6 H.III.KpeMep «Teopn>i Bcpojmiocreii
h
MareMaTinecKaa CTaTHCTHKa». MocKBa. «IOhhth»
2016 r 100-140 6eTJiap. E.B. HIhkhh, A T . HxapraiflBHjm «MaTeMaTHHecKHe MeroiUJ h
MOAejm
b
ynpaBJieHHH». MocKBa. «/leno». 2013r. Crp. 304-307.
7 Douglas C. Montgomery “Introduction to Statistical quality control” “John Willey and
Sons”. USA 2016. p.40.
38
taqsimoti orqali nazariy bilimlami amaliyotga tatbiq etish iqtisodiyotda
katta rol o ‘ynaydi.
3.3-rasm. Bashoratlashning miqdoriy uslublarini turkumlanishi
0 ‘zbekistonda
tadbirkorlikni
ekonometrik
modellashtirishga
muhim hissa q o ‘shgan olimlardan prof. B.Xodiyev ilmiy ishlarida
tadbirkorlikni iqtisodiyotning ba’zi tarmoqlari, jum ladan qishloq
xo‘jaligi bilan bevosita, umumiy b o g iiq holda tahlil etgan. U moddiy
ishlab chiqarish tarmoqlarida tadbirkorlikni rivojlanishini ekonometrik
modellari tizimini ishlab chiqdi va asosiy e ’tibomi, hisob-kitoblami
qishloq xo‘jaligi yo ‘nalishida amalga oshirgani holda tadbirkorlikni
model-lashtirdi. Bundan tashqari, u o ‘z tadqiqotlarida tadbirkorlikda
qabul qi-lingan qarorlam i optimallash usullarini, kichik va o ‘rta
biznesda foyda darajasini oshirish va baholar muvozanati masalalarini,
ekonometrik modellar identifikatsiyasi muammolarini qarab chiqdi.
Shuningdek, B.Xodiyev kichik biznes samaradorligini o ‘lchashning
ekonometrik modellariga to ‘xtalar ekan, kichik biznesda samarador-
likni o ‘lchashning nazariy masalalari, ishlab chiqarish samaradorligi va
aholi iste’mol k o ‘rsatkichlari tahlili modellarini ishlab chiqqani holda
kichik biznes rivojlanishi konsepsiyasi, bashoratini taklif etdi.8
Bugungi kunga kelib esa (III-V bosqichlar) bu borada ancha
o ‘zgarishlar ro‘y berdi. Oldingi davrda (III bosqich) kichik biznes
subyektlarining aso-siy ulushi qishloq xo'jaligi, savdo sohasiga, YalM
ning esa atigi 12,1 foizi kichik biznesga to ‘g ‘ri kelgan. IV-bosqichda
*XoOTeB B.KD. y i5eKHCTOH HKTHCOAHeTmia Taa6npKOpj7HK pHBOTKJiaHHIIIHHH 3K0H0MeTpHK
M o a e j u i a i n T H p H u i : m ci\<})aH . ; i o k ; ; h c c . - T .: T / I M Y . 2 0 0 0 . - 3 3 8 6 .
3 9
esa, kichik biznes subyektlarining tarmoq va mintaqaviy tuzilishi
o ‘zgardi. Bu esa iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari savdo va
umumovqatlanish, sanoat, transport va aloqa, bozor infratuzilmasi
obyektlari misolida yoki respublika mintaqalari miqyosida kichik
biznesni modellashtirish masalasini dolzarb qilib qo‘yadi. Ikkinchidan,
o ‘tgan davr mobaynida kichik biznesning tasniflash tizimi tubdan
o ‘zgardi. Uchinchidan, yuqoridagi yondoshuvida kichik biznes,
tadbirkorlik tahliliga «tadbirkorlik» nomi ostida umumiy nuqtayi-
nazardan yondoshilgan. Vaholanki, u mezonga bir qator subyektlami,
jumladan, kichik yirik korxona, mikrofirma, yakka tadbirkorlami
kiritish mumkin.
Bizning fikrimizcha, kichik biznes rivojlanish tendensiyalarini
modellashtirishda m odellashtirilayotgan subyekt yoki tarmoqning
xususiyatlari
va
aniq
tashkiliy-huquqiy
maqomi
hamda
ular
tadbirkorlikning qaysi turiga yoki shakliga mansubligiga e ’tibor
qaratish lozim.
Modellashtiriluvchi subyektning tashkiliy-huquqiy maqomi, uning
iq-tisodiyotning u yoki bu tarm og‘i modellari boshqa tarmoq
modellaridan
farq
qiladi.
Bundan
tashqari,
tadbirkorlikni
modellashtirishda umumiy nuqtayi nazardan talqin etishga ko‘ra,
tadbirkorlik subyektlarini ko‘lami (yirik, o ‘rta, kichik) bo‘yicha alohida
yoki umumiy mintaqalar, tarm oqlar kesimida modellashtirish, kichik
va yirik biznesning umumiy iqtisodiyotdagi ulushlarining nisbatlarini
modellashtirish ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Tadqiqotchi M .Um arxodjayeva kichik biznesni rivojlantirishning
italyancha modelini tahlil etgani holda, korxonalar tasnifiy mezonlariga
xodimlar soni bilan birga investitsiyalar hajmini ham kiritishni tavsiya
etadi.
Uning
fikricha,
kichik
biznesni
rivojlantirish
uchun
ixtisoslashgan ishlab chiqarish hududlarini - klasterlami yaratish yoki
konstellyatsiya (italyancha “constellazione”- yulduzlar turkumi) Italiya
tajribasini respublikam izda qoMlash lozim.
Konstellyatsiya - ishlab chiqarishni o ‘rta yoki oxirgi bosqichlariga
ixtisoslashgan bir necha korxonadan iborat kooperatsiya bo‘lib, bunda
4 0
bitta firma yetakchi b o iib , qolganlari o ‘z ishlab chiqarishini shunga
qarab moslashtiradi9.
Tadqiqotchi
Sh.Shodmonqulov
kichik
biznes
subyektlarini
marketing nuqtayi nazaridan tahlil etib, xaridor diqqatini tortish, to ‘rli
marketing asosida sotishni tashkil etish, qondiriladigan talab miqdori
bo‘yicha korxonalami tasniflashni va SWOT tahlilini amalga
oshiradi10.
A.B.Yugay non va makaron ishlab chiqaruvchi kichik korxona-
larda ishlab chiqarishni boshqarish jarayonlarini modellashtirgani
holda,
korxona
biznes-rejasi
va
uning
moliyaviy
natijalarini
shakllantirish
algoritmini
quradi,
aholining
non
va
makaron
mahsulotlariga boMgan ehtiyoji, ishlab chiqarish hajmlari bashoratini
amalga oshiradi, ishlab chiqarishni samaradorligini baholaydi".
M uallifning fikricha, kichik biznesning rivojlanish jarayoni
bevosita u yoki bu mamlakatda amal kilayotgan iqtisodiy mexanizmlar
va tarmoq xususiyatlari bilan bog‘liq. Shu sababdan ham rivojlangan
m am lakatlaming miqdor ko‘rsatkichlari va kichik biznes rivojlanish
tajribasini O ‘zbekistondagi amaliyot bilan taqqoslaganda, albatta,
ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlanish darajasi, milliy
iqtisodiyotining tarmoq
tuzilishi
va boshqa ijtimoiy
madaniy
xususiyatlarini e ’tiborga olish zarur. K o‘pchilik rivojlangan davlatlarda
quyidagi
ko ‘rsatkichlardan
foydalangan
holda
kichik
biznes
tasniflanadi: bandlik, xususiy korxonalar soni, ulam ing milliy
daromaddagi ulushi.
Kichik biznes subyektlari faoliyatini tahlil qilishda ekonometrik
uslubning binominal, Puasson, darajali, normal taqsimot, Styudent,
Fisher-Sinekord, xu-kvadrat va katta sonlar qonunlariga mosligi
alohida ahamiyatga ega. Biznesni taqsimot qonunlari yordam ida
bashoratlash, uning rivojlanishiga ta’sir etuvchi om illar va mezonlari
bo‘yicha taqsimlash va shu asosda mamlakatda yoki
uning
V M a p x o id c a e B a
M X .
H T a jim ia a
k h hhk
Ba
y p T a
6H3HecHHHr
p n B o * jia iim iiH :
HKT.^)aH.HOM—
jihcc
.
- T .: T/JHY, 2004.
B.
34-53.
10
HIo/iMOHKyjiOB
A .A .
K hh hk
6
H
3
Hec
cy&i>eicrjiapaaa
MapKeTHHr
uiaKJuiaHHUin Ba pHBOKnaHHiuH (nofta
63
aJi HinjiaS iiHKapyBHH Kopxonanap m hcojium ):
HKT.(j>aH.HOM. . . . f l H c c . - T . : / P K K A ,
2004.
-
143
6 .
| 