sonlar,
masalan, pul
miqdorini
ifodalash
uchun.
>>> narxi=20.45
str()
Satrli,masalan,
so‘z yoki
gaplarni
ifodalash
uchun.
>>> name=’Ahmad‘
bool()
Mantiqiy,rost
yoki yolg‘on
ekanligini
ifodalash uchun
>>>
a=True
>>> b=False
Python dasturlash tilida ma’lumotlarning boshqa turi ham mavjud, ular bilan
keyinroq tanishamiz.
Ma’lumotlar turini o’zgartirish
O’zgaruvchi tarkibida ixtiyoriy turdagi ma’lumot saqlanishi mumkin.
Ma’lumotlar turini o’zgartirish uchun mos ma’lumotlar turi buyruqlaridan
foydalaniladi. input() operatori yordamida kiritilgan ma’lumotlar satrli
ko’rinishda bo’ladi.
Sintaksisi:
input(kiruvchi ma’lumot)
input–
operator(yoki funksiya);
kiruvchi ma’lumot
– bu o‘zgaruvchi yoki vergul bilan ajratilgan
o‘zgaruvchilar ketma-ketligi.
Butun son turidagi ma’lumotlarni kiritish uchun
int(input()) ko‘rinishida ishlatish lozim.
Yoki kiritilgan ma’lumot turini int() funksiyasi
yordamida o‘zgartirish kerak.
Python dasturlash tilida matematik funksiyalar Python dasturlash tili tarkibida
mavjud bo‘lgan matematik funksiyalar standart funksiyalar deb ataladi. Ifodalar
tarkibidagi funksiyalarni Python dasturlash tilida ifodalash uchun satandart
funksiyalardan foydalaniladi. Funksiyalarni python dasturlash tilida ifodalash
uchun ularni argumentlarini albatta qavsga olib yozish kerak. Python dasturlash
tilida matematik funksiyalardan foydalanish uchun albatta python tili tarkibidagi
matematik funksiyalar kutubxonasiga murojat qilish kerak. Matematik funksiyalar
kutubxonasiga murojat qilish quyidagicha. from math import* Python dasturlash
tili tarkibidagi matematik funksiyalar yozilishi quyidagi ro‘yxat asosida amalga
oshiriladi. № Python dasturlash tilida ifodalanishi Matematik ifodalanishi 1
trunc(x) Sonning butun qismi trunc(5.8)=5, trunc(- 5.8)=-5 2 sqrt(x) x ning kvadrat
ildiz 3 log(x), log2(x), log10(x) x x x 2 10 ln , log , log 40 4 log(x,a) x a log 5
sin(x), cos(x), tan(x) Sinx, cosx, tgx trigonametrik funksiyalar 6 asin(x), acos(x),
atan(x) Arcsinx, arccosx, arctgx teskari trigonametrik funksiyalar 7 atan2(x,y) 8
degrees(x) Radiandan gradusga o‘tkazish funksiyasi 9 radians(x) Gradusdan
radianga o‘tkazish funksiyasi 10 sinh(x), cosh(x), tanh(x) Giperbolik Sinx, cosx
,tgx trigonametrik funksiyalar 11 asinh(x), acosh(x), atanh(x) Giperbolik Arcsinx,
arccosx, arctgx teskari trigonametrik funksiyalar 12 hypot(x,y) Katetlari x va y
bo‘lgan to‘g‘ri burchakli uchburchakning getatinuzasini topish 13 factorial(x) X
faktorialni hisoblash funksiyasi 14 gamma x ning gamma funksiyasi 15 pi π soni
π=3.1415… 16 e Eksponentsial funksiaya e=2.71… Matematik funksiyalarning
bajarilish jarayoni, matematikada qanday bo‘lsa python dasturlash tilida ham xuddi
shunday amalga oshiriladi. Matematik funksiyalarni ishlash jarayoni tushunarli
bo‘lishi uchun, ularni interaktiv rejimda sinab ko‘ramiz. Chunki interaktiv rejim
bir vaqtning uzida natija qaytaradi. Misol. Matematik funksiyalarni bajarilishi
dasturlash tilida standart kutubxona tarkibida ketma ketliklar ustida bir nechta
maximum, minimum, summa kabi funksiyalar aniqlangan. Boshqa dasturlash
tillarida bu funksiyalar alohida algoritmlar yordamida tuzib olinadi, python
dasturlash tilida esa bu funksiyalar tayyor holda saqlanadi. Qo‘shimcha funksiyalar
quyidagi jadval ko‘rinishida amalga oshiriladi. 42 № Python dasturlash tilida
ifodalanishi Matematik ifodalanishi 1 max(a,b,…) Sonlar yoki kortej ichidan eng
kattasini topish. max(2,-8)=2 2 min(a,b,…) Sonlar yoki kortej ichidan eng
kichigini topish. min(2,-8)=-8 3 sum(a,b,…) Sonlar yoki kortej yig‘indisini topish.
sum(2,- 8)=-6 4 sorted(a,b,…) Sonlarni tartiblash. sorted(3,12,-9)=(-9,3,12)
Qo‘shimcha funksiyalarni ishlash jarayoni tushunarli bo‘lishi uchun, ularni
interaktiv rejimda sinab ko‘ramiz. Chunki interaktiv rejim bir vaqtning uzida natija
qaytaradi. Misol. Qo‘shimcha funksiyalarni bajarilishi Type "help", "copyright",
"credits" or "license()" for more information. >>> max(12,5,-8,7) 12 >>>
min(12,5,-8,7) -8 >>> a=(1,2,3,0,-12,123) >>> a (1, 2, 3, 0, -12, 123) >>> max(a),
min(a), sum(a) (123, -12, 117) >>> sorted(a) [-12, 0, 1, 2, 3, 123] >>> Misol.
Quyidagi ifodalarni python tilida ifodalash. 43 Matematik ifodasi y = (x + sinx) 3
− cos2 x + 1 + logax √t − x 2 Python tilida ifodalanishi
y=pow((x+sin(x)),3)+sqr(cos(x))+(1+log(x,a))/(sqrt(t-x**2)); Misol. Quyidagi
ifodalarni Python tilida ifodalash. Matematik ifodasi y = |x − 2| + sinx − | 4 √t − x 2
| Python tilida ifodalanishi y=abs(x-2)+sin(x)-abs(4/sqrt(t-x**2));
Python dasturlash tili tarkibida dastur tuziladigan vaqtda albatta matematik
ifodalar, amal ishoralar va mantiqiy amallar ishtirok etishi mumkin. Dastur
dasturlash tillarida amallar matematikadan yozilishi bilan farq qiladi. Dasturlash
asoslarida amallarni ikki turga ajratamiz: -arifmetik amallar; -mantiqiy amallar;
Arifmetik amallar Berilganlarni qayta ishlash uchun dasturlash tillarida
amallarning juda keng majmuasi aniqlangan. Amal - bu qandaydir harakat bo‘lib, u
bitta (unar) yoki ikkita (binar) operandlar ustida bajariladi, hisob natijasi uning
qaytaruvchi qiymati hisoblanadi. Tayanch arifmetik amallar dasturlash tilida
quyidagicha yoziladi.
Dasturlash asoslarida arifmetik amallar matematikadagi amallarni yozilishi
bir oz farq qiluvchi holatlari ham mavjud. Amallarni ishlash jarayoni tushunarli
bo‘lishi uchun, ularni interaktiv rejimda sinab ko‘ramiz.
Yuqoridagi misollarga e’tibor bersangiz // butun bo‘lish amali bo‘luvchi va
bo‘linuvchi butun son bo‘lsa natija ham butun bo‘ladi. Agar bo‘luvchi va
bo‘linuvchining kamida bittasi haqiqiy son bo‘lsa ham natija haqiqy bo‘ladi.
Python dasturlash tilida amallarni funksiyalar orqai ham amalga oshirish
imkoniyati mavjud
Round(x) funksiya sonning butun qismigacha yaxlitlaydi, round(x,n) funksiyasi
sonning n – xonasigacha yaxlitlaydi, pow(x,y)=x**y ga teng kuchli va
a,b=divmod(x,y) funksiyasi bir vaqtda x ni y ga bo‘lib butun va qoldiq qismlarini
oladi. Funksiyali amallarni ishlash jarayoni tushunarli bo‘lishi uchun, ularni
interaktiv rejimda sinab ko‘ramiz.
Ta’minlash operatori Ma’lum bir ifodaning natijasi biror o‘zgaruvchiga
ta’minlash uchun Python dasturlash tilida “=” belgisi bilan ishlatiladi va uning
umumiy ko‘rinishi quyidagicha: =; Python dasturlash tilida taminlash operatori
amallar yordamida ham ishlatiladi. Qo‘shish qiymat berish bilan (+=); ayirish
qiymat berish bilan (-=); ko‘paytirish, qiymat berish bilan (*=); bo‘lish qiymat
berish bilan (/=); bo‘lish qoldig‘ini olish qiymat berish bilan (%=) va boshqalar.
Bu holatlarning umumiy ko‘rinishi: =; s+=x; ning ma’nosi s=s+x;
Masalalarni echishda eng muhim elementlardan biri bu "shart" deb
nomlangan va bu "agar to'g'ri borsang, boshingni yo'qotasan, to'g'ri ketasan va
otingni yo'qotasan..." yoki ko'proq oddiygina vaziyat "agar... bo'lsa"... aks holda...
Agar "Shart" blokida ko'rsatilgan shart bajarilsa, "YES shart" ga (YES amallar)
mos keladigan amallar bajariladi, aks holda "YO'Q shart" (NO amallari) ga mos
keladigan harakatlar bajariladi. Shartlarni shunday qo’yish kerakki, har qanday
holatni natijasi tekshirishda ikki holarda bo’lsin - shart bajarilgan yoki
bajarilmagan. AGAR bitta tanlov barcha variantlarni qamrab olmasa, "o'rnatilgan"
shartlar qo'llaniladi. Shartlar bir-biriga ichma-ich kiritilishi mumkin (joylashish
darajasi cheklanmagan). Ushbu holat "tanlov" deb ham
nomlanadi. shartni tekshirishni ta'minlash uchun dasturlash
tillarida IF("agar") ning maxsus aralashmasi ishlatiladi. Ushbu operatorda
tekshirilishi kerak bo'lgan shartlar va YES va NO tarmoq uchun amallar
ko'rsatilgan. IF operatori qanday ishlashini tushunish uchun odatiy shartlarni
tekshirish va tanlash vazifalarini ko'rib chiqaylik. 1 topshiriq. Havo harorati uchun
dastur tuzing va Agar daraja bo’lsa “Yaxshi ob-havo!" matnni aks ettirish
va agar "yomon havo" matnni. Masalani qo’yilishi: Boshlang'ich
ma'lumotlar qiymati t, s satrni shakllantirish kerak. Agar da s = 'Ob-havo yaxshi!'
aks holda s = 'Yomon ob-havo!'. Dasturning matni: kirish t agar (t >10)
bo'lsa s = 'Ob-havo yaxshi!' aks holda s = 'Yomon ob-havo!' agar
tamom chiqish s Pythonda dastur matni : Image not found or type unknown
Haroratni darajalarda kiritingOb-havo yaxshi ! Dasturning har bir "tarmoq" ning
boshi " : " belgisi bilan ko'rsatilgan. IF (agar) operatorida shart qavsga
olinmagan. Shunday qilib, IF operatorining oxiri yo'q. Pythonning fikriga ko'ra,
keyingi operator yozuvsiz, satrda boshlanadi. Shunday qilib, Python-da belgilarni
ajratish muhim rol o'ynaydi. Dastur davomida bir nechta shartni tekshirish talab
qilinishi mumkin. Bunday holatda biz if-elif-else ketma-ketligidan foydalanamiz.
elif - else va if so'zalrining jamlanmasi bo'lib, "aks holda, agar" deb tarjima
qilinadi. Bunday if bilan boshlangan ketma-ketlik bir nechta elif lardan
iborat bo'lishi mumkin. Python avval if shartini tekshiradi, shart bajarilmasa elif ga
o'tadi, birinchi elif sharti bajarilmasa keyingi elif ga o'tadi va hokazo davom
etaveradi. 2 topshiriq (xuddi shu manba). P bahoni chiqarish dasturini tuzing. Agar
P=5 bo’lsa, “Ofarin!”, P=4 bo’lsa, “Yaxshi!” va P≤3 bo’lsa, “Ish yoqmas!”
matnlari chiqarsin. Masalani qo’yilishi: P natural son berilgan bo’lsin va 5 dan
oshmaydigan qiymat berilgan holda qiymatga qarab, P shartda ko'rsatilgan
qoidalarga muvofiq s satrni hosil qilishingiz kerak. P qiymatni ketma-ket ikki
marta tekshirish kerak. Dasturning matni: kiritish P agar (P = 5)
bo'lsa s = 'Ofarin! » aks holda agar (P = 4) s = 'Yaxshi!' aks
holda s = 'Ish yoqmas!' agar tamom chiqish s Python dasturi: Image not
found or type unknown Sizning bahoingiz? 4 Yaxshi ! Yuqorida aytganimizdek, if-
elif-else zanjirida shartlarning biri bajarilishi bilan, Python qolgan shartlarni
tekshirmaydi va ularni bajarmaydi. Lekin ba'zida biz 2 yoki undan ko'p shartlarni
tekshirishni talab qilishimiz mumkin, buing uchun AND va OR operatorlaridan
foydalanamiz. OR operatori OR ingliz tilidan "yoki" deb tarjima qilinadi, va ikki
va undan ko'p shartlardan biri bajarilishini tekshirishda ishlatiladi. 3 topshiriq.
Hafta kuni berilgan bo’lsin, agar shanba yoki yakshanba bo’lsa bugun dam olish
kuni, aks holda ish kuni degan xabarni chiqarsin. Masalani qo’yilishi. Ixtiyoril
hafta o’zgaruvchisini tekshirsin, agar shanba yoki yakshanba bo’lsa dam olish kuni
yozuvini chiqasin aks holda ish kuni. Python dasturi: Image not found or type
unknown Hafta kunini kiriting? yakshDam olish kuni ! AND OPERATORI AND
ingliz tilidan "va" deb tarjima qilinadi, va ikki va undan ko'p shartlarning barchasi
bajarilishini tekshirishda ishlatiladi. AND operatori bilan yozilgan shartlarning
barchasi bajarilgandagina TRUE qiymati qaytadi, agar shartlardan biri bajarilmay
qolsa ham FALSE qiymati qaytadi. 4 topshiriq. Butun tipga tegishli x o‘zgaruvchi
berilgan. Uning qiymatiga mos keluvchi f funksiyaning butun qiymati hisoblansin.
Image not found or type unknown Python dasturi: Image not found or type
unknown x ga qiymat kiriting: 3 f(x)= 6 5 topshiriq. Ikkita haqiqiy son berilgan.
Agar ularning birinchisi ikkinchisidan kichik bo‘lsa, uni nol bilan, aks holda
berilgan sonlarning o‘rta arifmetigi bilan almashtiring. Python dasturi: Image not
found or type unknown Ikkita haqiqiy son kiriting a=9 b=2 Birinchi son katta = 5.5
6 topshiriq. Ikkita haqiqiy son berilgan. Bu sonlarning kichigini yarim yig‘indisi
bilan, kattasini esa ko‘paytmasi bilan almashtiring. Python dasturi: Image not
found or type unknown Ikkita haqiqiy son kiriting a=9 b=5 Kichik son b = 7.0
Katta son a = 45.0 7 topshiriq. Uchta o‘zaro har xil sonlarning yig‘indisi birdan
kichik bo‘lsa, berilgan sonlarning eng kichigi, aks holda eng kattasi topilsin.
Python dasturi: Image not found or type unknown Uchta haqiqiy son kiriting a=6
b=8 b=9 Kichik son = 6.0 8 topshiriq. Uchta a, b va c haqiqiy sonlar berilgan
bo‘lsin. Tomonlari shu sonlarga teng uchburchak mavjudmi? Mavjud bo‘lsa, uning
perimetri va yuzi topilsin. Python dasturi: Image not found or type unknown Uchta
haqiqiy son kiriting a=7 b=8 c=9 Uchburchak mavjud Uchburchak perimetri= 24.0
Uchburchak yuzi= 26.832815Eslatma. Ildizlar va logarifmlarni hisoblashda,
math modulning sqrt() va log() funksiyalaridan foydalaning. math.pi modulidan
pi() o’zgarmas aniqlanadi.
| 