metan (CH₄)ning azot bilan aralashmasi)

Nanotrubkalarning geometrik parametrlari jarayon kechishining sharoitlari (vaqt, temperatura, bosim, bufer gazi va boshqalar) va katalizator sirti bilan asosan aniqlanadi..

Oxirgi paytlarda bug’dan kimyoviy cho’kma olish usuli yordamida nanotrubkalar va fulleren olish intensiv rivojlanmoqda. Chunki bu usulda ko’p miqdordagi bir xil nanotrubkalarni shablon sirtida olish imkoniyati tug’iladi. Bu esa katta masshtabdagi fullerenlar va nanotrubkalar olish va ular asosida ko’plab nanomateriallar ishlab chiqarish imkoniyatiga yo’l ochib beradi.

Yuqorida aytib o’tilganlardan ma’lumki, fulleren va uglerodli nanotrubkalar olishning barcha usullarida oxirgi mahsulot bir qism qurum, amorf, grafit zarrachalari va katalizator ishlatilganda metall zarrachalardan iborat bo’ladi.

Olingan mahsulotning sofligini oshirish maqsadida tozalashning bir necha usuli ishlatiladi.

1. Mexanik.- filtrlash, ultratovush bilan ishlov berish, tsentrifugalash.

2. Kimyoviy- kimyoviy aktiv moddalarda yuvish, qizdirish va hokazo

Bugungi kunda fulleren va nanotrubkalarni makroskopik miqdorlarda ixtiyoriy tarkibida uglerod bo’lgan gazdan olish mumkin (masalan, oddiy tabiiy gaz). Olimlar yanada iqtisodiy jihatning arzonroq usulni ishlab chiqarish ustida ishlamoqda-ki, bu usul yordamida olingan nanotrubkalar va fullerenlar qo’shimcha aralashma moddalarning miqdori kamroq bo’lsin.

Aytish lozimki, nanostrukturalarni olish usuli asosiy rol o’ynaydi. U faqatgina nanostrukturalar xususiyatlarigagina emas, balki uning yashash vaqtiga, ya’ni zarracha o’zining ajoyib xususiyatlarini namoyish eta oladigan davriga ham ta’sir qiladi.

Bu davrning o’tishi bilan nanozarrachalar yoki zanglaydi, yoki mikrozarrachalarga aylanib kompakt moddalar xususiyatiga ega bo’ladi.

Konstruktiv parchalash metodi.

Bu metod IBM laboratoriyasi tadqiqotchilari tomonining ishlab chiqiladi. Oldin aytib o’tganimizdek, nanotrubkalar nafaqat metall xusiyatlariga, balki yarim o’tkazgich xususiyatlariga ham egadir. Ular asosidagi bir qator qurilmalarni ishlab chiqarishda, faqat yarim o’tkazgichli nanotrubkalar kerak. (misol; tranzistorlar va ular yordamida ishlaydigan protsessorlar) IBM dagi olimlar “konstruktiv parchalash” usulini ishlab chiqdiki, bu usul barcha metall nanotrubkalarni parchalab, yarim o’tkazgichli nanotrubkalarga ziyon yetkazmaydi. Ya’ni ular birin-ketin ko’p qavatli nanotrubkadagi qatlamlarni bittadan (MCHT- mnogostennaya nanotrubka) yoki bir qatlamli metall nanotrubkani (OCHT) tanlab parchalaydi.

Bu jarayon qisqacha quyidagicha kechadi:

1. Metall va yarim o’tkazgich trubkalarning yopishgan “kanapchalari”ni kremniy oksiddan iborat asosga joylashadi.

2. So’ngra nanotrubkalar ustidan asosga elektrodlardan iborat metografik maska qo’yiladi. Bu elektrodlar yarim o’tkazgichli nanotrubkalar uchun o’chirib yoqish funksiyasini bajaradi.

3. Olimlar kremniyli asosning o’zini elektrod sifatida qo’llab, yarim o’tkazgichli nanotrubkalarni o’chiradi. Natijada ular har qanday tokni ham o’zidan o’tkazmaydi.

4. Metall nanotrubkalar himoyasiz qoldi. Shundan so’ng asosga mos kuchlanish qo’yiladi. Bu kuchlanish metall nanotrubkalarni parchalaydi, bu vaqtda yarim o’tkazgichli nanotrubkalar izolyatsiyalanib qoladi. Natijada ishlashga qodir yarim o’tkazgichli nanotrubkalarning katta massasi tranzistorlar qoladi-ki, ularni logik zanjirlar, ya’ni protsessorlar sifatida ishlatish mumkin.

1.3. Uglerodli nanotrubkalar asosidagi qurilmalar

Diod. Silindrik egilmagan nanotrubkalar takrorlanadigan uglerodli oltiburchaklardan hosil bo’ladi. Agar uglerodli olti burchakni, besh burchakka, yetti burchakka yoki ikkita va yettita nuqsonlarga almashtirilsa nanotrubka egiladi. Egilishga nisbatan turli tomonlarning uglerodli olti burchaklarning orientatsiyasi turlicha bo’ladi. Nanotrubka o’qiga olti burchaklarning orientatsiyasi o’zgarishi bilan uning elektron spektri, Fermi sathining joylashuvi, optik tirqish kengligiga va hokazolar o’zgaradi. Xususiy holda egilishga nisbatan nanotrupka chapdan metall o’ng tomondan esa yarim o’tkazgich bo’lishi kerak. Shunday qilib bu egilgan nano trupka o’zining molekulyar getero o’tish metall yarim o’tkazgichni namoyon etadi. Nanotrubkaning berilgan bo’laklarini izolyatsiyalangan deb qaralsa, egilishga nisbatan turli tomonlarning Fermi sathidagi elektronlar turli energiyalarga ega. Butun sistemada energiyadan yutish zaryad oqimiga va potensial bar’yerning hosil bo’lishiga olib keladi. Bunday o’tishda elektr toki faqatgina elektronlar nanotrubkaning katta Fermi energiyali sohasidan quyi energiyali sohasiga o’tganida oqadi. Boshqacha aytganda tok faqat bir yo’nalishda oqishi mumkin. Egilgan nanotrubkadan tokning “bir tomonlama” oqishi elektron sxemalardan asosi bo’lgan “to’g’rilagich diodlarni” ishlab chiqarishda ishlatiladi.

Maydon tranzistori. Yarim o’tkazgichli va metall nanotrubka asosida maydon tranzistori yaratildi. Ular xona haroratida va o’ta past temperaturalarda ishlaydi. Maydon tranzistorlari – triodlar-elektron qurilmalar bo’lib, ular elektr signallarni kuchaytirishda ishlatiladi. Yarim o’tkazgichli nanotranzistorda valent zona o’tkazuvchanlik zonasidan energetik tirqish man etilgan zona bilan ajratilgan. Oddiy sharoitlarda bu tirqishning mavjudligi tufayli zaryad tashuvchilarning kontsentratsiyasi kichik va nanotranzistor katta qarshilikka ega bo’ladi. Uchinchi elektrodga nanotranzistor sohasida U elektr potensiali uzatilganda elektr maydon hosil bo’lib, energetik zonalarning egilishi o’zgaradi. Bunda valent zonada teshiklar kontsentratsiyasi oshib (mos ravishda elektr o’tkazuvchanlik), u exponensial qonunga bo’ysunadi. Uchinchi elektrod potensiali – 6Bga yetganda teshiklar kontsentratsiyasi maksimal qiymatga erishadi va demak qarshilik minimum nanotranzistor metall nanotranzistorga aylanadi.

Metall nanotranzistorga asoslangan maydon tranzistorini yaratishda elektronlarni nanotranzistor bo’ylab alohida molekulyar orbitalar bo’yicha tunnel o’tkazishdan foydalaniladi. Nanotrubka uzunligining chekli bo’lgani sababli uning elektron spektri uzluksiz bo’lmasdan diskretdir. Alohida sathlar orasidagi masofa nanotranzistor uzunligi 1mkm bo’lganda 1meV ga teng. Sathlarning bunday taqsimlanishi nanotrazistor elektr o’tkazuvchanligiga ta’sir etmaydi.

Katodda mahkamlangan va anod yo’nalishiga orientirlangan uglerod nanotrubkasini ko’ramiz. Agar elektrodga mos qutbli kuchlanish qo’yilsa nanotrubka manfiy zaryadlanadi, zaryadlangan nanotrubka yaqinidagi elektr maydon chiziqlari egiladi va nanotrubkaning ingichka qismi sohasida maydon kuchlanganligi katta bo’ladi. Nanotrubka qancha ingichka bo’lsa, maydon kuchlanganligi shuncha katta bo’ladi. Bunday lokal maydon elektronlarni nanotrubkadan uzib ola biladi. Tashqi maydon ta’sirida uchayotgan elektronlar dastaga to’planadi. Avtoelektron emissiya deb ataluvchi bunday effekt displeylarni yaratishda foydalaniladi.

Avtoelektron emissiya yordamida tasvir olish uchun anodga lyuminifor o’rnatiladi. Elektron zarba lyuminifor molekulalarni qo’zg’atadi, ular so’ngra fotonlar nurlantirib asosiy holatga o’tadi. Misol, lyuminifor sifatida rux sulfidning mis va alyuminiy bilan ralashmasi qo’lanilganda yashil, kumush qo’shilganda ko’k chaqnash kuzatiladi.