14-MAVZU. PSIXOKORREKSION DASTUR TUZILISHIGA
QO‘YILADIGAN TALABLAR VA ULARNING O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
Reja:
1.
Psixokorreksion dasturlar tuzishning asosiy mezonlari.
2.
Standartlashtirilgan va erkin korreksion dasturlar.
3.
Psixokorreksion dasturlar tuzishga qo‘yiladigan talablar.
Mеhnatni ko`p talab etadigan psixologning tuzatish ishi – ota-
onalar, o`qituvchilar, tarbiyachilar va bolalar guruhi yoki individual
bir bola bilan hamkorlikda olib boriladi. Ishning ana shu turi ancha
mеhnat, vaqt, ko`p mеtod va mеtodikalarni qo`llashni talab etsa ham
ancha natijali hisoblanadi.
Psixokorrеksion dasturlarni tuzishda quyidagi holatlarni hisobga olish
zarur:
- Korrеksion ishning aniq maqsadini bеlgilash.
- Korrеksion ishning konkrеt maqsadini aniqlovchi vazifalarni
aniqlash.
- Ishning formasini aniqlash (individual, guruhiy yoki aralash).
- Mеtodika va tеxnikani ishlab chiqish.
- Korrеksion ishga kеtadigan umumiy vaqtni aniqlash.
- Uchrashuv kunlarini bеlgilab olish.
- Vaqtini aniqlash (boshida 10-15 minut, oxirida 1,5-2 soat)
- Korrеksion dasturni ishlab chiqish va mazmun mohiyatini
bеlgilab olish.
- Korrеksion ishda yaqin qarindoshlarining qatnashuvini bеlgilash.
- Korrеksion dasturni boshlashda dinamika va o`zgartirishlar
bo`lishi yoki bo`lmasligini bеlgilash.
Psixologik korreksiya dasturlarini tuzishda kuyidagi asosiy
prinsiplarga tayanish zarur:
1. Korreksiya profilaktika va rivojlantiruvchi vazifalarning birligi
prinsipi
2. Korreksiya va psixologik diagnostikaning birligi prinsipi
3. Korreksiyaning faoliyatliligi prinsipi
4. Shaxsni yosh psixologik va individual xususiyatlarini inobatga
olish prinsipi
5. Psixologik taʼsir ko‘rsatish metodlarining kompleksliligi prinsipi
6. Korreksiyaga mijozning ijtimoiy muhitidagi yaqin kishilarini
jalb etish prinsipi
7. Psixik jarayonlarni turli bosqichlariga tayanish prinsipi
8. Taʼlimni dasturlariga tayanish prinsipi
9. Murakkablilikni o‘sishi prinsipi
Berilayotgan materialni hajmi va murakkablilik darajasini hisobga
olish prinsipi
Materialning emotsional og‘irliligi prinsipi.
Bu prinsip korreksion ishlarda 3 ta tur yechimidan foydalanish
kerakligini taʼkidlaydi, yaʼni
1)korreksion,
2)profilaktik
3)rivojlantiruvchi.
Bunda bola shaxsining har tomonlama rivojlanishda bog‘liqlik va
notekislik borligini anglatadi. Tushunarliroq aytadigan bo‘lsak har bir
bola rivojlanishning har xil bosqichida bo‘ladi, yaʼni: juda yuqori
pog‘onada rivojlanish normada, past pog‘ona – yaʼni rivojlanishda
psixik qiyinchiliklar borligini anglatadi. Bunda notekis rivojlanish
qonuniyati kelib chiqadi. Rivojlanishning orqada qolishi va shaxs
rivojlanish qonuniyatining buzilishi hollari bola intellektining
rivojlanishining orqada qolishi yoki boshqa qiyinchiliklarini keltirib
chiqaradi. Masalan: bilish va o‘rganish motivining rivojlanmasligi
sababli bola nutqining rivojlanishi operatsiyasining orqada qolishga olib
keladi. Shuning uchun korreksion rivojlantiruvchi programmalarning
masala va maqsadini aniqlaganda hozirgi kundagi aktual problemalar
bilan chegaralanmay rivojlanishning yaqin prognozlaridan foydalanish
ham kerak.
Bolaga o‘tkaziladigan har qanday psixologik taʼsir faqatgina
orqada qolgan bosqichni korreksiya qilishgagina qaratilgan bo‘lmay
orqada qolishini oldini olishga uyg‘un rivojlanishga yo‘l ochishga
qaratilgan bo‘lishi lozim.
Xulosa qilib aytganda korreksion rivojlantiruvchi dastur 3 ta
vazifani bajarishi lozim:
•
korreksion buzilish va orqada qolishni tuzatish.
•
profilaktik – buzilish va orqada qolishning oldindan aniqlash.
•
rivojlantiruvchi – rivojlanishda aniq maqsadlilik, optimizm,
bo‘shatib borishga qaratilganlik.
Shu 3 ta dasturlarning birgalikda olib borishi kutilgan yaxshi natija
berishi mumkin.
2.Bu prinsip amaliy psixolog ishida mijozning rivojlanishi va
psixologik yordam berishni bir butun deb talqin etadi.
3.Bu prinsipni nazariy talqini bola psixik rivojlanishi haqidagi A.N.
Leontyev, D.B.Elkonin mehnatlarida psixik rivojlanishi markazida
ko‘rsatilgan.
4.Mijozning psixologik va individual xususiyatlarini hisobga olish
prinsipini mijozning psixik va shaxs rivojlanishining normativ
taraqqiyotiga ijobiy taʼsir etadi.
Shuni alohida taʼkidlash kerakki mijozning xususiyatlarini hisobga olish
har bir mijozni konkret, individual xususiyatlari uni o‘z yo‘lini o‘zi
belgilashiga yo‘l ochadi.
5.Metodlarning kompleksliligi prinsipi korreksion taʼsir etish
programmalarining turli metodlari va texnikalaridan amaliyotchi
psixolog foydalanishi lozimligini yaqqol ko‘rsatadi. Ko‘pgina chet el
psixologlari tomonidan tadbiq etilgan metodlar psixoanalizning nazariy
negizini ochib beradi. Lekin hech qaysi metodika va texnika shaxsan bir
nazariyaga bog‘langan emas. Bu metodlar mijozning muammosini hal
etishda yirik qurol bo‘lib xizmat qiladi.
6.Bu
prinsipda
mijozning
psixik
taraqqiyotida
uning
atrofidagilarning roli aniqlanadi. Bolaning yonidagi kattalar bilan
aloqasi, birgalikdagi faoliyati, o‘rganilgan hamda uning taraqqiyotiga
baho beriladi. Bola tevarak atrofdagilardan ajratilgan holda emas ular
bilan birgalikda rivojlanadi.
7.korreksion dasturlar tuzilganda ko‘proq taraqqiy etgan psixik
protsesslarga suyanish va ularni aktivlashtiruvchi metodlardan
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Insonning taraqqiyoti alohida
protsess emas, shuning uchun bolalikdan shakllanishning har xil
formalaridagi ko‘rinishini o‘rganishi kerak.
8.Bu prinsipda oldin psixolog ko‘rsatib beruvchi keyin mijoz
tomonidan bajariluvchi dastur malaka ko‘nikma hosil bo‘lishida yaxshi
samara beradi.
9.Bu prinsipda oldin oddiydan so‘ng qiyinroq bosqichga o‘tish
nazarda tutiladi. Bunda mijoz o‘zi bajarayotgan ishdan zavq olishga va
korreksion ishga qiziqishni orttirishga yordam beradi.
10.korreksion ishning vaqtida egallash yangisiga o‘tishda
qiyinchilik tug‘dirmaydi.
11.Bu prinsipda o‘tkazilayotgan mashg‘ulot, berilayotgan material
mijozda ijobiy emotsiyalarni uyg‘otishi kerak. Psixologning korreksion
dasturi psixologik ishlangan bo‘lishi kerak. korreksion ishlarning
diagnostik tekshiruvi to‘g‘ri amalga oshirilishi kerak.
korreksion dasturlarning turlari. korreksion taʼsir etishdan avval aniq
korreksion taʼsir etish modelini to‘zish lozim: umumiy, tipovoy,
individual.
Korreksiyaning umumiy modeli – bu har bir shaxs taraqqiyoti bir
butun olingan shartlari tarmog‘idir. U insonning tevarak-atrof uni o‘rab
turuvchi dunyo haqidagi farazlarni chuqurroq, haqqoniy, kengroq
bo‘lishiga, insonlar haqida ular orasidagi munosabat, jamiyatdagi
o‘zgarishlar, ularning faoliyatlari haqida analiz qila olishga, kuzata
olishiga sharoit yaratadi. Korreksiyaning bu modelida mijozning
sog‘lig‘i mashg‘ulotning vaqti aniq belgilab olinadi.
Korreksiyaning tipologik modeli – bu model amaliy harakatlarning
tayyorgarligi va o‘tmishdan iborat. Har xil komponentlardan
foydalangan holda bosqichma-bosqich o‘tkazilishidir.
Korreksiyaning individual formasi – bunda mijozning o‘ziga xos
bo‘lgan individual tomonlari hisobga olinadi – uning qiziqishlari, psixik
taraqqiyoti, o‘rgana olish qobiliyati, muammo va faoliyatidagi aniq
ko‘rinishi aniqlanadi.
Standartlashtirilgan va erkin korreksion dasturlar mavjud:
1) Standartlashtirilgan dasturda korreksiyaning har bir bosqichi aniq
belgilangan bo‘ladi. Materiallar, talablar qatnashuvchiga qo‘yiladi.
korreksion ishni boshlashdan avval psixolog material berilishida
mijozning kuchi va idrokini hisobga olgan bo‘lishi kerak.
2) Erkin dastur – bunda psixolog dasturni o‘zi to‘zadi. Maqsad va
vazifalarining bosqichlarini, bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o‘tishini
o‘zi belgilaydi. Markazlashtirilgan taʼsir kompleks psixokorreksion
bloklardan o‘tadi. Har bir blok aniq metod va usullardan iborat.
Bular:
1. Diagnostik blok
2. Belgilovchi blok
3. korreksion blok
4. korreksion taʼsirning effektivliligini baholovchi blok.
1) Maqsadi: shaxs rivojlanishining alohidalilik diagnostikasi, xavfli
faktorlarni
aniqlash,
psixokorreksion
dasturlarning
umumiy
shakllanishi.
2) Maqsad: o‘ziga bo‘lgan ishonchni uyg‘otish, muloqotga kirishishga
qiziqish uyg‘otish, qo‘rquvni kamaytirish psixolog bilan muloqotga
kirishini va hayotiga o‘zgarishlar kiritishga xohish uyg‘otish.
3) Maqsad: mijoz taraqqiyotini optimallashtirish va garmonizatsiyalash,
salbiy taraqqiyot fazasidan ijobiysiga o‘tish, o‘zi va dunyo bilan
hamohang faoliyat o‘rnata olishga o‘rganish.
4) Maqsad: reaksiyalarning dinamikasi va psixologik mazmuniga baho
bera olish o‘z-o‘ziga baho berishning stabillashuvi.
psixokorreksion dasturlar tuzishga qo‘yiladigan talablar:
psixokorreksion dasturlarni tuzishda quyidagi holatlarni hisobga
olish zarur:
- korreksion ishning aniq maqsadini belgilash.
- korreksion ishning konkret maqsadini aniqlovchi vazifalarni
aniqlash.
- Ishning formasini aniqlash (individual, guruhiy yoki aralash)
- Metodika va texnikani ishlab chiqish.
- korreksion ishga ketadigan umumiy vaqtni aniqlash.
- Uchrashuv kunlarini belgilab olish.
- Vaqtini aniqlash (boshida 10-15 minut, oxirida 1,5-2 soat)
- korreksion dasturni ishlab chiqish va mazmun mohiyatini belgilab
olish.
- korreksion ishda yaqin qarindoshlarining qatnashuvini belgilash.
- korreksion dasturni boshlashda dinamika va o‘zgartirishlar bo‘lishi
yoki bo‘lmasligini belgilash.
korreksion tadbir so‘ngida korreksion dasturning samaraliligi, maqsad
va vazifalarining bajarilganligiga baho beruvchi xulosa hisobot
tayyorlanadi.
Psixokorreksion tadbirlarning samaraliligini baholash quyidagicha
mezonda aniqlanadi:
A) rivojlanishdagi qiyinchilikning yechilishi barham topishi.
B) maqsad va vazifalarning belgilanishi korreksion effektivligi uzoq
muddatdan so‘ng ish davom etayotganda, oxirida aniqlanadi.
korreksion dastur muammoning butunlay hal bo‘lishini oldiga maqsad
qilib qo‘ymaydi, balki samarali ish olib borishda muammolarning
yo‘qolishi va yechilishiga xar tomondan baho berilayotganiga ham
qaraladi.
Masalan: mijoz uchun dasturda ishtirok etayotgan vaqtda uning
emotsional holatining yaxshilanishi, ijobiy his qilishi bilan belgilanadi.
Psixolog uchun korreksion dastur tashkil etilishi, majburiyatni
his etishi oldiga qo‘yilgan vazifani bajarilishi bilan aniqlanadi.
Mijozning yaqinlari uchun esa, mijozda paydo bo‘lgan
muammoning qay tarzda ijobiy hal etilganligi bilan aniqlanadi.
korreksion dasturlarning ijobiy taʼsir doirasi uning intensivligidadir.
korreksion mashg‘ulotlar 1-1,5 soatdan oshmasligi, olib
borilayotgan o‘yinning maʼno jihatdan o‘ylanganligi bilan ham bog‘liq.
Mashg‘ulotlar tugagandan keyin ham iloji boricha mijozning taraqqiy
etishi bilan qiziqib borish muloqotni yo‘qotmaslik 1,2 oyda 1 marotaba
uchrashi lozim. korreksion dasturlar qancha erta aniqlanib ish boshlansa
shuncha tez samara beradi.
Psixokorrеksiya samaraliligini aniqlovchi omillar quyidagilardan iborat:
Psixokorrеksiyaning samarasi konkrеt mеtod va ta'sir etuvchi
xususiyatdan aniqlanadi.
| 