|
I bap. Oraylıq Aziya úlkesiniń tábiyaatına ulıwma xarakteristika
|
| bet | 2/13 | | Sana | 22.03.2024 | | Hajmi | 72.33 Kb. | | #175005 |
Bog'liq Orta Aziya kursavoy Ibaydullayev JANGALI Maruza 3a, 1 MAVZU Boshqaruv psixologiyasi fanining predmeti Boshqaruvda intel (1), 6-sinf-informatika-testlar, Aniq fanlar METOD BIRLASHMA YILLIK ISH REJASI. 2023, 2.03-Ona-tili-oqitish-metodikasi, Nasriddinova, Orta Aziya kursavoy Ibaydullayev JANGALI (1), Kursavoy, Kursavoy (1), Funksiyani tekshirish va grafigini yasashning umumiy sxemasi-genderi.orgI bap. Oraylıq Aziya úlkesiniń tábiyaatına ulıwma xarakteristika
1. 1. Oraylıq Aziya tábiyiy geografiyalıq úlkesi, onıń aymaqlıq qamrovi hám tábiyaatınıń ayriqsha qásiyetleri
Oraylıq Aziya Yevrosiyoning strukturalıq bólegi bolıp, ol ap-alıs tariyxıy geologik rawajlanıw dawamında tákirarlanmas tábiyiy aymaqlıq tuwındı formasında qáliplesken. Oraylıq Aziya tábiyiy-geografiyalıq úlkesi Yevrosiyo materigining ortasında, batısda Kaspiy teńizinen, shıǵısda tap Savr tawlarına shekem, arqada 53-54° arqa keńlikte, qublada Hindikush, Safedko'h, Bandi-Turkiston, Turkpen-Xurasan, Nishopur, Elburs taw dizbeleri suw ayirg'ichlari arasındaǵı tuyıq háwizde jaylasqan. Úlke Orta teńiz jaǵasındaǵı jıllı ortasha hám subtropik tábiyaatlı mámleketler keńliklerinde jatadı. Oraylıq Aziyanıń batıs shegarası Elburs tog'ining 54° 15' arqa uzınlıq bóleginen baslanıp. Kaspiy teńizdiń arqa arqalı arqalı Mang'ishloq qo'ltig'iga shekem dawam etedi. Keyininen shegara arqa tárep yo'nalib, Ústúrtning arqa-batısiy Dung'istov, Shaqray platosi, Cho'chqa hám Mog'ojar tawları arqalı Ural dáryasına ıslawıb ketedi. Magnitagorsk qalasına (geosistema principine kóre O'rol -Torǵay dáryaları suvayirg'ichidagi Ozyorniy awılına ) shekem baradı. Batıs shegaranıń ulıwma uzınlıǵı 2600 km (geosistema principine kóre 2350 km), sonnan 900 km Kaspiy teńizi arqalına tuwrı keledi. Lekin shegaranıń arqa-batısiy bólegin ayırım sabaqlıq hám ilimiy ádebiyatlarda geyde Ural, geyde Emba dáryaları arqalı ótkerilgenini de atap ótiw kerek. Oraylıq Aziyanıń arqa shegarası haqqında 3 qıylı oy-pikir bar. Birinshi oy-pikirge kóre ol Kazaxstan tómen tawlarınıń Aral háwizi menen Ob dáryası suvayirg'ichiga tuwrı keledi. Úshinshi pikirge qaray, shegara Kazaxstan tómen tawlarınıń arqa etekleri arqalı ótedi.1
Oraylıq Aziya tábiyiy-geografiyalıq úlkesiniń arqa shegarasın Aral-Irtish suvayirg'ichidan ótkerilse tuwrı boladı. Bul geosistema konsepsiyası noqatyi názerinen tuwrı jantasıw bolıp, tartısqa toqtatıw beredi. Bul shegara batısda Ozyoniy qishlogida (51° arqa keńlik, 61° arqa uzınlıq ), shıǵısda Torbog'atoy dizbesiniń arqa bólegindegi Joir tog'iga (47° shi-moliy keńlik, 85° arqa uzınlıq ) barıp taqaladı. Shegaranıń uzınlıǵı 1900 km.
Oraylıq Aziya tábiyiy geograftk úlkesiniń arqa shegarası Pomir, Tyanshan, Jung'oriya Olatog'i hám Torbog'atoy taw dizbeleri suw ayirg'ichlari arqalı ótedi. Bul shegara Kaspiy-Aral-Balxash tuyıq háwizi shegarasına tuwrı keledi. Lekin házirgi waqıtta Oraylıq Aziyanıń arqa hám batıs shegaraları (ekonomikalıq geografiyalıq tárepten) Oraylıq Aziya respublikaları basqarıw shegaraları sheńberindegina ko'rilmoqda. Bunday jantasıwdı tek úlketanıwlıq noqatyi názerden tuwrı dep esaplaw múmkin. Tábiyiy geografiyalıq tárepten shegaranı bunday ótkeriw nadurıs.
Oraylıq Aziya tábiyiy geografiyalıq úlkesiniń arqa shegarası Savr, Arqa Jung'oriya, Jung'oriya, Baroxoro, Iren-Xabirga, Qarat, Jaratıwshıtog' dizbeleri suw ayirg'ichlari, Xontangri taw túyini, Kókirekhag'al, Otboshi dizbeleri suvayirg'ichi arqalı ótip, Ferǵana dizbesine tutasadı, keyininen Oloyning arqa bólegi hám Sariko'l dizbesi suvayirg'ichi boylap ótip, Hindikush tawlarına tutasadı. Úlkediń qubla shegarası geosistema jantasıwına kóre, Muztog'dan (Shingshal shıgarlıǵınan -4832 m) baslanıp, shıǵıstan batısqa Hindikush, Safedko'h, Nishopur dizbeleri suvayirg'ichilari boylap ótip, Elburs tog'i arqalı Kaspiy teńiziniń qublası -arqa shet jaǵaına kelip tutasadı.2
Oraylıq Aziya tábiyiy geografiyalıq úlkesiniń joqarıda kórilgen shegara ishindegi maydanı -3. 300. 000 kv. km. átirapında bolıp tabıladı.
Hár bir tábiyiy geografiyalıq úlkediń tábiyiy shegaraları bolǵanı sıyaqlı, ayriqsha tábiyiy geografiyalıq qásiyetleri de boladı.
Oraylıq Aziya o'kasining tábiyiy qásiyetleri tómendegilerden ibarat :
1. Oraylıq Aziya kútá úlken ishki úlke bolıp tabıladı. Ol Yevrosiyo materigining orayında subtropik regiondıń shól, ortasha regiondıń shól, shala shól hám sahra zonalarında, subtropik ıqlımı Orta teńiz jaǵası mámleketleri keńliginde jaylasqan. Biraq Oraylıq Aziya tábiyiy sharayatı Orta teńiz jaǵası mámleketlerdikidan parıq etedi, sebebi Oraylıq Aziya okean hám ashıq teńizlerden ap-alısda jaylasqan. Bawırlas okean -Hind okeanınasha aralıq 1000 km, bunıń ústine jıllı Hind okeanı menen úlke aralıǵinda biyik Himolay-Paropomiz tawları bolǵanı ushın onıń tásirinen payda kóriwshi emes, jıllı ızǵar hawa massaları jetip kelmeydi. Kerisinshe, talay alıs jaylasqan Arqa Muz okeanı hám de Sibirning qurǵaqlay hám suwıq hawa massaları Oraylıq Aziya arqaında tábiyiy tosıq -biyik tawlar bolmaǵanlıǵı ushın bulmanǵa biymálel kirip keledi. Atlantikalıq okeanı hám Orta teńiz ap-alısda sonda da batıs samallar sebepli úlkemiz tábiyaatına talay kúshli tásir kórsetedi.
Oraylıq Aziya aymaǵı ishki úlke bolǵanlıǵınan tipik kontinental ıqlımlı úlkelik qatarına kiredi. Onıń tiykarǵı bólegi ortasha, qubla bólegi subtropik ıqlım regionlarında jaylasqan ; úlkediń ortasha regiondaǵı úlken bóleginde ıqlım qurǵaqshıl, qıs talay suwıq, subtropik regiondaǵı bóleginde bolsa jaz qurǵaqlay, ıssı, qıs bolsa salıstırǵanda jıllı boladı. Úlkede tiykarlanıp shala shól, shól, oazis hám taw landshaftları kópshilikti quraydı. Íqlımda ayriqsha keskinlikler bar. Shólda jawın muǵdarı 70-80 mm den tawlarda 1000 mm ge shekem baradı. Qishda arqa-shıǵısiy bóleginde -50° li suwıqlar, jazda bolsa qublaında +50° li aptap ıssılar baqlanadı.3
2. Oraylıq Aziya aymaǵı tuyıq háwizden, yaǵnıy «oqimsiz úlkedan» ibarat. Bul úlke degi dáryalardıń qandayda-birı da ashıq teńizlerge jetip barolmaydi hám olar menen baylanıspaǵan. Bul dáryalar úlke ishindegi kólga quyıladı yamasa shala cho'1 hám shólda qurib tugab qaladı. Sonday eken, Oraylıq Aziya kóli hám tegislikleri erroziya bazislari bolıp tabıladı. Úlkediń ayırım bólimleri hár túrlı biyiklikte jatqan bir qansha ishki erroziya bazalarına iye. Bular Kaspiy (-26 m), Aral (33 m), Balxash (340 ni), Íssı kól (1607, 6 m).
3. Oraylıq Aziyanıń taǵı zárúrli qásiyetlerinen biri jer maydanınıń ayriqshalıǵı bolıp tabıladı. Úlke aymaǵı kelip shıǵıwı hám jasına kóre quramalı relyefge iye bolıp, ol úlken tegislik hám oyıqlardan (ayırım bólimleri teńiz maydanınan tómende jaylasqan -Kaspiy boyında -26 m Qoragiyo (Batır ) botig'i -132 m, Sarıamish botig'i -54 m), plato hám erneklerden, ádirler, ortasha biyikliktegi tawlar hám turaqlı qar hám mızlıqlar menen qoplanib jatqan biyik (6000-7000 m den biyik) tawlardan ibarat. Oraylıq Aziya aymaǵında tegislik hám tawlar bir tegisde jaylasqan emes. Qublası, arqa-shıǵısın tawlar basıp alǵan. Olardıń maydanı 20% ni quraydı. Olardan batısda, arqa-batısda hám arqada oypatlıq, tegislik, plato hám ernekler jaylasqan. Olar úlke maydanınıń 80% ni iyelegen. Taw sistemaları ózleriniń uzın tarmaqları menen Oraylıq Aziyanıń tegislik bólegine kirip barıp, onıń tábiyiy sharayattıń qáliplesiwine úlken tásir kórsetken. Hindikush, Paropamiz hám úlke qublaındaǵı basqa tawlar orografik tosıq bolıp, Oraylıq Aziyanı Qubla Aziyanıń tipik subtropik ıqlımına iye bolǵan basqa bólimlerinen ajıratıp turadı. Úlkediń arqası hám arqa-batısı tegisliklerden ibarat bolǵanlıǵı ushın batıstan ızǵar, jıllı samallar, arqadan suwıq qurǵaqlay samallar biymálel kirip kela aladı.
4. Úlke ayriqsha gorizontal tábiyaat zonalardıń bar ekenligi hám olarǵa sáykes keletuǵın biyiklik regionlarınıń rawajlanǵanlıǵı menen ajralıp turadı.
5. Úlke-tektonik aktiv hám kúshli jer silkiniw rayonı. Áyyemgi tawlardıń jasarayotganligi, jas tawlardıń kóterileyotganligi menen ajralıp turadı.
6. Oraylıq Aziya - keskin tábiyiy ayırmashılıqlar úlkesi. Aymaqtıń quram tabıwınan tartıp, ósimlik hám haywanot dúnyasıǵa shekem tábiyaattıń barlıq komponentleri úlkediń túrli bólimlerinde keskin parıq etedi.
7. Oraylıq Aziya tek gidrografikalıq tuyıq úlke bolıp qalmastan, ekologiyalıq sharayatı tárepinen de tuyıq úlke bolıp tabıladı. Bul ózgeshelik úlkede xojalıqtıń túrli tarawların rawajlandırıwda, álbette, dıqqat orayında turmog'i kerek.
8. Oraylıq Aziya jáhán páni, mádeniyatı, ruwxıylıqın rawajlandırıwda úlken úles qosqan júdá kóp ullı oqımıslılar watanı bolıp tabıladı.4
|
| |
