IV. Mavzuni mustahkamlash

Topshiriqlarga tayyorgarlik, taqdimot qilishdagi gurux ishi uchun (5 daqiqa) vaqt ajratiladi.

Curuxlarning taqdimoti tinglanadi. (5 daqiqa).

Curuxlarning taqdimot qilish jarayonini o’quvchilar tinglaydilar va savol berishlarii aytiladi.

O’qituvchi tomonidan mavzuga umumlashtirilgan holda qisqacha yakun yasaladi. O‘quvchilarning dars davomidagi egallagan bilim, ko‘nikma va malakalari test savollarini yechish orqali tekshiriladi(5 daqiqa)

1. Quyidagilarning qaysi birida faqat davlat soliqlari aks ettirilgan?

a) mulk solig‘i,daromad solig‘i, yer solig‘i

b) yer solig‘i, mol-mulk solig‘i

c) qo‘shimcha qiymat solig‘i , aksiz solig‘i, fuqorolarning daromad solig‘i va bojxona solig‘i

d) bojxona soliqlari, aksiz solig‘i

2. Quyidagilarning qaysi birida faqat mahalliy soliqlar aks ettirilgan ?

a) bojxona soliqlari, aksiz solig‘i

b) yer solig‘i, mol-mulk solig‘I, mahalliy yig`imlar

c) mulk solig‘i,daromad solig‘i, yer solig‘i

d) qo‘shimcha qiymat solig‘i ,aksiz solig‘i,fuqorolarning daromad solig‘i va bojxona solig‘i

5.To‘g‘ri soliqlarni kimlar to‘laydi ?

a) aholi va korxonalar

b) iste'molchilar

c) savdo tashkilotlari

d) ta'minotchilar

6.

a) spirtli ichimlik va tamaki mahsulotlaridan

b) oziq-ovqat mahsulotlaridan

c) kiyim-kechak mahsulotlaridan

d) non mahsulotlari

V. O’quvchilar bilimini baholash.Darsda faol ishtirok etgan guruh aniqlanadi har bir guruhdan eng faol o`quvchilar ragbatlantiriladi

VI. Uyga vazifa:

1.O’quvchilarga uyda mustaqil izlanish uchun muammoli vaziyat ko`rsatilgan jadval beriladi.

3.Bilimingizni sinab ko`ring bandidagi savollarga javob topish

Foydalanish uchun matnlar..

Davlat jamiyat oldidagi qator ijtimoiy vazifalarni o’z zimmasiga olar ekan, unga katta miqdordagi pul mablag’lari zarur bo’ladi. Shu bois, davlat ko’rsatiladigan xizmatlar uchun o’z fuqarolari, firma va korxonalardan soliq ko’rinishidagi to’lov undiradi. Demak, mamlakat fuqarosi sifatida har birimiz bizga ko’rsatilayotgan tibbiy xizmat, ta’lim, mudofaa xizmati, jamoat tartibini saqlash kabi xizmatlar uchun davlatga soliq ko’rinishida haq to’lar ekanmiz.

Ikkinchi tomonidan, davlat muayyan sohada faoliyat ko’rsatayotgan firma va korxonalar to’laydigan soliqlar miqdorini kamaytirib, ularga ma’lum soliq imtiyozlari berishi mumkin. Bu esa korxonalar faoliyatini rag’batlantirib, ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmining oshishiga olib kelishi mumkin. Demak, soliqlar yordamoda davlat korxonalar iqtisodiy faoliyatini rag’batlantirib turishi mumkin ekan.

Respublikamiz qonunlariga muvofiq tashkil etilgan korxonalar, firmalar,ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish muassasalari yuridik shaxslar hisoblanadi.

Soliq-Jismoniy va yuridik shaxslardan davlat xazinasiga undiriladigan qonunda belgilangan majburiy to`lov.

Soliqlarning quyidagi turlari mavjud:

• 
  Korxona foydasi (daromadi)dan olinadigan soliq;
  

• 
  yer solig’i;
  
• 
  qo’shilgan qiymat solig’i;
  
• 
  aksiz solig’i.
  
• 
  jismoniy shaxslarning daromad solig’i;
  
• 
  tabiiy boyliklardan foydalanganlik uchun soliq.
  

Fuqarolar tomonidan to’g’ridan-to’g’ri davlatga emas, balki avvaliga muayyan tovarlarni sotuvchi korxonalarga to’lanadigan, soliq esa korxona tomonidan davlatga o’tkaziladigan soliqlar egri soliqlar deb ataladi. Egri soliqlarga qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i kabilar kiradi. Ba’zi soliqlar to’g’ridan to’g’ri davlat xazinasiga kelib tushadi. Bunday soliqlar davlat soliqlari deb ataladi. Davlat soliqlariga qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i, korxonalar foydasi (daromadi)dan olinadigan soliqlar, fuqarolardan olinadigan daromad solig’i kabilar kiradi.

Mahalliy hokimiyat, viloyat, tuman boshqaruv organlari ixtiyoriga beriladigan soliq turlari mahalliy soliqlar deb yuritiladi.

“Iqtisodiy bilim asoslari” fanidan “Iqtisodiy tizimlar” mavzusi buyicha dars ishlanmasi.(Darsning texnologik xaritasi).

8- sinf

1.Dars maqsadi :

• 
  Iqtisodiy tizim mohiyatini tushuntirib berish ;
  
• 
  Iqtisodiy tizim turlarini sanab bera olish;
  
• 
  Eng maqbul iqtisodiy tizim haqida xulosa chiqara olish.
  

• 
  Iqtisodiy tizim;
  
• 
  An’anaviy iqtisodiyot;
  
• 
  Bozor iqtisodiyoti:
  
• 
  Markazlashgan rejali iqtisodiyot;
  
• 
  Aralash iqtisodiy tizim.
  

IV.Darsning bosqichlari va vaqt taqsimoti:

Darsning tafsilotlari:

1.Tashkiliy qism.

Oquvchilar bilan salomlashib, davomat aniqlanadi. Oquvchilarni guruhlarga ajratish.

2.Uyga berilgan vazifalar boyicha savol –javob o`tkazish

Mehnat taqsimoti nima? Mahsuldorlik mazmunini ayting. Mehnat unumdorligi deganda nimani tushunasiz? Ixtisoslashuv nima? Mehnat taqsimotining ijobiy va salbiy tomonlarini ayting. Mehnat taqsimotidan ko`zlangan asosiy maqsad nima?

Yangi mavzuni boshlashga hozirlik. O`quvchilar guruhlarga bo`linadi.

3. Yangi mavzuni tushuntirish:Iqtisodiy tizim mohiyati tushuntirilib beriladi Iqtisodiyotning uch savoli mazmuni tushuntiriladi.

Iqtisodiy tizim-mamlakat iqtisodiy hayotini boshqarish shakli.

Har bir guruh uchun iqtisodiy tizim turlari bo`yicha topshiriq beriladi. Guruhlar javoblari tinglanadi. Guruhlar javoblari umumlashtirilib iqtisodiy tizimlar mazmuni tushuntirilib beriladi.

An’anaviy iqtisodiyot- iqtisodiyotning asosiy savollariga jamiyatdagi an’analarga asoslanib javob beradigan iqtisodiy tizim.

Aralash iqtisodiyot- bozor iqtisodiyoti va markazlashgan rejali iqtisodiyotning maqbul tomonlarini o`zida mujassamlashtirgan zamonaviy iqtisodiy tizim.

Bozor iqtisodiyoti- xususiy mulkchilikka asoslangan, barcha iqtisodiy yechimlar bozor mehanizmi yordamida aniqlanadigan iqtisodiy tizim.

Markazlashgan rejali iqtisodiyot - deyarli barcha ishlab chiqarish vositalari davlat tasarrufida bo’lib, iqtisodiy yechimlar markazlashgan holda davlat tomonidan qabul qilinadigan va rejaga ko’ra amalgam oshiriladigan iqtisodiy tizim.

4. O`tilgan mavzuni mustahkamlash uchun o`quvchilarga mosini toping jadvali beriladi

4.1. Quyidagi jadvalda berilgan atamalarga mos talqinlarni topib katakchaga belgilang (d,e,a,b,c to`g`ri javob)

Ishlab chiqarish kerak

Qaysi tovar qanday hajmda ishlab chiqariladi?

Ishlab chiqarilgan tovarlar kim tomonidan sotib olinadi va daromad qanday taqsimlanadi?

Tovarlar kimlar tomonidan,qanday resurslar va texnologiyalar asosida ishlab chiqariladi?

4.3. Eng maqbul iqtisodiy tizim qaysi deb o`ylaysiz? Ayni paytda mamlakatimizda qaysi iqtisodiy tizim amal qilmoqda? (Bozor iqtisodiyoti)

5. Darsni yakunlab darsda faol ishtirok etgan o`quvchilarni baholsh.

6. Uyga vazifa.

Bilimingizni sinab ko`ring bandidagi savollarga og`zaki javob topish;

Mashqni bajarish; Har qanday mamlakat uchun asosiy iqtisodiy muammo bu: a) aholining ko’payib ketishi; b) resurslarning yetishmasligi; d) ishsizlik; e) inflatsiya; f) soliqlarni yig’ish/

Buni yodda tuting bandidagilarni yodlash.
Mavzu uchun ma’ruza matni

IQTISODIYOTNING UCH ASOSIY SAVOLI.

Malumki, har qanday davlatda, jamiyatda iqtisodiyotning asosiy vazifasi resurslarning taqchilligi sharoitida mavjud resurslardan foydalanishning eng samarali va oqilona yo’llarini tanlab, mamlakat fuqarolarining ehtiyojlarini to’laroq qondirishdan iborat. Bu maqsadda iqtisodiyotning quyidagi uchta asosiy savoliga javob topish muammosiga duch kelinadi: Nima? Qanday? Kim uchun?

Bu uchta savol har qanday iqtisodiy tizim –mamlakatdagi(jamiyatdagi) xo`jalik yuritish tizimi uchun umumiy bo`lib,unihar bir tizim ozicha,turlicha hal qiladi.Tizimlar bu muammoni qanday hal qilishiga qarab an’anaviy iqtisodiyot,bozor iqtisodiyoti,markazlashgan rejali iqtisodiyot va aralash iqtisodiyot kabi turlarga bo`linadi.

An’anaviy iqtisodiyot tizimi-Nima? qanday? Kim uchun? Degan savollarga jamiyatda saqlanib kelayotgan yuz yillik an’analarga muvofiq javob beradi.Mahsulot ota-bobolardan meros bo`lib kelayotgan usullar yordamida ishlab chiqariladi,eski urf odatlarga ko`ra taqsimlanadi. Bunday iqtisodiyot turi juda qadimgi bo`lib, natural xo`jalik paydo bo`lishi bilan boshlangan.Hozirda esa qoloq,butun dunyodan ajralib yashayotgan, tashqi dunyo bilan aloqa qilish va boorish qiyin bo`lgan tundra, Afrika va Amazonka chakalakzorlari, Sibir taygalari, okeanlardagi kichik orolchalarda va baland tog`larda istiqomat qilayotgan jamoa va qabilalarda uchratish mumkin.

Bu iqtisodiy tizimda deyarli barcha ishlab chiqarish vositalari xususiy korxonalar,shaxslar qo`lida bo`lib,barcha iqtisodiy yechuimlar iste’molchi va ishlab chiqaruvchi sifatida qatnashuvchi shaxslar tomonidan erkin qabul qilinadi. Nimadan ,qancha miqdorda ishlab chiqarish masalasi talab va taklifga asoslangan bozor mexanizmi yordamida aniqlanadi.(Bu mexanizm haqida keyinroq batafsil toxtalamiz). Masalan iste’molchilarda tamakini sotib olishga bo`lgan hohish, ya’ni talab bo`lmasa, fermer xo`jaliklari tamaki ekmay qo`yishadi, chunki uni hech kim sotib olmaydi va undan foyda yo`q.Uning o`rniga esa foydaliroq bo`lgan don ekinlari ekishadi va hokazo.

Bu iqtisodiy tizimda deyarli barcha ishlab chiqarish vositalari davlat tassarufida bo`lib, barcha iqtisodiy yechimlar, nimani qancha miqdorda ishlab chiqarish masalasi hukumat tomonidan markazlashgan holda yechiladi.Shuningdek, bu mahsulotlarni qay tariqa ishlab chiqarish ham oldindan rejalashtirilib , markazda o’tirgan bir guruh mutahassislar tomonidan hal qilinadi. Ishlab chiqarilgan mahsulot hukumat tomonidan taqsimlanadi. Ishlab chiqarishdan olingan foyda davlat ihtiyorida qoldiriladi va u ham rejaga asosan taqsimlanadi.Markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi sobiq ittifoq va qator sotsialistik davlatlarda mavjud edi.

Bu iqtisodiy tizimda ishlab chiqarish resurslarining bir qismi davlat tasarrufida , qolganlari esa xususiy korxonalar va shaxslar qo’lida bo’ladi. Ba’zi turdagi tovar va mahsulotlar davlat tomonidan ishlab chiqarilsa , qolganlari xususiy korxonalar tomonidan ishlab chiqariladi. Shuningdek, aralash iqtisodiyotda davlat iqtisodiyotni tartibga solib turuvchi kuch sifatida qatnashadi va shu bilan bir qatorda ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy erkinligi ham ta’minlanadi. Shu bois aralash iqtisodiyotni bozor iqtisodiyoti va markazlashgan rejali iqtisodiyotning qorishmasidan biorat iqtisodiyot deb atash mumkin. Hozirda dunyoning ko’plab davlatlarida aralash iqtisodiyot tizimi hokum surmoqda . Bunga misol qilib , Germaniya, Shvetsiya, Norvegiya, Finlandiya, Kanada kabi qator davlatlarni keltirish mumkin.