Dasturlash

1
 Ma'ruza mashg'ulotlariga tayyorgarlik ko'rish va nazorat savollariga 
tayyorlanish. 
 
Ma’ruza materiallarini chuqurroq o‘zlashtirish, o‘rganilgan pdagogik 
ma’lumotlarni amalda qo‘llay olish malakasini shakllantirish maqsadida amaliy 
mashg‘ulotlar tashkil qilinadi. Amaliy mashg‘ulot – bu ta’lim beruvchini ta’lim 
oluvchilar bilan faol suhbatga kirishishiga yo‘naltirilgan, nazariy bilimlarni amaliy 
faoliyatda amalga oshirish uchun sharoitni ta’minlovchi, mashg‘ulotni o‘qitish 
shaklidir. Amaliy mashg‘ulot darslarini ikki turga ajratish mumkin. Bular ma’ruza 
darsi mavjud bo‘lgan va ma’ruza darsi mavjud bo‘lmagan fanlardan (masalan, chet 
tillar) o‘tkaziladigan amaliy mashg‘ulotlar. Amaliy mashg‘ulot darslari fan 
dasturlari va ishchi dasturlari hamda kalendar tematik rejalariga qat’iy amal qilingan 
holda o‘tkaziladi. Amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazish bo‘yicha zarur adabiyotlar 
ro‘yxati beriladi. Ma’ruza darsi mavjud bo‘lgan amaliy mashg‘ulotlarda asosan 
ma’ruza darslarida o‘tilgan materiallar mashqlar bajarish yordamida 
mustahkamlanadi. Amaliy mashg‘ulotning o‘ziga xos tomoni o‘quv 
topshiriqlarining fan mazmunidagi o‘rni, o‘qituvchi va talaba faoliyatining tashkil 
etilishi bilan xarakterlansada, amaliy mashg‘ulotning vazifasi amaliy va juda tor 
asosda belgilanadi. U asosan ma’ruza, amaliy mashg‘ulotlarda egallagan bilimlar 
bayon etilgan bilimlar bayon etilgan malumotlarni chuqur va puxta o‘rganishga 
talaba mustaqil ishining sifati va o‘zlashtirishning samarasini aniqlash bilimlarni 
ko‘nikma va malakaga aylantirish maqsadida tashkil qilinadi. Fan-texnika 
taraqqiyoti ta’lim jarayoniga asosan yangicha yondashishni, ta’limning faol 
metodlari va texnologiyalarini qo‘llashni talab qilmoqda, chunki xotira kuchiga 
asoslangan an’anaviy ta’lim berish usuli ta’lim oluvchilarning fikr yuritish va bilish 
faolligining o‘sishiga ham yordam beradi. Hozirgi vaqtda respublikamizning barcha 
ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan pedagoglar oldida ta’lim oluvchilarga 
tayyor bilimlarni beribgina qolmasdan, balki ularga mustaqil fikr yuritish, ijodiy 
izlanish, faollik va ziyraklik ko‘nikmalarini singdirishi kerakligi masalasi turibdi. 
Amaliy mashg‘ulotlarni tashkiliy shakllari deganda, ta’lim beruvchi va ta’lim 
oluvchilarning maxsus tashkil etilgan, belgilangan tartibda va muayyan rejimda 
o‘tadigan faoliyati tushuniladi. O‘qitishning u yoki bu tashkiliy shakli jamoaviy va 
yakka tartibda o‘qitishning har xil ko‘rinishda qo‘shib olib borilishi, o‘qitishda 
ta’lim oluvchilar mustaqilligining turli darajasi, ta’lim oluvchilarning o‘qishga 
o‘qituvchi rahbarligining har xil usullari bilan tavsiflanadi. O‘qitishni tashkil etish 
shakllarini tanlash ta’lim-tarbiyaviy vazifalar bilan belgilanadi va o‘quv ishining 
mazmuni hamda metodlariga bog‘liq bo‘ladi. Ta’limni tashkil etish shakllari 
pedagogik jarayonni tashkil etishning tarixan mavjud bo’lgan, barqaror va mantiqiy 
tugallangan ko’rinishi bo’lib, unga muntazamlik va yaxlitlik, o’z-o’zini 
rivojlantirish, shaxsiylik va faoliyatli xarakter, ishtirokchilar tarkibining doimiyligi, 
o’tkazishning muayyan tartibi mavjudligi xosdir. Ta’lim jarayoni ishtirokchilari 
(ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar)ning ma’lum belgilangan tartibda amalga 
oshiriladigan hamkorlikdagi faoliyatining tashqi ko’rinishi kasbiy ta’limning 
tashkiliy shaklini anglatadi. Mutaxassislik fanlarni o’qitishning tashkiliy shakllari 
deganda o’quv-ishlab chiqarish faoliyati uchun talabalarlar jamoasini tashkil etish 

yo’llari, bu faoliyatga rahbarlik qilish shakllari, shuningdek, o’quv mashg’ulotlarini 
tuzilish tarkibi tushuniladi. Ta`limni u yoki bu shaklini tanlashda, talabalarni kasbiy 
bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish jarayonida ularning mutloq 
maqsadi va yaqin vazifalari,mazmun hamda metodlari, shuningdek, moddiy 
sharoitini belgilaydigan asosiy faktor (ko’rsatkich)larini u yoki bu shakllariga 
bog’liq. Mutaxassislik fanlarni o’qituvchilari maxsus fanlardan tajriba-amaliy 
mashg’ulotlarini o’tkazishda, talabalarni nazariy mashg’ulotlar davomida olgan 
bilim va ko’nikmalaridan foydalanadilar, ularni chuqurlashtiradilar. Tajriba-amaliy 
mashg’ulotlardan ko’zda tutilgan maqsad ko’p jihatdan uni o’tkazish metodikasini 
talabalar ishiga maxsus fan o’qituvchisining rahbarlik qilish usullarini, ayrim tajriba 
yoki amaliy ishlarni bajarish tartibi va shu kabilarni belgilab beradi. Talabalar 
nazariy materialni o’zlashtirib olganlaridan, o’rganilayotgan hodisalar, jarayonlar 
bilan tanishganlaridan so’ng ular bilan tajriba-amaliy mashg’ulotni o’tkazish ancha 
oson ko’chadi. Bu holda o’qituvchining yangi mavzu bo’yicha mashg’ulot 
o’tkazishga oid o’quv axboroti nihoyatda qisqa va aniq bo’ladi. Natijasiga asoslanib 
talabalar ma’lum xulosalar chiqarishi kerak bo’lgan tajriba-amaliy mashg’ulotlarni 
bajarish ancha murakkab hisoblanib, ta’lim oluvchilarni bunga oldindan tayyorlash 
va o’qituvchining o’quv axboroti ancha batafsil bo’lishi zarur. O’qituvchi 
talabalarga tajriba-amaliy mashg’ulotlarining bajarilish jarayoniga yo’riqnoma 
berish yo’li bilan rahbarlik qiladi. Yo’riqnoma berishdan ko’zlangap asosiy maqsad 
talabalar ongida topshiriqni eng samarali bajarish uchun faoliyatning yo’nalish 
asoslarini yaratishdan iborat. Psixologlarning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, 
insonning mehnat faoliyati ikki tomonga: yo’nalish va ijro tomonlariga ega. 
Yo’nalish tomoni faoliyatning ob’ektiv sharoitlarining (masalalar, usullar, 
mezonlar, bajarilish shartlari, texnika vositalari va shu kabilar)ning inson 
ruhiyatidagi in’ikosi, ijro tomoni esa harakatning bevosita bajarilishi. I. P. Pavlov 
ta’limotiga ko’ra, yo’nalish refleksi markaziy asab tizimida shartli bog’lanishlar 
hosil bo’lishiga asos hisoblanadi. Bu bog’lanishlar bilim, ko’nikma va malakalar 
hosil qilishniig fiziologik asosidir. Tajribaamaliy mashg’ulotlarini o’quv jarayonida 
amalga oshirishda yo’riqnomalar tizimidan foydalaniladi. Yo’riqnomalar 
mashg’ulotda o’tkazilish vaqtiga ko’ra kirish, joriy va yakunlovchi 
yo’riqnomalarga; ma’lumot berish usuliga ko’ra og’zaki va yozma yo’riqnomaga 
bo’linadi. Kirish yo’riqnomasi talabalarni tajriba-amaliy mashg’ulotlarni bajarishga 
tayyorlashda juda muhim ahamiyatga ega. Har bir tajribaamaliy mashg’ulot 
bajariladigan ishdan ko’zlangan maqsad, maqsad sari olib boradigan yo’llar 
talabalarga tushunarli bo’lgan taqdirdagina ijobiy va qimmatli natijalar beradi. 
Talabalar o’zlariga taklif etilayotgan ish o’rganilgan material bilan qanday 
bog’langanligini yoki yanada oldinga siljish uchun u qanday ahamiyatga ega 
ekanligini anglab olishlari kerak. Kirish yo’riqnomasining metodikasi ko’p jihatdan 
tajriba-amaliy mashg’ulotni o’tkazishdan ko’zda tutilgan asosiy didaktik maqsadga 
va uning qanday o’tkazilishiga bog’liq. Mutaxassislik fanlarini o‘qitishda 
qo‘llaniladigan o‘qitish shakllarining yana bir shakli amaliy mashg‘ulotidir. Agar 
ma’ruza katta patok (oqim)da o‘tkazilsa, amaliy mashg‘uloti alohida guruhda 
o‘tkaziladigan o‘quv ishlarining bir shakli hisoblanib, talabalar o‘quv-biluv 
faoliyatlari, mustaqil bilim olishlari, ijodiy fikr yuritishlariniyo‘lga qo‘ya oladigan 

o‘qitish shakli hisoblanadi. Shuning uchun ham u oliy ta’lim maktabida olib 
boriladigan o‘qitish shaklining o‘ziga xos bir shakli hisoblanadi. Amaliy (lotincha 
amaliyium) olimlarning muayyan ilmiy soha bo‘yicha ma’lumotlarni muhokama 
qilishning dastlabki shakli bo‘lgan. Keyinchalik ilmiy faoliyatlardan o‘quv 
jarayoniga ko‘chib, talabalarning ishchanligi, bilim darajasi fanga qiziquvchanligi, 
xarakteri, psixologiyasiga xos tomonlari aniqlash shakliga aylandi, hozirgi kunda 
amaliy mashg‘uloti suhbat, ma’ruza bo‘yicha fikr almashish, rolli o‘yinlar shaklida 
o‘tkazish nazarda tutilgan.2 Mashg‘ulotni amaliy, ma’ruzada o‘tkazilishining 
muhim tomoni shundaki, unda o‘qituvchi ham talaba ham puxta tayyorgarlik 
ko‘radi. Har ikkala faoliyat egasi, manbalar bilan ishlash, amaliy rejasida ko‘rsatlgan 
savollarga javoblar topishda asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar bilan tanashib 
chiqishlari lozim bo‘ladi. Amaliy mashg‘ulotlarining yana bir ahamiyatli tomoni 
shundaki, unda jonli muloqot amalga oshadi, qarama-qarshi ziddiyatli fikrlar 
to‘qnashuvi, ularni talabaga muvofiq hal etish ishlari yo‘lga qo‘yiladi. Shuning 
uchun amaliy olib boruvchi o‘qituvchi auditoriyaga jonli muloqotni, bahs-munozara 
ishlarini, o‘z nuqtai nazarini dalilash, o‘zgalar fikrini tinglay olish, muhokamaga 
kirishish yo‘llarini aniq tanlashi lozim. Mashg‘ulotning yakunida o‘qituvchi 
umumiy xulosa yasab, amaliy mashg‘ulotining borishi, ishtirokchilar faolligi yoki 
passivligini alohida qayd etib, navbatdagi amaliy mashg‘ulotini o‘tkazish haqida 
tavsiyalar berish, o‘ylab ko‘rish, fikrlarni yanada to‘ldirish uchun savollar, 
masalalarni ilgari surish, maslahatlar berish, adabiyotlar ro‘yxatini e’lon qilishi 
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ilmiy nazariy, amaliy-metodik jihatdan yuksak darajada 
o‘tkazilgan amaliy mashg‘uloti talabalarga fanga qiziqishi, manbalar va adabiyotlar 
bilan ishlashga ishtiyoq faollikka intilish uyg‘otsa, o‘qituvchilarga o‘z ilmiy- 
nazariy malakasiga oshirishga,ilmiy adabiyotlarga ijobiy munosabatda bo‘lish, fan 
yangiliklarga ishonche’tiqod va fanga qo‘yilayotgan muammolarni yechishga 
ishtiyoqni tarbiyalaydi. Demak, amaliy mashg‘ulotlarining sifatli va samarali 
o‘tishiga o‘qituvchi mohorati muhim rol o‘ynaydi. Amaliy mashg‘uloti o‘ziga xos 
ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega. Unda talabalar o‘z fikrlarini, nuqtai 
nazarlarini ochiqdan ochiq bayon etadilar, qatiyatlik bilan o‘zlashtirganlarini 
himoya qiladilar, muloqatda fikr almashinish amalga oshadi. Amaliy mashg‘uloti 
haqiqatan ham qiziqarli bo‘lishi uchun u bahs-munozara shaklida, ammo 
boshqariladigan bo‘lishi lozim. Buning uchun bahs-munozara tartibio‘qituvchi 
tomonidan oldindan o‘ylab chiqiladi, ishchi rejada ma’lum savollar, misollar, 
syujetlar belgilanadi. 

Download 430,15 Kb.