1
Ma'ruza mashg'ulotlariga tayyorgarlik ko'rish va nazorat savollariga
tayyorlanish.
Ma’ruza materiallarini chuqurroq o‘zlashtirish, o‘rganilgan pdagogik
ma’lumotlarni amalda qo‘llay olish malakasini shakllantirish maqsadida amaliy
mashg‘ulotlar tashkil qilinadi. Amaliy mashg‘ulot – bu ta’lim beruvchini ta’lim
oluvchilar bilan faol suhbatga kirishishiga yo‘naltirilgan, nazariy bilimlarni amaliy
faoliyatda amalga oshirish uchun sharoitni ta’minlovchi, mashg‘ulotni o‘qitish
shaklidir. Amaliy mashg‘ulot darslarini ikki turga ajratish mumkin. Bular ma’ruza
darsi mavjud bo‘lgan va ma’ruza darsi mavjud bo‘lmagan fanlardan (masalan, chet
tillar) o‘tkaziladigan amaliy mashg‘ulotlar. Amaliy mashg‘ulot darslari fan
dasturlari va ishchi dasturlari hamda kalendar tematik rejalariga qat’iy amal qilingan
holda o‘tkaziladi. Amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazish bo‘yicha zarur adabiyotlar
ro‘yxati beriladi. Ma’ruza darsi mavjud bo‘lgan amaliy mashg‘ulotlarda asosan
ma’ruza darslarida o‘tilgan materiallar mashqlar bajarish yordamida
mustahkamlanadi. Amaliy mashg‘ulotning o‘ziga xos tomoni o‘quv
topshiriqlarining fan mazmunidagi o‘rni, o‘qituvchi va talaba faoliyatining tashkil
etilishi bilan xarakterlansada, amaliy mashg‘ulotning vazifasi amaliy va juda tor
asosda belgilanadi. U asosan ma’ruza, amaliy mashg‘ulotlarda egallagan bilimlar
bayon etilgan bilimlar bayon etilgan malumotlarni chuqur va puxta o‘rganishga
talaba mustaqil ishining sifati va o‘zlashtirishning samarasini aniqlash bilimlarni
ko‘nikma va malakaga aylantirish maqsadida tashkil qilinadi. Fan-texnika
taraqqiyoti ta’lim jarayoniga asosan yangicha yondashishni, ta’limning faol
metodlari va texnologiyalarini qo‘llashni talab qilmoqda, chunki xotira kuchiga
asoslangan an’anaviy ta’lim berish usuli ta’lim oluvchilarning fikr yuritish va bilish
faolligining o‘sishiga ham yordam beradi. Hozirgi vaqtda respublikamizning barcha
ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan pedagoglar oldida ta’lim oluvchilarga
tayyor bilimlarni beribgina qolmasdan, balki ularga mustaqil fikr yuritish, ijodiy
izlanish, faollik va ziyraklik ko‘nikmalarini singdirishi kerakligi masalasi turibdi.
Amaliy mashg‘ulotlarni tashkiliy shakllari deganda, ta’lim beruvchi va ta’lim
oluvchilarning maxsus tashkil etilgan, belgilangan tartibda va muayyan rejimda
o‘tadigan faoliyati tushuniladi. O‘qitishning u yoki bu tashkiliy shakli jamoaviy va
yakka tartibda o‘qitishning har xil ko‘rinishda qo‘shib olib borilishi, o‘qitishda
ta’lim oluvchilar mustaqilligining turli darajasi, ta’lim oluvchilarning o‘qishga
o‘qituvchi rahbarligining har xil usullari bilan tavsiflanadi. O‘qitishni tashkil etish
shakllarini tanlash ta’lim-tarbiyaviy vazifalar bilan belgilanadi va o‘quv ishining
mazmuni hamda metodlariga bog‘liq bo‘ladi. Ta’limni tashkil etish shakllari
pedagogik jarayonni tashkil etishning tarixan mavjud bo’lgan, barqaror va mantiqiy
tugallangan ko’rinishi bo’lib, unga muntazamlik va yaxlitlik, o’z-o’zini
rivojlantirish, shaxsiylik va faoliyatli xarakter, ishtirokchilar tarkibining doimiyligi,
o’tkazishning muayyan tartibi mavjudligi xosdir. Ta’lim jarayoni ishtirokchilari
(ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar)ning ma’lum belgilangan tartibda amalga
oshiriladigan hamkorlikdagi faoliyatining tashqi ko’rinishi kasbiy ta’limning
tashkiliy shaklini anglatadi. Mutaxassislik fanlarni o’qitishning tashkiliy shakllari
deganda o’quv-ishlab chiqarish faoliyati uchun talabalarlar jamoasini tashkil etish
yo’llari, bu faoliyatga rahbarlik qilish shakllari, shuningdek, o’quv mashg’ulotlarini
tuzilish tarkibi tushuniladi. Ta`limni u yoki bu shaklini tanlashda, talabalarni kasbiy
bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish jarayonida ularning mutloq
maqsadi va yaqin vazifalari,mazmun hamda metodlari, shuningdek, moddiy
sharoitini belgilaydigan asosiy faktor (ko’rsatkich)larini u yoki bu shakllariga
bog’liq. Mutaxassislik fanlarni o’qituvchilari maxsus fanlardan tajriba-amaliy
mashg’ulotlarini o’tkazishda, talabalarni nazariy mashg’ulotlar davomida olgan
bilim va ko’nikmalaridan foydalanadilar, ularni chuqurlashtiradilar. Tajriba-amaliy
mashg’ulotlardan ko’zda tutilgan maqsad ko’p jihatdan uni o’tkazish metodikasini
talabalar ishiga maxsus fan o’qituvchisining rahbarlik qilish usullarini, ayrim tajriba
yoki amaliy ishlarni bajarish tartibi va shu kabilarni belgilab beradi. Talabalar
nazariy materialni o’zlashtirib olganlaridan, o’rganilayotgan hodisalar, jarayonlar
bilan tanishganlaridan so’ng ular bilan tajriba-amaliy mashg’ulotni o’tkazish ancha
oson ko’chadi. Bu holda o’qituvchining yangi mavzu bo’yicha mashg’ulot
o’tkazishga oid o’quv axboroti nihoyatda qisqa va aniq bo’ladi. Natijasiga asoslanib
talabalar ma’lum xulosalar chiqarishi kerak bo’lgan tajriba-amaliy mashg’ulotlarni
bajarish ancha murakkab hisoblanib, ta’lim oluvchilarni bunga oldindan tayyorlash
va o’qituvchining o’quv axboroti ancha batafsil bo’lishi zarur. O’qituvchi
talabalarga tajriba-amaliy mashg’ulotlarining bajarilish jarayoniga yo’riqnoma
berish yo’li bilan rahbarlik qiladi. Yo’riqnoma berishdan ko’zlangap asosiy maqsad
talabalar ongida topshiriqni eng samarali bajarish uchun faoliyatning yo’nalish
asoslarini yaratishdan iborat. Psixologlarning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki,
insonning mehnat faoliyati ikki tomonga: yo’nalish va ijro tomonlariga ega.
Yo’nalish tomoni faoliyatning ob’ektiv sharoitlarining (masalalar, usullar,
mezonlar, bajarilish shartlari, texnika vositalari va shu kabilar)ning inson
ruhiyatidagi in’ikosi, ijro tomoni esa harakatning bevosita bajarilishi. I. P. Pavlov
ta’limotiga ko’ra, yo’nalish refleksi markaziy asab tizimida shartli bog’lanishlar
hosil bo’lishiga asos hisoblanadi. Bu bog’lanishlar bilim, ko’nikma va malakalar
hosil qilishniig fiziologik asosidir. Tajribaamaliy mashg’ulotlarini o’quv jarayonida
amalga oshirishda yo’riqnomalar tizimidan foydalaniladi. Yo’riqnomalar
mashg’ulotda o’tkazilish vaqtiga ko’ra kirish, joriy va yakunlovchi
yo’riqnomalarga; ma’lumot berish usuliga ko’ra og’zaki va yozma yo’riqnomaga
bo’linadi. Kirish yo’riqnomasi talabalarni tajriba-amaliy mashg’ulotlarni bajarishga
tayyorlashda juda muhim ahamiyatga ega. Har bir tajribaamaliy mashg’ulot
bajariladigan ishdan ko’zlangan maqsad, maqsad sari olib boradigan yo’llar
talabalarga tushunarli bo’lgan taqdirdagina ijobiy va qimmatli natijalar beradi.
Talabalar o’zlariga taklif etilayotgan ish o’rganilgan material bilan qanday
bog’langanligini yoki yanada oldinga siljish uchun u qanday ahamiyatga ega
ekanligini anglab olishlari kerak. Kirish yo’riqnomasining metodikasi ko’p jihatdan
tajriba-amaliy mashg’ulotni o’tkazishdan ko’zda tutilgan asosiy didaktik maqsadga
va uning qanday o’tkazilishiga bog’liq. Mutaxassislik fanlarini o‘qitishda
qo‘llaniladigan o‘qitish shakllarining yana bir shakli amaliy mashg‘ulotidir. Agar
ma’ruza katta patok (oqim)da o‘tkazilsa, amaliy mashg‘uloti alohida guruhda
o‘tkaziladigan o‘quv ishlarining bir shakli hisoblanib, talabalar o‘quv-biluv
faoliyatlari, mustaqil bilim olishlari, ijodiy fikr yuritishlariniyo‘lga qo‘ya oladigan
o‘qitish shakli hisoblanadi. Shuning uchun ham u oliy ta’lim maktabida olib
boriladigan o‘qitish shaklining o‘ziga xos bir shakli hisoblanadi. Amaliy (lotincha
amaliyium) olimlarning muayyan ilmiy soha bo‘yicha ma’lumotlarni muhokama
qilishning dastlabki shakli bo‘lgan. Keyinchalik ilmiy faoliyatlardan o‘quv
jarayoniga ko‘chib, talabalarning ishchanligi, bilim darajasi fanga qiziquvchanligi,
xarakteri, psixologiyasiga xos tomonlari aniqlash shakliga aylandi, hozirgi kunda
amaliy mashg‘uloti suhbat, ma’ruza bo‘yicha fikr almashish, rolli o‘yinlar shaklida
o‘tkazish nazarda tutilgan.2 Mashg‘ulotni amaliy, ma’ruzada o‘tkazilishining
muhim tomoni shundaki, unda o‘qituvchi ham talaba ham puxta tayyorgarlik
ko‘radi. Har ikkala faoliyat egasi, manbalar bilan ishlash, amaliy rejasida ko‘rsatlgan
savollarga javoblar topishda asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar bilan tanashib
chiqishlari lozim bo‘ladi. Amaliy mashg‘ulotlarining yana bir ahamiyatli tomoni
shundaki, unda jonli muloqot amalga oshadi, qarama-qarshi ziddiyatli fikrlar
to‘qnashuvi, ularni talabaga muvofiq hal etish ishlari yo‘lga qo‘yiladi. Shuning
uchun amaliy olib boruvchi o‘qituvchi auditoriyaga jonli muloqotni, bahs-munozara
ishlarini, o‘z nuqtai nazarini dalilash, o‘zgalar fikrini tinglay olish, muhokamaga
kirishish yo‘llarini aniq tanlashi lozim. Mashg‘ulotning yakunida o‘qituvchi
umumiy xulosa yasab, amaliy mashg‘ulotining borishi, ishtirokchilar faolligi yoki
passivligini alohida qayd etib, navbatdagi amaliy mashg‘ulotini o‘tkazish haqida
tavsiyalar berish, o‘ylab ko‘rish, fikrlarni yanada to‘ldirish uchun savollar,
masalalarni ilgari surish, maslahatlar berish, adabiyotlar ro‘yxatini e’lon qilishi
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ilmiy nazariy, amaliy-metodik jihatdan yuksak darajada
o‘tkazilgan amaliy mashg‘uloti talabalarga fanga qiziqishi, manbalar va adabiyotlar
bilan ishlashga ishtiyoq faollikka intilish uyg‘otsa, o‘qituvchilarga o‘z ilmiy-
nazariy malakasiga oshirishga,ilmiy adabiyotlarga ijobiy munosabatda bo‘lish, fan
yangiliklarga ishonche’tiqod va fanga qo‘yilayotgan muammolarni yechishga
ishtiyoqni tarbiyalaydi. Demak, amaliy mashg‘ulotlarining sifatli va samarali
o‘tishiga o‘qituvchi mohorati muhim rol o‘ynaydi. Amaliy mashg‘uloti o‘ziga xos
ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega. Unda talabalar o‘z fikrlarini, nuqtai
nazarlarini ochiqdan ochiq bayon etadilar, qatiyatlik bilan o‘zlashtirganlarini
himoya qiladilar, muloqatda fikr almashinish amalga oshadi. Amaliy mashg‘uloti
haqiqatan ham qiziqarli bo‘lishi uchun u bahs-munozara shaklida, ammo
boshqariladigan bo‘lishi lozim. Buning uchun bahs-munozara tartibio‘qituvchi
tomonidan oldindan o‘ylab chiqiladi, ishchi rejada ma’lum savollar, misollar,
syujetlar belgilanadi.
| 