|
Davlatning innovatsion siyosati boʻyicha xorijiy tajribalar
|
| Sana | 02.05.2023 | | Hajmi | 122 Kb. | | #55823 |
Bog'liq Davlat xorijiy Uzoqov Sh 1
Davlatning innovatsion siyosati boʻyicha xorijiy tajribalar
Reja
1.Innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirishda xorijiy mamlakatlar tajribalarni o‘rganish zaruriyati.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarda innovatsion faoliyatni tashkil etiishi
Faol innovatsion-investitsion siyosat va bu borada xorijiy davlatlar saboqlari
Fan-innovatsiya-investitsiya-ishlab chiqarish zanjiri va bu jarayonning xorijiy davlatlar tajribasi hamda uning
respublikamizda foydalanish mumkin bo‘lgan jihatlari 5. Xorijda innovatsion faoliyatni moliyalashtirilishi
1. Innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirishda xorijiy mamlakatlar tajribalarni o‘rganish zaruriyati.
O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini yanada rivojlantirish uchun innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirishning xorijiy tajribasini o‘rganish muhim hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanishning innovatsion modeli davlatning bevosita aralashuvi orqali yaratiladi. Innovatsion model ishlab chiqarishda ilmiy texnik bilimlar va yangi texnologiyalarning keng qo‘llanilish holatini nazarda tutadi. Rivojlangan mamlakatlarda yalpi ichki mahsulotning 70 foiz qo‘shimcha o‘sishi yangi bilimlar, joriy etiladigan texnologiyalar, kadrlar tayyorlash va ishlab chiqarishni tashkil etish hisobiga ro‘y beradi.Zamonaviy iqtisodiyotda samaradorlikni oshirish yo‘llari ko‘p bo‘lib, ulardan biri bu venchur tadbirkorlik hisoblanadi. Venchur tadbirkorlik har xil sanoat turlarida uchraydi, shu jumladan xizmat ko‘rsatish sohasida ham. Ammo venchur investitsiyalarning katta qismi odatda tavakkalchiligi yuqori bo‘lgan yuqori texnologiyalar sanoatiga yo‘naltiriladi. Shunga qaramay AQSH(oxirgi 20 yilda eng katta venchur kapital bozori) statistik ma’lumotlariga ko‘ra venchur investitsiyalar yuqori daromadli hisoblanadi. Ularning o‘rtacha daromadliligi 19 foizni tashkil etadi. Mamlakatlar miqyosida venchur kapital salmog‘ini qarab chiqqanda, AQSH va Kanada birgalikda jahonning 60foiz venchur kapitalini, Evropa 25 foiz, Osiyo 9 foiz, Afrika 2 foiz, Lotin Amerika va MDH davlatlari 1foizni jalb qiladi. Shu bilan birga venchur kapitalining hajmi va tuzilishi mamlakatda innovatsion iqtisodiyot shakllanishiga kuchli ta’sir o‘tkazadi.
Masalan, Amerikada venchur kapitali ellik yil davomida rivojlanib keldi. 1950 yillarda paydo bo‘lib, 1970-80 yillarda odatiy xo‘jalik shakliga aylandi. Amerika innovatsion modeliga xos xususiyat bu davlat tomonidan qo‘llab quvvatlanadigan kichik venchur korxonalarini rivojlantirish hisoblanadi. Ilmiy texnik tadqiqotlarning olib borilishi va sotilishi davlat tomonidan faol qo‘llab quvvatlanadi. Amerikada xususiy korxonalarning innovatsiyalarni yaratishdan olingan daromadi uchun soliq yuki past hamda bu korxonalar uchun qo‘shimcha imtiyozlar mavjud.
Yaponiya fan va texnologiyalarning rivojlanishi bo‘yicha AQSH dan keyin jahonda ikkinchi o‘rinni egallaydi. Yaponiyada ham 1980 yillarning o‘rtalaridan tarkibida venchur kapitali bo‘lgan kichik innovatsion korxonalar iqtisodiy rivojlanishning innovatsion modelini shakllantirish asosi sifatida e’tirof etila boshlandi. Bu turdagi korxonalar hozirda Yaponiya yalpi ichki mahsulotining 52 foizni yetkazib beradi. Venchur biznesini moliyalashtirishda Yaponiyada xususiy kapital bilan birgalikda davlat ham faol qatnashadi. Ba’zida yuqori texnologiyali sanoatda innovatsiyalar diffuziyasiga erishish uchun davlat tomonidan yangi korporatsiyalar tashkil etiladi. Yirik shaharlarda birjadan tashqari qimmatli qog‘ozlar bozorining mavjudligi yapon venchur biznesining tez rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shmoqda. Yapon siyosatining maqsadlaridan biri bu kichik, lekin bozor talabiga egiluvchan innovatsion korxonalarni yaratish hisoblanadi. Bu korxonalarda yangi texnologiyalarni va yangi mahsulotlarning yaratilishi tor ixtisoslik orqali amalga oshiriladi. Oxirgi yillarda Yaponiya ilmiy texnik ishlanmalarga investitsiyalar bo‘yicha dunyoda birinchi o‘rinni egallab turibdi. Innovatsiyalarga investitsiyalarni asosan yirik moliya-sanoat guruhlari va xususiy sektor amalga oshiradi.
Lekin AQSH, Yaponiya va Buyuk Britaniyadan farqli ravishda ko‘pgina Evropa davlatlarida iqtisodiy rivojlanishning innovatsion modeli boshqacha ko‘rinishda, shu jumladan, venchur kapitali ham. Masalan, Fransiya va Germaniyada innovatsiyalar yaratish bo‘yicha ko‘pchilik tadqiqotlarni yirik korxonalargina o‘z zimmasiga oladi. Ular innovatsion jarayonlarning barcha texnik bosqichlarini o‘zlari nazorat qiladi. Avvaliga, Germaniyada yuqori texnologiyalarni rivojlantirish AQSH tajribasiga asoslanib yirik texnologik dasturlar orqali amalga oshirilardi. Bunda AQSH, Fransiya, Yaponiya va Buyuk Britaniyaning inkubatorlar va ilmiy texnologik parklar yaratish bo‘yicha tajribasi qo‘llanilgan. 1980 yillardan boshlab Germaniyada asta sekin kichik shaharlarda innovatsion jamg‘armalar tashkila etila boshlandi va innovatsion faoliyat yirik korxonalardan kichik va o‘rta korxonalarga ko‘cha boshladi. Bu turdagi kichik innovatsion jamg‘armalar davlat ko‘magi va qiziqish bildirgan xususiy sektor yordamida tuzilgan.
Misli ko‘rilmagan darajada iqtisodiy o‘sish Janubiy Koreyada kuzatilmoqda. 1976 yildan 2006 yilgacha Koreyada o‘rtacha YaIMning o‘sishi 9 foizni tashkil etdi. Qisqa muddatda
Janubiy Koreya qoloq davlatdan yuqori texnologiyalarni ishlab chiqaruvchi va eksport qiluvchi markazga aylandi. Janubiy Koreyaning bunday yutuqqa erishishida ilmiy texnik salohiyatning kuchayishi asosiy omil sifatida e’tirof etiladi.
Turli xil davlatlarning tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, venchur biznesi innovatsion rivojlanish modelini va uning investitsion ta’minoti keskin o‘zgartirib yuborishi, natijada, invetitsion resurslarning narxi tushishi mumkin. Masalan, hozirgi rivojlangan davlatlar Yaponiya, AQSH hamda Germaniya og‘ir davrlarda ham iqtisodiy rivojlanish uchun muhim bo‘lgan ilmiy ishlanmalarga investitsiyalarni ko‘paytirib borgan.
2. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda innovatsion faoliyatni tashkil etiishi
Oxirgi 20 yilda shu narsa ma’lum bo‘ldiki, innovatsion sohaning, ya’ni ilm fan, yangi texnologiyalar, ilmtalab tarmoqlarning rivojlanish va o’sish darajasi barqaror iqtisodiy o’sishning asosini ta’minlaydi. Ilmiy – texnik taraqqiyot ishlab chiqarishning hajmi va tuzulmasini almashtiradi, jahon iqtisodiyotining holatiga ahamiyatli ta’sir ko’rsatyapti. 1990– yy.ilmiy – texnik o‘zgarishlarning o’sish sur’atlari, ilmtalab ishlab chiqarish va xizmatlarning jadal rivojlanishi sanoat rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy o’sishni tezlashishiga yangi turtki berdi. Jahon xo‘jaligida bilim va innovatsiyalarni muhim iqtisodiy resurs sifatida qo’llash asosida o’sishning yangi paradigmasi shakllanadi. Bu milliy innovatsiya tizimi (MIT) konsepsiyasini ishlab chiqqishni belgilab berdi, u innovatsion jarayonning alohida tarkibiy qismlarini ishlash jarayoni institutsional omillarning ma’lum to’plami orqali ta’minlanadigan murakkab tizimning o‘zaro bog‘langan halqasi sifatida ko’rib chiqadi.
Milliy innovatsion tizim o‘zida innovatsion jarayonlarni ta’minlaydigan va qattiq milliy negizga, an’anaga, siyosiy va madaniy xususiyatlariga ega bo‘lgan huquqiy, moliyaviy, tashkiliy va ijtimoiy tusdagi majmuaviy institutlarni namoyon etadi. Innnovatsion tizim ushbu mamlakatgan maqbul bo‘lgan ko‘pgina omillar ta’sirida shakllanadi, jumladan uning hajmlari, ta’biiy va mehnat resurslarining mavjudligi, davlat institutlarining tarixiy rivojlanish xususiyatlari va tadbirkorlik faoliyatning shakli inobatga olinadi. Ushbu omillar innovatsion faollik evolyutsiyasi yo‘nalishlari va tezligining uzoq muddatli determinanti hisoblanadi. Bundan tashqari, xar bir MIT institutsional o‘zaro aloqalarning etarli darajadagi barqarorligini talab etadigan ma’lum tuzulma va qaysidir darajadagi tartibligi bilan ifodalanadi (bunda har bir mamlakatda institutsional tarkibiy qismlarning milliy qiyofasi paydo bo‘ladi). Milliy innovatsion tizimlarning modullari yaratilgan bo‘lib, uning doirasida ularning milliy o‘ziga xosligi shakllanadi. MITning bunday xususiyatlariga kam yoki ko‘p qismda innovatsion vazifalarni bajarishda davlatning va shaxsiy sektorning, yirik va kichik biznesning nisbiy ahamiyati, fundamental va amaliy izlanishlar va ishlab chiqishlarning o‘zaro munosabati, innovatsion faoliyatning rivojlanish dinamikasi va tarmoqli tuzulmasining o’rni kiradi.
Milliy ilmiy tizimlar va ularning o‘ziga xosligining turli tumanligiga qaramasdan asosiy sanoat rivojlangan mamlakatlar uchun innovatsiyalarini boshqarishda qator tendensiyalar kuzatiladi. Ularga quyidagilar kiradi:
Innovatsion soxada davlatning nazorat vazifalarini kuchayishi;
Innovatsion ishlab chiqishlarning maqsadli yo‘nalishlarining kuchayishi. Hozirgi vaqtda davlatning biotexnologiya, elektronika va telekommunikatsiya, atrof muhitni muhofaza qilish kabi vazifalarni bajarishda innovatsiyalarni keng qullashdagi harakatlari yaqqon namoyon bo‘layapti;
Yirik milliy, tarmoqlararo va global ilmiy–texnik
dasturlarni qo’llash;
Rivojlangan innovatsiyalarning uzoq muddatli dasturlanishiga asta sekin o’tish. Ko’p tashkilotlar uzoqmuddatli istiqbolga (10 va undan ziyod yilga) mo‘ljallangan innovatsion ishlab chiqarilgan dasturlarga ega bo‘lishni xohlashadi. Bu davlat ilmiy–texnik dasturlari uchun ham xosdir;
Ko’pgina rivojlangan va yangi industrial mamlakatlarda ilmiy izlanishlarning xorij moliyalashtirishning o’sib borayotgan ulushida, hamda qulay sharoitli investitsion iqlimli hududlarda innovatsion tashkilotlarni (bo‘linmalarni) yaratishda namoyon bo‘ladigan innovatsion sohaning globallashuvi. Tadqiqotiy tarmoqlar asosida globao innovatsion sohaning shakllanishi izlanishlarning nafaqat mazmuni va nufuzini, balki korporatsiyaning tabiatini o‘zgartiradi, boshqarishning uslubi va usullarini yangilaydi, yangi korporativ madaniyatning asosini yaratadi.
Eng yangi tendensiya innovatsion faoliyatni moliyalashtirishda davlatning to’g‘ridan to’g‘ri ishtirokining kamayishi hisoblanadi. Bundan tashqari, umumiy tendansiyalarga ilm fanning, texnika va ishlab chiqarishning turli sohalarining o’sishi va gorizontal aloqalar tizimining rivojlanishini kiritish mumkin. “Tarmoq – tarmoq”, “tashkilot – tashkilot” va b. kabi gorizontal aloqalar texnologiyalarni tarmoqlararo yetqazishni ta’minlaydi. AQSH va boshqa mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, gorizontal aloqalarni, ya’ni tashkilotlar tizimini (maslahat firmalari, innovatsiyani singdirish bo‘yicha maxsus tashkilotlar, iste’molchilarga xizmat kursatish) kengaytirish doirasida ilm fan va ishlab chiqarish o’rtasida “uchinchi halqani” yaratish tarmoqlararo ilmiy–texnik almashinishni ahamiyatli darajada yengillashtirdi va innovatsiyalarni samarali singdirishga asos soldi.
Ushbu tendensiyalar sanoat rivojlangan mamlakatlarda milliy va global ilmiy–texnik, innovatsion strategiyalarning uyg‘unlashganidan dalolat beradi. Garchi globalizatsiya innovatsion faoliyatning ahamiyatli qismini ushbu mamlakatlardan tashqariga chiqarsada, uning asoslari milliy bo‘lib qolaveradi. Asosiy sabab yangiliklar jarayoni har bir davlatning sharoitiga, ilmiy hamjamiyat va iste’molchilar bilan vujudga kelgan munosabatlar, moliyaviy imkoniyatlar va kadrlar imkoniyatlariga bog‘liqligidan iborat. Bularning hammasi sanoat rivojlangan davlatlarning har birida innovatsion jarayonlarni amalga oshirish uchun qulay sharoitli iqlimni yaratishga yo‘naltirilgan davlat innovatsion siyosatini ishlab chiqish va amal qildirishga olib keladi.
Davlat innovatsion siyosatini amalga oshirish innovatsion faoliyatni boshqarishning maqbul shakli va usullarini qo’llashni talab etadi. Zamonaviy sharoitlarda turli darajalarda innovatsion boshqarishning ko’pgina shakllari mavjud (korporatsiya bo‘linmalaridan tortib davlatgacha). Har qanday siyosat singari innovatsion siyosat ham turli mamlakatlarda turlicha, garchi bir maqsadga, ya’ni innovatsion faollikning tezlanishi va ilmiy texnik imkoniyatlarning rivojlanishiga bo‘y sinishsada. Innovatsion faollikni tezlashtirish maqsadida davlatning o‘zaro ta’sirining turli usullarini qo’llanilib, ular bevosita va bilvositaga bo‘linishi mumkin. Ularning o‘zaro munosabati mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatlar va shu sababdan qabul qilingan davlat tartibi konsepsiyasi bilan belgilanadi.
Innovatsion jarayonning davlat tartibining bevosita usullari ikki shaklda amalga oshiriladi: ma’muriy–idoraviy va dasturiy– maqsadli. ma’muriy–idoraviy shakli tug‘ri dotatsiya moliyalashtirish ko’rinishida namoyon bo‘lib, u innovatsiyalarga bevosita yordam kursatish maqsadida qabul qilinadigan maxsus qonunlarga muvofiq amalga oshiriladi. Innovatsiyalarni davlat tartiblashtirishning dasturiy–maqsadli shakli oxirgisini yangiliklarni, qo’llab quvvatlash davlat maqsadli dasturini amalga oshirish orqali shartnomali moliyalashtirishni, shu jumladan
kichik ilmtalab firmalarni, talab etadi. AQSHda dasturiy–maqsadli yondashuv hozirgi vaqtda davlat ilmiy–texnik siyosatini o’tkazishning muhim shakli va davlat moliyalashtirishning, eng avvalo xarbiy–kosik Ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlarini, asosiy usuli sifatida qo’llaniladi. Davlatni innovatsion biznesga ta’sirining bevosita choralari tizimida asosiy o’rinni Ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlari soxasida sanoat uyushmalar kooperatsiyalarini va sanoatlashgan universitetlar kooperatsiyalarini kuchaytiradigan tadbirlar egallaydi.
Sanoat rivojlangan mamlakatlarda davlat ta’sirining bilvosita usullariga soliq qonunchiligining liberallashishi, xususan soliq chegirmalarining qo’llanilishi kiradi. Sanoat rivojlangan va yangi industrial mamlakatlarda innovatsion faoliyatni kuchaytiradigan soliq chegirmalarning quyidagi turlari qo’llaniladi:
Innovatsion xarajatlarning o’sishiga soliqlarni kamaytirish;
Innovatsion loyixalarni amalga oshirishda olingan foydaga bir necha yil mobaynida “soliq ta’tillari”;
Ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlari buyurtmasi va birgaligida bajarilganlikka yo‘naltirilgan foydaga soliq miqdorining kamayishi;
Intelektual shaxsiylik tarkibiga kiruvchi patentlar, litsenziyalar, nou–xau va boshqa nomoddiy aktivlarni qo’llash natijasida olingan foydaga chegirmali soliq to’lovi;
Ilmiy tadqiqot institutlari, oliy ta’lim muassasalariga beriladigan uskunalar va jixozlarning qiymat summasiga soliq tulovinig kamayishi;
Tadqiqodiy va investitsion soliq kreditlarini taqdim etish, ya’ni innovatsion maqsadlarda qilingan xarajatlar qismi foydasidan soliq to’lovini olib tashlash;
Innovatsiyani moliyalashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatning xayriya fondiga kirimlar foydasining soliq to’lovidan ushlab qolish.
Innovatsion siyosat soxasida ta’sirlarning bilvosita usullariga qonunchilik dalolatnomalari ham kiradi. Ular turli xildir va innovatsion siyosatga ta’sirning ko’p sohalariga tegishli. Masalan, AQSHda 200 yilga yaqin amal qilib kelayotgan patent huquqi ixtirochilarni ularning ixtirolariga, ya’ni intellektual mulkiga huquqini belgilab beradi, bu esa muallifni innovatsion qarorlariga monopoliyasini talab etadi. Ushbu vaziyat ixtirochiga, yer egasi kabi, “innovatsion renta”, ya’ni uning ixtirosidan foydalanganlik uchun haq olishga imkon beradi. Bunday vaziyat oxir oqibatda mamlakatda ilmiy–innovatsion ishlarning faolligiga yaxshi ta’sir ko’rsatadi.
Innovatsion faoliyat imkoniyatlarining shakli va usullari xilma xil bo‘lsada davlat organlari tomonlaridan barcha sanoat rivojlangan mamlakatlarda innovatsion siyosatni davlat nazoratining o‘ziga xos tarkibiy qismi sifatida ko’rsatishga imkon beradigan qandaydir umumiylik mavjud. Masalan, davlat iqtisodiy siyosatning barcha yo‘nalishlari bilan innovatsion siyosat bo‘yicha kelishuvlik mavjud; bu tanlangan iqtisodiy kursga mos keladigan davlat ta’sirining yagona iqtisodiy uskunasini qo’llashda namoyon bo‘ladi.
Sanoat rivojlangan mamlakatlarda innovatsion mexanizm bo‘yicha boshqaruv va tashkiliy jihatlar muhim o’rinni egallaydi. Ularning ko’plarida ko’p pog‘onali boshqaruv amalga oshiriladi va innovatsion munosabatlarning turli xil tashkiliy shakllari qo’llaniladi.
AQSHda innovatsion jarayonlarni boshqarish tizimi uch bosqichdan iborat: yuqori davlat, o’rta davlat yoki idoraviy (sektorli) va past davlat yoki institutsional. Yuqori davlat bosqichida:
Fan va texnika rivojlanish strategiyasi belgilanadi;
Innovatsion ustuvorlikning tanlovi va shakllanishi bo‘yicha qarorlar qabul qilinadi;
Innovatsion ishlanmalar dasturlarining bajarilishi bo‘yicha moliyalashtirish va nazorat amalga oshiriladi;
Innovatsion jarayonlarni kuchaytirish bo‘yicha qonunchilik choralari ko’riladi;
Idoralar o‘rtasidagi majburiyatlar taqsimlanada. Yuqori davlat bosqichi AQSH Kongressi va prezidenti tomonidan taqdim etilgan bo‘lib, ular davlat ilmiy–texnik siyosatining umumiy strategik yo‘nalishlarini belgilashadi va muhokama qilishadi, uning maqsadlarini shakllantiradi, milliy ustunlikni o’rnatishadi va tasdiqlashadi. Ushbu ustuvorliklar doirasida davlat idoralari tadqiqotlarining aniq yo‘nalishlarini, laboratoriyalar qatorida ularning ijrochilarini, bo’ysunuvchi idoralar, universitetlar yoki xususiy firma laboratoriyalarini tanlashda keng erkinlikka ega bo‘lishadi.
O‘rta davlat yoki idoraviy bosqichda tadqiqot tarmoqlari va turlari bo‘yicha innovatsion jarayonlarning qo’llanmalari, uzoq muddatli innovatsion dasturlarning shakllanishi, tanlov asosida ijrochilar tanlovi, hukumat nomidan shartnomalar tuzulishi, bajarilishning tezkor nazorati va ichki idoraviy kooperatsiyalar amalga oshiriladi. AQSHda innovatsion faoliyatni davlat nazoratining organlari bu bosqichda mudofaa, energetika, sog‘liqni saqlash va qishloq xo‘jalik vazirligi, hamda Milliy kosmik agentligi (NASA), atrof muhitni muxofaza qilish bo‘yicha Agentliklar, fundamental tadqiqotlarni nazorat qiladigan Milliy ilmiy fond (MIF) hisoblanadi. Milliy ilmiy fond o‘zining nufuziga muvofiq davlatning ilmiy nufuzini o’sishida asos qo’shishga va fundamental izlanishlarni olib borishda usullarni takomillashtirishga chaqirilgan asosiy federal idora sifatida chiqadi. MIF uchun qolgan vazirlik va idoralardan farqli ravishda asosiy vazifasi fundamental ilm fanni rivojlanishi hisoblanadi. Bundan tashqari, MIF ilmiy tadqiqot sohasini asosan fundamental izlanishlarni kuchaytirish, hamda ilmiy izlanishlarning yirik amaliy dasturlari va kadrlarni tayyorlash dasturlarini moliyalashtirish orqali nazorat qiladi.
Pastki davlat yoki institutsional bosqichda bevosita davlat yoki umumiylashtirilgan (xususiy–davlat) laboratoriyalarida ilmiy izlanishlar olib boriladi va dasturlarning joriy, tezkor bajarilishi amalga oshiriladi.
Davlat laboratoriyalari maxsus idoralar tomonidan moliyalashtiriladi va asosan ushbu idoralarga ishlashadi. Ta’kidlash joyizki, moliyalashtirishning barcha idoralar uchun yagona bo‘lgan tartibi mavjud emas; davlat boshqaruvining hech bir mavjud organi o’rta bosqichda bir va umrbotlikka o’rnatilgan vakolat va vazifalariga ega emas.
Davlat buyurtmalarini bajaradigan tashkilotlar orasida asosiy o’rinni aralash federal moliyalashtiriladigan ilmiy markazlar (laboratoriyalar) va innovazion ishlanmalar egallashadi. Ular davlat byudjet rusurslaridan foydalanishadi, biroq universitetlar (22 foiz) va xususiy uyushmalar (8 foiz) tomonidan boshqariladi. Asosiy ilmiy tashkilotlarga quyidagilar kiradi: universitet va kollejlar, davlat ilmiy tadqiqot institutlari va laboratoriyalar, buyurtma bo‘yicha ishlaydigan xususiy ilmiy tadqiqot institutlari, ilmiy markazlar, sanoat laboratoriyalari (ilmiy tadqiqot institutlari), daromadsiz uyushmalar, ilmiy ishlab chiqarish majmualari (vaqtinchalik), asosan yangi innovatsion loyixalarni birgalikda amalga oshirish uchun tadqiqot konsorsiumlari.
Buyuk Britaniyada innovatsion faoliyatning boshqarilish tuzulmasi va tashkiliy shakli AQSHda faoliyat ko’rsatayotganiga deyarli o’xshash. Bunda farq faqat tashkiliy shaklning tuzulmasi va ba’zi ularning vazifalarida. Innovatsion jarayonlarni boshqarishning tashkiliy tuzulmasi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: universitet va politexnika institutlari, davlat ITI va laboratoriyalar (tarmoqli), tadqiqot uyushmalari, buyurtma bo‘yicha ishlaydigan ilmiy tadqiqot institutlari, uyushma va firmalar ilmiy tadqiqot institutlari va laboratoriyalari. Agar AQSH uchun yirik innovatsion loyixalarni xususiy tashkilotlarning umumiy kuchlari bilan bajarishda daromadsiz uyushmalar va tadqiqot konsorsiumlari xos bo‘lsa, Buyuk Britaniyada esa tarmoqlar va mahsulot turlari bo‘yicha tadqiqotlik uyushmalari rivojlangan, masalan kulolchilik bo‘yicha Britaniya tadqiqotlik uyushmasi va ixtirolarni (yangiliklarni) samarali qo’llaydigan va alohida innovatsion loyihalarni bajaradigan yakka ixtirochilarga yordam ko’rsatadigan tadqiqotlarni rivojlantirishning Milliy korporatsiyasi.
Yaponiyada ilmiy – texnik siyosatini davlat boshqaruvining tashkiliy tuzulmasiga quyidagi vazirlik va idoralar kiradi: tashqi savdo va sanoat Vazirligi, fan va texnika Boshqarmasi, milliy mudofaa Boshqarmasi, ta’lim Vazirligi, moliya Vazirligi, fan ishlari bo‘yicha Kengash.
Tashqi savdo va sanoat Vazirligi (TSSV) Yaponiyada ilmiy – texnika siyosatini ishlab chiqish va milliy innovatsion tizimni boshqarishda asosiy o’inni egallaydi. Uning asosiy vazifasi davlat ilmiy muassasalari va xususiy sanoat firmalari o’rtasida ilmiy tadqiqotlarni o‘zaro muvofiqlashtirish, hamda yapon sanoatini rivojlantirishda bo’lajakdagi yana ham istiqbol yo‘nalishlarni belgilash hisoblanadi. U ko’pgina bo‘linmalarga ega. Ushbu organlar ishlarida tadqiqot institutlarining taniqli olimlari, sanoat tashkilotlari va iste’mol uyushmalarining vakillari ishtirok etishadi. Ushbu vazirlikning boshqa vazifalariga quyidagilar kiradi: sanoat innovatsiyalariga ularning boshlang‘ich rivojlanish bosqichida moliyaviy ko’mak berish; fan va texnika bo‘yicha yangi ixtirolar va mahalliy universitetlar va ilmiy tadqiqot institutlari tadqiqotlarining natijalari haqida sanoat sektorlariga axborotlarni yig‘ish, o’rganib chiqish va yetkazish.
Innovatsiyalarning aniq yo‘nalishlarining bajarilishini fan va texnika Boshqarmasi nazorat qiladi. TSSV qaramog‘ida litsenziyalarni eksporti va importi bilan shug‘ullanuvchi sanoat texnologiyalar uyushmasi mavjud. Davlat innovatsion siyosati Yaponiyani letsenziyalarni import qilishdan eksport qilishga aylantirishga yo‘naltirilgan.
Usul va choralarning majmuaviy tahlili, xamda innovatsiyalarning tashkiliy va boshqaruv jihatlari shuni ko’rsatdiki, AQSH innovatsion mexanizmni tashkil etuvchi majmuaviy tarkibiy qismlardagi qator boshqa mamlakatlarda davlat darajasida asosiy e’tibor uchta tarkibiy qismga qaratiladi – boshqaruvga, moliyalashtirish usullariga va innovatsion qonunchilikka, tashkiliy tarkibiy qism esa ikkinchi darajali sifatida ko’riladi. Vazirliklar (idoralar) darajasida innovatsion mexanizmning asosiy tarkibiy qismlari tashkiliy va moliyalashtirish tartibi hisoblanadi, innovatsion fondlarni shakllantirish va qo’llash esa – ikkilamchi. Intstitutsional darajada esa innovatsion samaradorligini baholash usuli, axloqiy–psixologik usul, axborot–texnik jihozlash choralari kabi tarkibiy qismlar asosiy ahamiyatga ega, tashkiliy va boshqaruv elementlari esa kam ahamiyatga ega.
3. Faol innovatsion-investitsion siyosat va bu borada xorijiy davlatlar saboqlari
Respublikamizda innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirish muhim vazifalardan hisoblanadi. Shu sababli, O‘zbekiston Respublikasida Prezident SH.Mirziyoev boshchiligida faol innovatsion-investitsion siyosat olib borilmoqda. Bu yo‘nalishda faol ichki investitsion salohiyatdan foydalanish bilan bir qatorda ilg‘or xorijiy mamlakatlar innovatsion faoliyatini o‘rganishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Respublikamizda faol innovatsioninvestitsion siyosat quyidagilarda o‘z aksini topgan:
“jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, qaysi davlat faol investitsiya siyosatini yuritgan bo‘lsa, o‘z iqtisodiyotini barqaror o‘sishiga erishgan, shu sababli ham investitsiya – bu iqtisodiyot drayveri...” hisoblanadi;
“investitsiya bilan birga turli soha va tarmoqlarga, hududlarga yangi texnologiyalar, ilg‘or tajribalar, yuksak malakali mutaxassislar kirib keladi, tadbirkorlik jadal rivojlanadi”. Bu mamlakatimiz iqtisodiyoti taraqqiyotining bosh strategik vazifasi hisoblanadi;
“biz faqat investitsiyalarni jalb qilish, yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirish hisobidan iqtisodiyotimizni jadal rivojlantirishga erishamiz. Iqtisodiyotdagi ijobiy natijalar esa ijtimoiy sohada to‘planib qolgan muammolarni tizimli hal etish imkonini yaratadi”;
“xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilish uchun mamlakatimizning investitsiya salohiyatini to‘la namoyon etish choralarini ko‘rishimiz kerak. Biz iqtisodiyotimizga sarmoya kiritishga intiladigan investorlar uchun hududlar va tarmoqlar bo‘yicha investitsiya loyihalarini puxta shakllantira olsak, bu masalada ijobiy natijaga erishish mumkin.”;
“... Tashqi ishlar vazirligi va uning chet eldagi vakolatxonalari ham o‘z ishini qayta ko‘rib chiqishlari lozim bo‘ladi. Bundan buyon bizning xorijdagi elchilarimizga ham talab o‘zgaradi. Ularning faoliyatiga birinchi navbatda investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha qanday ishlayotganiga hamda ana shu investitsiya miqdoriga qarab baho beriladi.”[3.3]
“... biz O‘zbekistonni rivojlangan mamlakatda aylantirishni maqsad qilib qo‘ygan ekanmiz, bunga faqat jadal islohotlar, ilmma’rifat va innovatsiya bilan erisha olamiz.”;
“iqtisodiyotni yuqori sur’atlar bilan rivojlantirish uchun faol investitsiya siyosatini izchil davom ettirish zarur”. “2020 yilda o‘zlashtiriladigan investitsiyalarning salmoqli qismi to‘g‘ridanto‘g‘ri xorijiy sarmoyalar va kreditlar bo‘lishini alohida qayd etmoqchiman. Investorlarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida ularga soliqlarni bo‘lib-bo‘lib to‘lash, infratuzilma yaratish xarajatlarini qisman davlat tomonidan qoplash mexanizmlari joriy etilmoqda”[3.5]
Jahon tajribalari shuni ko‘rsatmoqdaki davlat tomonidan qo‘llab quvvatlanuvchi innovatsion dasturlar rivojlanayotgan davlatlarni rivojlangan davlatlar qatoriga tezroq olib chiqishi mumkin. Sog‘liqni saqlash, ta’lim tizimi va transport sohalariga innovatsiyalarni joriy etish rivojlanayotgan davlat fuqarolarining turmush darajasini tezroq o‘sishiga olib keladi. Shu bilan birga innovatsiyalar xususiy, xorijiy va davlat korxonalari o‘rtasida raqobatning kuchayishiga, mehnat bozori egiluvchanligi oshishiga va axborot kommunikatsiya texnlogiyalari infratuzilmasining rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Yuqoridagi ijobiy xususiyatlariga qaramay innovatsiyalarni boshqarish juda murakkab jarayon bo‘lib, ularning rivojlanishi va ta’sirini baholash ancha qiyin.
Afsuski ko‘pgina rivojlangan davlatlarda yaxshi ta’lim olgan aniq fanlar bo‘yicha oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilari ko‘p bo‘lsada, ular mahalliy tadbirkorlarning innovatsion faoliyatida deyarli qatnashmayapti. Yana bir xavotirli holat shuki, rivojlanayotgan davlatlar chet el investitsiyalarini jalb qilishga katta mablag‘ sarflagan bir paytda, mahalliy startaplarni rivojlantirishga kam e’tibor qaratilyapti. Ishchi kuchining migratsiyasi, ayniqsa, malakali ishchi kuchi ko‘chib kelishi mamlakatda innovatsion muhitning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Umuman olganda innovatsion siyosat kichik va o‘rta korxonalarda innovatsiyalarni yaratilishini qo‘llab quvvatlashi kerak, buni biznes va davlat boshqaruvi tizimi o‘rtasidagi aloqalarni kuchaytirish orqali amalga oshirish mumkin.
Innovatsiyalar mamlakatlarning mahalliy muammolarini hal qilishda eng maqbul yo‘l hisoblanib, ular eng yangi texnologiyalar asosida yaratilishi shart emas, balki berilgan muammolarni ijodkorona oddiy yechimidan iborat bo‘lishi mumkin.
Jahonning rivojlangan davlatlari har biri o‘ziga xos innovatsion siyosat olib borish evaziga yuqori mehnat unumdorligi va raqobatbardoshlik darajasiga erishib kelmoqda. Eng jadal rivojlanayotgan davlatlar orasida esa Xitoy va Hindiston ayniqsa oxirgi 10-15 yilda innovatsion faoliyatni rivojlantirish bo‘yicha sezilarli yutuqlarga erishdi. Jumladan Xitoyda yuqori texnologiyali sanoat klasterlarining yaratilishi telekommunikatsiya va elektronika sohasining jadal rivojlanishiga olib keldi. Hindistonning dasturiy ta’minot yaratishga ixtisoslashuvi ham innovatsion siyosatning muvaffaqiyatli olib borilayotganidan dalolat beradi. Xitoy va Hindistonning yuqori texnologiyali sanoatda o‘z o‘rnini egallab borishiga qaramasdan, ularning iqtisodiyotida ko‘pchilik kichik va o‘rtacha korxonalar innovatsion sohalar bilan hamkorlikdan uzilib qolgan.
Innovatsion-investitsion siyosat rivojlangan xorijiy davlatlarda ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ayniqsa, Yevropa ittifoqida faoliyat bo‘yicha AQSH va Yaponiya bilan raqobatlashadi va qo‘yidagi tadqiqot turlarini rivojlantirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi:
tabiiy fanlarni genetika fanlari bilan birgalikda;
sog‘liqni saqlash sohasida biotexnologiyalar;
og‘ir kasalliklarni oldini olish;
nanotexnologiyalar, “ko‘p funksiyali” aqlli texnologiyalar;
aeronavtika va fazo, ekologik tizimning barqaror
rivojlanishi;
yechilmagan amaliy texnologik muammolar bo‘yicha xalqaro hamkorlikni kuchaytirish.
4. “Fan-innovatsiya-investitsiya- ishlab chiqarish” zanjiri va bu jarayonning xorijiy davlatlar tajribasi hamda uning
respublikamizda foydalanish mumkin bo‘lgan jihatlari
Respublikamizda innovatsion iqtisodiyotni taraqqiy ettirish bir qator o‘ziga xos yondoshuvlarni talab etadi. Bunda, ayniqsa, “fan-innovatsiya- investitsiya-ishlab chiqarish” zanjiri mazmunmohiyatini tahlil qilish va bu borada xorijiy davlatlar tajribasidan foydalanish juda ahamiyatlidir. Shunday ekan, “fan-innovatsiyainvestitsiya- ishlab chiqarish” zanjirining mazmun-mohiyatini ko‘rib chiqamiz.
Fan – yuqori malakali mutaxassis tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi ilg‘or-pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiqaruvchisi sifatida namoyon bo‘ladi hamda kadrlar tayyorlashda ilmiy tadqiqotga asoslangan tarkibiy qismi hisoblanadi.
Innovatsiya – (inglizcha innovationyangilik kiritish) bozorda sotilayotgan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, amaliy faoliyatda foydalaniladigan yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon ko‘rinishida amalga oshirilgan innovatsion faoliyatning yakuniy natijasidir.
Investitsiya – cheklangan resurslar sharoitida iqtisodiy- ijtimoiy samara olish maqsadida milliy iqtisodiyotninng u yoki bu sohasiga kapital kiritish hisoblanadi.
Ishlab chiqarish – kadrlarga bo‘lgan ehtiyojni, shuningdek, ularning tayyorgarlik sifati va saviyasiga nisbatan quyiladigan talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash tizimini moliya va moddiy-texnik jihatdan ta’minlash jarayonining qatnashchisidir.
Respublikamizda ilm-fan zamonaviy va uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish o‘ta zarur hisoblanadi. Bu borada O‘zbekiston Resupblikasi Prezidenti SH.Mirziyoev aniq
vazifalarni belgilab bergan jumladan,
“... ilm-fan, zamonaviy va uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish zarur... shu sababli ta’lim sohasidagi davlat siyosati uzluksiz ta’lim prinsipiga asoslanishi...binobarin, inson kapitaliga e’tiborni kuchaytirishimiz, buning uchun barcha imkoniyatlarni safarbar etishimiz zarur.”;
“... yuksak malakali mutaxassislar qancha ko‘p bo‘lsa, rivojlanish shuncha tez va samarali bo‘ladi...oliy ta’lim muassasalarida ilmiy salohiyatni yanada oshirish, ilmiy va ilmiypedagogik kadrlar tayyorlash ko‘lamini kengaytirish – eng muhim masalalardan biridir. Har bir ishlab chiqarish sohasida tarmoq ilmiy-tadqiqot muassasalari, konstruktorlik byurolari, tajriba ishlab chiqarish va innovatsion markazlar bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Biz mamlakatimizda investitsiyalarni faqatgina iqtisodiyot tarmoqlariga emas, balki ilmiy ishlanmalar “nou-xau”lar sohasiga ham keng jalb qilishimiz kerak.”[3.3]
“... mamlakatimiz uchun ilm-fan sohasidagi ustuvor yo‘nalishlarni aniq belgilab olishimiz kerak. Har bir davlat ilmfanning barcha sohalarini bir yo‘la taraqqiy ettira olmaydi. Shuning uchun biz ham har yili ilm-fanning bir nechta ustuvor
yo‘nalishlarini rivojlantirish tarafdorimiz.”
“...ilm-fan yutuqlarini elektron platformasini, mahalliy va xorijiy ilmiy ishlanmalar bazasini shakllantirish lozim. Har bir oliy ta’lim va ilmiy-tadqiqot dargohi nufuzli chet-el universitetlari va ilmiy markazlari bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yishi shart.”[3.5]
Shunday ekan, respublikamizda keng ko‘lamli islohotlarni yanada rivojlantirish uchun innovatsion iqtisodiyotning taraqqiyotini xorijiy davlatlar tajribasida chuqur o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Bu borada bugungi kunda xalqaro miqyosida tez va innovatsion asosda fan va texnologiya yutuqlariga asoslanib rivojlanayotgan Xitoy davlati tajribasi ayniqsa, ahamiyatlidir.
Davlatning innovatsion siyosatning keng joriy etishi Xitoy iqtisodiy o‘sishining asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylandi. 1978 yildan beri Xitoyda fan va texnologiyalarni rivojlantirish bo‘yicha bir nechta islohotlarning o‘tkazilishi oliy ta’lim tizimining tez rivojlanishiga sabab bo‘ldi. O‘ttiz yil davomida amalga oshirilgan islohotlar o‘rtacha 9foiz iqtisodiy o‘sishga erishishga zamin yaratdi. 2010 yilda Xitoyning yalpi ichki mahsuloti Yaponiyanikidan o‘zib ketdi va Xitoy dunyoning ikkinchi eng yirik iqtisodiyotiga aylandi. 2014 yilga kelib Xitoyning yalpi ichki mahsuloti o‘n trillion dollardan oshib ketdi, jahonda faqatgina AQSH bu natijaga erishgan. Ammo 2008 yildagi moliyaviy inqiroz Xitoyning ishlab chiqarishga asoslangan iqtisodiyoti o‘sishini sekinlashtirdi, chunki u rivojlangan davlatlar texnologiyalarini o‘zlashtirar edi. Inqirozdan keyin Xitoy rivojlangan davlatlardan qaramligini kamaytirish maqsadida o‘z mahalliy innovatsiyalar infratuzilmasini rivojlantira boshladi. Ya’ni mahalliy tadqiqot institutlari va universitetlarning raqobatdoshligini kuchaytirish bo‘yicha islohotlar o‘tkaza boshladi. 2017 yilda Xitoy global innovatsiyalar indeksi bahosi bo‘yicha dunyoda 22o‘rinni egalladi. Global innovatsiyalar indeksining bilim va texnologiyalar natijalari ko‘rsatkichi bo‘yicha 2017 yilda to‘rtinchi o‘rinni egalladi.
Xitoyning fan va texnologiyalarni rivojlantirish siyosati 1970 yillarda boshlanib to‘rt bosqichda rivojlandi:
tajriba bosqichi;
tizimli islohotlar;
chuqur islohotlar;
uzoq muddatli rejalashtirish;
Tajriba bosqichi(1978-1985 yillar). 1980 yillarda Xitoy iqtisodiyoti va fan texnika taraqqiyoti rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotidan va ilm fanidan hali ancha orqada edi. 1960 yillarda o‘zlashtirilgan fan va texnologiyalarni rivojlantirishning Sovet modeli tadqiqot va ishlab chiqarishni birlashtirolmasligi aniq bo‘la boshladi. Islohotlar, avvalambor, tadqiqot institutlarning ba’zi qismlarini xususiylashtirish orqali boshlandi. Bu islohot tadqiqot institutlarini moliyalashtirishni osonlashtirdi va keyinchalik ularda muhim innovatsiyalarni yaratilishiga xizmat qildi. Xitoyning hozirgi ko‘pchilik texnologiya kompaniyalari o‘sha davrda tashkil topdi. Ularga kompyuter xizmatlari va mahsulotlari ishlab chiqaruvchi LenovoGroupLtd. ( avval Legend Computer) – Xitoy fanlar akademiyasi axborot texnologiyalar institutidan ajralib chiqqan korxona, raqamli texnologiyalar ishlab chiqaruvchi FounderGroupLtd. Konglomerati – Pekin universiteti loyixasi asosida yaratilgan korxona hisoblanadi.
Tizimli islohotlar(1985-1995 yillar).
1985 yilda qabul qilingan “Fan va texnologiyada tizimli islohot” qonuni Xitoyda “tepadan pastga” ko‘rinishdagi islohotlarni o‘tkazilishiga olib keldi. Bu qonunning birlamchi maqsadi tadqiqot institutlari va tegishli sanoat tarmoqlari o‘rtasida aloqalarni kuchaytirish edi. Shu bilan birga, fan va texnologiyaning iqtisodiy ta’sirini oshirish maqsad qilingan edi. Bu qonunga asoslangan islohotlar natijasida Xitoy tabiiy fanlar jamg‘armasi tashkil etildi. Bu jamg‘arma amaliy tadqiqotlarni moliyalashtirish bilan shug‘ullana boshladi. Ilmiy tadqiqotlarni tijoratlashtirish uchun 863 dasturi(1986 yilda), Uchqun rejasi(1986 yilda), Shu’la rejasi(1988 yilda) va kichik va o‘rta korxonalar uchun mo‘ljallangan Shenjen qimmatli qog‘ozlar birjasi (1990 yilda) ishga tushirildi. Oliy ta’limni rivojlantirish maqsadida 1993 yilda Xitoy hukumati “211 loyixa” dasturini ishlab chiqib, amaliyotga joriy eta boshladi. Hukumat har bir viloyatning eng yetakchi universitetlarini qo‘llab quvvatlash uchun maxsus byudjet mablag‘larini ajrata boshladi. Shu vaqt davomida Xitoy fanlar akademiyasining “100 ta talant” dasturi shakllantirilib, xorijda bo‘lgan malakali milliy kadrlarga ta’lim sohasida ish taklif qilish va ularni vataniga qaytarish vazifasi qo‘yildi.
Chuqur islohotlar fazasi(1996-2006 yillar). Besh yillik milliy byudjet rejasi va boshqa qator qarorlar fan va texnologiya sohasidi chuqur tizimli islohotlar fazasini boshlab berdi. Xitoyning asosiy strategiyasi “milliy iqtisodiyotni fan va ta’lim orqali yoshartirish” bo‘ldi. 1996 yilda hukumat “fan va texnologiyada bo‘ladigan ixtirolar va yangiliklar” to‘g‘risida qonun qabul qildi.
Bu yangi siyosat uchta asosiy maqsadi:
innovatsiyalarni yaratuvchi kuchni tadqiqot institutlaridan sanoat tarmoqlariga ko‘chirish;
sanoat tarmoqlarining ilmiy ishlanmalarga investitsiyalarni sanoat tarmoqlarining innovatsion quvvatini kuchaytirish;
ilmiy yangiliklarni tijoratlashtirishni yaxshilash;
Shu davrda milliy innovatsion infratuzilmada to‘rtta muhim o‘zgarish yuz berdi. Jahon talablariga mos keluvchi Xitoy universitetlarin shakllantirish maqsadida “211 loyiha” dasturining davomi bo‘lgan “985 tashabbus” dasturi ishga tushirildi. Hukumat, shu bilan birga, Xitoy fanlar akademiyasida davlat institutlarida tadqiqot sifatini oshirish maqsadida “Bilim innovatsiya tashabbusi” dasturini ishlab chiqildi. Bundan tashqari davlat ilmiy tadqiqotlarni yanada qo‘llab quvvatlash maqsadida 973 dasturi va Yangzi daryosi olimlar dasturlarini ishlab chiqdi va shu orqali o‘qituvchi professorlarning ish haqini oshirish imkoniyati yaratildi.
Uzoq muddatli rejalashtirish fazasi(2006-2014 yillar). 2006 yilda Xitoy markaziy boshqaruv apparati 2006-2020 yillarga mo‘ljallangan “o‘rta va uzoq muddatli milliy rivojlanish rejasi” ni qabul qildi. 2006 yilgi Milliy Rejada fan va texnologiyalarni rivojlantirish bo‘yicha ko‘rsatmalar, mustaqil innovatsiyalarni yaratish, muhim texnologik sohalarini tez rivojlantirish, asosiy infratuzilmani barpo etish kabilar qayd etib o‘tilgan. Bu rejada barqaror iqtisodiy o‘sishga erishish, innovatsiyalarni rivojlantirish strategiyalarini ishlab chiqish, innovatsion faoliyat quvvatini oshirishlarga alohida to‘xtalib o‘tilgan. Shu davrda davlat endi olib borayotgan siyosati samaradorligini baholash va joriy etilishini boshqarishga katta e’tibor qaratdi. Oldin ishlab chiqilan qonunlar va qarorlarning joriy etilishida anchagina kamchiliklar bo‘lib, ularni yagona tushunarli tarzda tizimlashtirishni talab etardi. 2011 yilda Xitoy hukumati qobiliyatli yoshlarni qo‘llab quvvatlash maqsadida “1000 ta iqtidorni ishga olish” dasturini ishga tushirdi. 2016 yilda bu dastur orqali 2000ga yaqin o‘z sohalarida yetakchi bo‘lgan olimlar Xitoyga qaytib keldi. 2012 yilda Xitoy o‘z oldiga 2020 yilgacha “eng innovatsion millat” bo‘lish maqsadini qo‘ydi. 2012 yilning oxirida o‘tkazilgan Kommunistik partiyaning 18 - majlisida milliy iqtisodiy rivojlanishda innovatsiyalar omili strategik ahamiyatga ega deb belgilandi.
Xitoyning fan va texnologiyalarni rivojlantirishga qaratilgan oxirgi o‘ttiz yil davomida olib borgan siyosati innovatsion faoliyatni misli ko‘rilmagan darajada rivojlantirdi. 2002 yildan 2012 yilgacha Xitoyning YAIMi deyarli to‘rt barobar o‘sdi. Xitoy fan va texnologiyasi rivojlanishini ilmiy texnik ishlanmalarga yo‘naltirilgan investitsiyalar; innovatsiya natijalari-patentlar, mahsulotlar va ilmiy maqolalar; fan ta’limi hamda texnologik sohalarda iqtidorlarni yetishtirishda ko‘rishimiz mumkin. Fan va texnologiyaga yo‘naltirilgan investitsiyalar 2002 yilda YAIMning 1foiz dan 2012 yilda 2foizga o‘sdi. Sanoat tarmoqlarida ilmiy texnik ishlanmalarga kiritilgan investitsiyalar 2002 yilda jami investitsiyalarning 70foiz tashkil etgan bo‘lsa, 2012 yilda bu ko‘rsatkich 80foizga etdi. Xitoyda oxirgi yillarda patentlar bo‘yicha arizalar soni keskin ortdi. 2012 yildan beri Xitoy global innovatsiyalar indeksida mahalliy patentlar soni bo‘yicha dunyoda birinchi o‘rinni egallab turibdi.
Xitoyda fan va texnologiyaning rivojlanishi ta’lim sohasi va malakali kadrlarni yetishtirish bilan birga bordi. Ta’lim sohasida o‘tkazilgan islohotlar ta’lim sifatini sezilarli oshirishga va universitetlarda o‘qiydigan talabalar sonini keskin oshishiga zamin yaratdi. Masalan, universitet va institut bitiruvchilari 2002 yilda 1 mln 300 ming kishini tashkil etgan bo‘lsa, 2012 yilda bu raqam olti millionni tashkil etdi. Universitetlarda iqtidorli talabalar sonining ko‘payishi Xitoyning innovatsion tizimining rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Shu bilan birga bu islohotlar iqtidorli yoshlarni yetishtrishda ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Masalan, “1000 ta iqtidor” dasturi xorijda bo‘lgan ko‘plab innovatsiyalarni yaratilishiga hissa qo‘shgan xitoylik iqtidorli olimlar va tadqiqotchilarni qaytarishga erishdi.
Innovatsion jarayon bosqichlarini o‘rganishning turli usullari mavjud. Masalan, R.Norman innovatsion jarayonni ikki qismdan tashabbus va ijrodan iborat deb hisoblagan. J.Xeydj va M.Eykenlar esa innovatsion jarayonni to‘rtga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etgan, bular:
baholash;
tashabbus;
joriy etish; rutinizatsiya(uzluksiz ishlab chiqarish).
Ba’zi olimlar innovatsion jarayonni tashkiliy kontekstda tahlil qilishadi. Masalan, J.Uilson uchta bosqichni ajratib ko‘rsatadi:[7.7]
konseptualizatsiya;
taklif kiritish;
qabul qilish va joriy etish.
Tomsonning fikricha innovatsion jarayonning boshlanishiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatadi:
mavjud maqsadlar o‘rtasida uzilish;
haqiqiy vaziyat;
rivojlanish uchun qulay imkoniyat izlash.
Shu va boshqa qarashlar innovatsion jarayonni turli jihatlarini yoritib beradi. Innovatsiyalarning ko‘p qirraliligi bu tushunchaga yagona universal ta’rif berish imkonini bermaydi. Bundan tashqari vaqt o‘tishi innovatsiyalar tarkibi va xususiyatlar o‘zgarib boradi, bu esa ilmiy tadqiqotlarni yanada qiyinlashtiradi.
5. Xorijda innovatsion faoliyatni moliyalashtirilishi
Sanoat rivojlangan mamlakatlarda turli xil shakl, usul va yo‘llar ishlab chiqilganki, ular yordamida fundamental izlanishlarni, innovatsion ishlanmalarni moliyalashtirish, xususan kichik innovatsion biznesga moliyaviy kumak berish amalga oshirilayapti. Asosiy e’tiborni AQSH, Yaponiya, FRD, Buyuk Britaniya, Fransiya va Kanada kabi mamlakatlarning tajribalari namoyon etadi. Ushbu mamlakatlarda innovatsion muammolarni xal qilish amaliyoti har bir mamlakatga xos bo‘lgan xususiyatlari qatorida, umumiy negizga ega – innovatsion siyosatni olib orishda davlatning faol ishtiroki. Bu innovatsiyalarni bevosida moliyalashtirishda ham, bilvosita moliyaviy ko‘makida ham namoyon bo‘ladi.
Davlat ilmiy–texnik siyosatining muhim moliyaviy uskunasi – davlat byudjetidagi mablag‘larni ishlatish. Rivojlangan mamlakatlarda davlat 20dan 50% gacha milliy ilmiy, innovatsion xarajatlarga ega. Tadqiqot ishlari va innovatsion ishlanmalar uchun qilingan xarajatlar ulushi davlat xarajatlarining umumiy summasidan yuqori emas, biroq oxirgi 20 yillikda yetarli darajada barqaror. U AQSHda 6–7% ni, FRG, Fransiya, Buyuk Britaniya va Italiyada 4–5% ni, Yaponiyada 3–5%ni tashkil etadi.
Ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlarini moliyalashtirish bo‘yicha bosh mamlakat AQSH bo‘lib qoladi. 2002 yilda 200 mlrd.doll.(1995y. – 173 mlrd.doll.) fundamental izlanish va innovatsion ishlanmalarni rivojlanishi uchun sarflangan (investitsiya qilingan). Ushbu ko’rsatkich shu sohada Yaponiya xarajatlaridan 2,2 baravar, FRG xarajatlaridan – 5,6 baravar va Buyuk Britaniyadan – 8,7 baravar ziyod. AQSH, Yaponiya, FRG, Fransiya va Buyuk Britaniya dunyo rivojlanishining texnologik yadrosi mamlakatlaridan hisoblanib, o‘zlarining izlanishlariga 80% ga yaqin jahon mablag‘ini ilm–fanga va 50%dan ortiqini ilmiy personalga sarf qilishadi.
Innovatsion faoliyatni moliyalashtirish hajmining muhim ko‘rsatkichi yalpi ichki mahsulotda Ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlariga qilingan xarajatlar ulushi hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich AQSHda 2,45%ni tashkil etadi. Yaponiyada u 3%ga teng, Fransiyada – 2,4, FRGda–2,3 va Buyuk Britaniyada – 2,2% (umumiy xarajatlarda ushbu mamlakatlarda NIKRga shartli ravishda 75 mlrd.doll., 26 mlrd.ortiq, 36 mlrd.dan ortiq va 21 mlrd.doll.). Shvetsiyada u 3 %ga yetadi, Finlyandiyada – 2,3, Niderlandiyada – 1,9, Kanadada – 1,55, Ispaniyada – 0,91, KNRda – 0,82 va Gretsiyada – 0,62 %.
Rivojlangan mamlakatlarda Ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlariga qilingan xarajatlar tuzulmasi turlicha. Bu davlat innovatsion siyosati ustunligi va xususiy sektorni innovatsion jarayonga jalb etilganlik darajasiga bog‘liq. Bunda, fundamental tadqiqotlarga G‘arbiy Evropa xarajatlari ulushi, AQSH va Yaponiyaga nisbatan ko’proq. Masalan, Ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlariga xarajatlar tuzulmasida fundamental izlanishlarning ulushi AQSHda 16%ni tashkil etadi, Yaponiyada – 15, Fransiyada – 21dan ortiq, FRGda– 23%. Xususiy innovatsion ishlanmalar bo‘yicha esa (tajriba–
konstruktorlik ishlari) teskari vaziyat yuzaga keladi. Yaponiyada ularning ulushi 60% ga teng, AQSHda–63, Fransiyada –44%.
Innovatsion ishlanmalarni moliyalashtirshning manbalari xususiy va davlat sektorlari hisoblanadi. Xususiy sektor iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda Ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlarini moliyalashtirishning bosh manbasi hisoblanadi. Uning ulushiga ilmiy izlanishlar va texnik ishlanmalarni moliyalashtirishning umumiy hajmidan 48–72% AQSH, Yaponiya, FRG va Fransiyaga tushadi. Xususiy sektorda umumiy hajmidan 60dan 75% ilmiy izlanishlar va innovatsion ishlanmalar olib boriladi, jumladan 70% ortiq amaliy izlanishlar moliyalashtiriladi va bajariladi va 90% tajriba–konstruktorlik ishlari. Xususiy sektorda olib boriladigan fundamental tadqiqotlarning ulushi 4% atrofida tashkil etadi.
Rivojlangan mamlakatlarga davlat sektorlari, garchi muhim manba hisoblansada, innovatsion ishlanmalarni moliyalashtirish va o’tkazishda ikkinchi darajali urinni egallaydi. Ilmiy tadqiqotlarni umumiy moliyalashtirishda Uning ulushi ko’pgina rivojlangan davlatlarda xususiy sektor ulushiga nisbatan 1,3 – 2,5 marta kam. Fransiyada u 42% darajasida, FRG – 37, AQSH – 36, Yaponiyada – 21 %. Ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlarini bajarishda davlat sektorining ulushi ularni moliyalashtirishga nisbatan yanayam kamroq, va sanoat rivojlangan mamlakatlar bo‘yicha olib borilayotgan ilmiy, innovatsion ishlanmalarning umumiy hajmidan 10–21% tashkil etadi. Innovatsion faoliyatlarni moliyalashtirishda oliy ta’lim muassasalarining ulushi kam va ular FRGda noldan Yaponiyada 6,5%atrofida farqlanadi. Ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlarini o’tkazishda universitetlarning ulushi ularning moliyalashtirilishiga nisbatan ahamiyatliroq va 17– 20% tashkil etadi. Bunda fundamental tadqiqotlarning solishtirma og‘irligi olim ta’limlarda 55–80% ga etadi.
Rivojlangan mamlakatlarda innovatsion faoliyatni moliyalashtirishda asosiy e’tibor kichik firmalarga qaratiladi. Masalan, AQSHda kichik firmalar Ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlarini davlat moliyalashtirish to’g‘risida qonun mavjud. Ushbu qonunga muvofiq federal vazirlik va idoralar har yili kichik firmalarga o‘zining byudjeti hisobidan Ilmiy-tadqiqot va eksperimental loyihalash ishlari o’tkazishi uchun mablag‘ ajratib berishi kerak. “Texnologik yangiliklar to’g‘risida”gi qonun sanoat innovatsiyalarini kuchaytirishda, buning uchun ijrochi hukumat apparatida maxsus tashkilotlarni tashkil etishda, universitetlar, sanoatlar va federal laboratoriyalar o’rtasida ilmiy va texnik xodimlar bilan almashinishda hamkorlik ko’rsatishda qator choralarni nazarda tutadi. Bundan tashqari, 1982y. AQSHda kichik innovatsion firmalarni rivojlantirish to’g‘risida qonun qabul qilingan bo‘lib, u ularning tadqiqodiy loyixalarini turli federal idoralari, shu jumladan Milliy ilmiy fond byudjetidan ta’minlanishini kengaytirishga qaratilgan. Ushbu qonun kichik tadbirkorlarga shartnoma asosida federal tadqiqodiy loyixalariga qaytarib berish shartisiz maqsadli subsidiya olish imkonini beradi.
AQSHda innovatsion tadbirkorlikni qo’llab quvvatlash bilan kichiy biznes ishlari bo’yicha Ma’muriyatlar, Milliy ilmiy fond, NASA, universitetlar, tarmoqli vazirliklar shug‘ullanishadi.
Germaniyada esa ushbu ishni iqtisodiyot Vazirligi, ilmiy tadqiqot va texnologiyalar Vazirligi, sanoat tadqiqot uyushmalari Federatsiyasi, Patent markazlari olib borishadi; Fransiyada – iqtisodiyot Vazirligi, tadqiqotlar natijalarini joriy etish bo‘yicha Milliy agentliklar, Ilmiy–texnik fondlar; Yaponiyada – kichik biznesni moliyalashtirish Korporatsiyasi, Xalq moliya korporatsiyasi, xavfli tadbirkorlik Markazi; Italiyada – texnologiya yangiliklar Fondi. Markaziy va tijorat banklari, sug‘urta fondlari bilan birgalikda barcha ushbu tashkilotlar kichik innovatsion biznesni qo’llab quvvatlashda milliy dasturlarni samarali amalga oshirish uchun zarur asoslarni yaratishadi.
Xorij tajribasi va qiyochiy baholarni qo’llash nuqtai nazarida xorij mamlakatlari, masalan AQSH va Rossiyaning innovatsion siyosat va innovatsion mexanizm asoslarini taqqoslash muhim. Qiyosiy tahlil shuni ko’rsatadiki, innovatsion siyosatning asoslari va innovatsion mexanizmning asosiy tarkibiy qismlari umumiy xajmda qiyoslanadigan mamlakatlar bo‘yicha farq qilmaydi. Bunda innovatsiyaning tashkiliy va boshqaruv jihatlari, hamda davlatni ta’sir ko’rsatishining bevosita choralari deyarli bir xil (tuzulmasi, shakli, funksiyasi va vazifasi bo‘yicha), mavjud farqliklar esa majburiy emas.
Innovatsiya sohasida ta’sirning bilvosita usullari bo‘yicha yondashuvlar yaqinroq. Farqliklar faqat innovatsiyalarni moliyalashtirirsh usullari va tartiblari va innovatsion qonunchilikda kuzatiladi. Biroq bu elementlar bo‘yicha ham ma’lum o‘zgarishlar va qarashlarning yaqinligi kuzatiladi. Sanoat rivojlangan mamlakatlarning ilmiy – texnik, xususan innovatsion siyosatining yaqinligi va bir xilligi, hamda innovatsion mexanizmlarning ko’p tarkibiy qismlarining o’xshashligi, ilmiy – texnik taraqqiyot, ilm fan rivojlanishining qonunlari va innovatsion jarayonlarning tendensiyalari barcha iqtisodiy tizimlar uchun iqtisodiy rivojlanish modeliga qaramasdan yagona ekanligidan dalolat beradi.
|
| |
