Dunyo mamlakatlaridagi media va axborot savodxonligi taraqqiyoti.
REJA:
1. Media tushunchasining mazmun mohiyati.
2. Mediata’limning rivojlanish jarayoni.
3. Globallashuv sharoitida mediakompitentlikning o’rni va roli.
Bugun biror bir soha yoqki, axborot-kommunikasiya texnologiyalari kirib bormagan. Axborot texnologiyalarisiz hech qaysi sohani tasavvur etish qiyin. Shu jumladan, yosh avlodga ta’lim-tarbiya berishda ham u muhim omillardan biriga aylanmoqda. Shu sababli umumtalim maktablari oqituvchilarining ham mediakompitentligini rivojlantirish hozirgi davrning eng muhim masalalaridan biridir. Elektron aloqa vositalari, internet, sun’iy yo’ldoshlar aynan ommaviy axborot vositalarining jadal sur’atlarda rivojlanishi pedagog hodimlarning tinmay oz ustida ishlashini talab qilmoqda. Globallashuv jarayonida gazetalar, jurnallar, radio, televideniye, fotografiya, hujjatli va badiiy kino, axborot agentliklari, internet,global tarmoqdagi axborot resurslarining son jihatdan beqiyos o’sishi, sifat jihatdan sezilarli o’zgarishlar yuz bermoqda. Kompyuter, faks, “uyali” telefon, parabolik antenna, elektron pochta kabi texnik mo’jizalar ommaviy axborot vositalari rivojiga katta ta’sir ko’rsatmoqda. Mamlakatimizda zamon talabiga mos yuksak intellektual salohiyatli, zamonaviy bilim va malakaga ega, yangicha dunyoqarash va mustaqil fikrli mutaxassislar tayyorlash uchun beqiyos imkoniyatlar yaratilmoqda. Bu borada axborot-kommunikasiya texnologiyalari vositalari hisoblanmish – mediadan ta’lim jarayonida foydalanishning istiqbolli yo’nalishlaridan keng foydalanish yo’lga qo’yilmoqda. Ta’lim jarayonida media, ya’ni, internet, televideniye, radio, kino, video, telefon va boshqa aloqa vositalari o’z samarasini ko’rsatmoqda.
«Media» atamasi (lotincha – medium, ya’ni vosita, vositachi, usul) turli ko’rinishdagi kommunikatsiya va axborot vositasini anglatadi. Media tushunchasi mazmuniga axborotni yaratish, nusxalashtirish, tarqatish vositasi hamda mualliflar va ommaviy auditoriya o’rtasida axborot almashinuvining texnik vositalari kiradi.
Mediata’limning rivojlanish jarayoni.
Mediata’lim mutaxassislar fikriga ko’ra, o’quvchini mustaqil fikr yuritishga, ijodkorlik faoliyatlarini yanada rivojlantirishga, axborot olish, uni qayta ishlash, umumlashtirish, xulosa chiqarishga o’rgatadi. Ta’lim jarayonida oqituvchilar mediata’limga qanchalik etibor qaratilib yosh avlodga bilim berishda samarali foydalanilsa, u yosh avlodning dunyoqarashi, intellektual salohiyati shunchalik rivojlanishiga xizmat qiladi.
Media ta'lim dunyoning har bir mamlakatida har bir fuqaroning erkinlikka bo'lgan asosiy huquqining bir qismidir. Shuning uchun zamonaviy dunyoda media-ta'limni rivojlanish jarayoni deb ta'riflash mumkin. O'zaro munosabat madaniyatini shakllantirishga qaratilgan ommaviy axborot vositalarining yordamida shaxs, ommaviy axborot vositalari, ijodiy, kommunikativ qobiliyatlarni rivojlantirish, tanqidiy fikrlash, idrok etish, talqin qilish, media-matnlarni tahlil qilish va baholash, media texnologiyasidan foydalangan holda o'zini o'zi ifoda etishning turli shakllarini o'rganadi.
Yevropada media-ta'lim tushunchasi birinchi bo’lib, shubhasiz, kino san'atining vatani Fransiya. 1920-yillarning boshlarida Parijda kino klubi harakati paydo bo'ldi, bunda o'ziga xos media ta'lim atamasi mavjud edi. 1922 yilda media-ta’lim birinchi milliy konferentsiyasi Fransiyada bo'lib o'tdi. Ta'lim bo'yicha qurultoylarning birida universitetlarda kino o'qituvchilarini tayyorlash taklif qilingan. Shu bilan birga juda ko'p ta'lim muassasalar yosh jurnalistlar harakatini faol ravishda ilgari surdi. C.Freinetning harakatlari tufayli maktab, litsey va universitet gazetalari nashr etilgan.
Manbalarda qayd etilishicha, 2011-yilda YUNESKO 1970-yillardan buyon "media ta'limi" atamasini rasmiy va butun dunyo bo'ylab tarqatish uchun mas'ul bo'lgan muassasa muhim o'zgarishlarni amalga oshirdi. Telekommunikatsiya sohasidagi texnologik taraqqiyot va yoshlar tomonidan har kuni yaratiladigan va taqdim etilayotgan axborotning jadal tarqalishi tufayli mediasavodxonlik (raqamli savodxonlik) va mediakompitensiya o'rtasidagi munosabatlarni izlash, tanlash va baholash muammosi noaniqdir. Tadqiqotchilar o'rtasida bu masalada fikrlari turlicha bolib, eksklyuziv va inklyuziv deb ta'riflanishi mumkin bo'lgan ikkita yondashuv mavjud. Birinchi yondashuv - eksklyuziv - asosan axborot fanlarini ifodalovchi tadqiqotchilar va ta'limda axborot texnologiyalari tarafdorlari (shu jumladan o'qituvchilar) orasida ustunlik qiladi. Ularning fikricha, media kompetensiyalari (adabiy media) deganda juda tor ma’noda turli axborot kanallari (raqamli va raqamli bo‘lmagan) orqali media xabarlarni tanqidiy tushunish, yaratish va tarqatish ko‘nikmalari tushuniladi va raqamli kompetensiyalarning tarkibiy qismlaridan faqat biri hisoblanadi.
Misol uchun, DigCom loyihasi bilan bog'liq Yevropa Komissiyasi ekspertlari uchun media kompetentsiyalari raqamli kompetentsiyalar sifatida IT (savodxonlik), axborot (axborot savodxonligi) va internet (savodxonlik Internet) kompetentsiyalaridan iborat. Bunday ma'lumotlarning aniqligi va ishonchliligi zamonaviy jamiyatning hozirgi talablarini sinxronlashtirish uchun asos bo'ldi.
Mediata'limdan ko'zlangan asosiy maqsad mediasavodxonlikni shakllantirishdir. Boisi savodxonlikning aynan shu turi insonga axborot maydonida televideniye, radio, video, kinematograf, matbuot, internet, media-madaniyatning tilini tushunishga axborotlarni tahlil etish yo'li bilan qabul etishga, axborotlardan faol foydalanishga yordam beradi. Mediasavodxon odam sotsiomadaniy, siyosiy konteksdagi medianing faoliyatini tahlil etish, baho berish qobiliyatga ega bo'ladi.
Alexander Fedorov fikricha, mediasavodxonlik bu jarayonning natijasi sifatida insonga axborot imkoniyatlaridan faol foydalanishga yordam beradi. Televideniye, radio, video, kino, matbuot va Internet tomonidan taqdim etilgan soha.
Media va axborot savodxonligi – “soyabon”, ya’ni bir tushuncha mazmunida ikki ma’no birlashgan atama sifatida YUNESCO tomonidan tavsiya etilgan. Uning mohiyatini anglash uchun har bir tushuncha o’zagini bilish zarur.
O’z fikrini aniq bayon eta olish, uni asoslab tahlil qila olish, voqea va hodisalarni turli nuqtai-nazardan ko’rib chiqish masalasi- mediasavodxonlikning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Demak, bugun umumiy o’rta talim maktablari oqituvchilarini mediakompitentligini rivojlantirgan holda mediata’lim sirlarini nazariy jihatdan puxta o’rganib, talim jarayonidagi amaliyotda yetarli darajada qo’llash maqsadga muvofiqdir. Axborot kommunikasiyaning globallashuvi sharoitida ta’lim jarayonida o’ziga xos talablar paydo bo’lmoqda. Bu talablar bevosita mediakompitentlik bilan chambarchas bog’liqdir.
Zemekning ta’rificha
-1982 yilda Zemek kompetentsiyani aniqlash bo'yicha tadqiqot o'tkazdi. U malaka nima ekanligini sinchikovlik bilan baholash uchun trening sohasidagi bir nechta mutaxassislar bilan suhbatlashdi. Suhbatlardan so'ng u shunday xulosaga keldi: "Komplektlikni nima qilish haqida aniq va noyob kelishuv mavjud emas".
Arzeshning ta’rificha
ARZESH kompetentlik modeli (2018): Kompetentlik – bu shaxs faoliyatini samarali bajarishga olib keladigan bilim, qobiliyat, ko‘nikma, tajriba va xatti-harakatlar qatoridir. Qobiliyatni o'lchash mumkin va uni o'qitish orqali rivojlantirish mumkin. U kichikroq mezonlarga ham ajratiladi.
Kompitentlik-ma’lum bir holat xususida to’g’ri mulohaza yuritish imkoniyatini beradigan bilimga ega bo’lish, dalil isbotli fikr, kishining muayyan sohada saviyasini ifoda etadigan atama.
Ba'zi olimlar "kompetentlik"ni amaliy va nazariy bilimlar, kognitiv qobiliyatlar, xatti-harakatlar va ish faoliyatini yaxshilash uchun foydalaniladigan qadriyatlarning kombinatsiyasi deb biladilar yoki yaxshi malakaga ega bo'lish, muayyan rolni bajarish qobiliyatiga ega bo'lish holatidir. Masalan, boshqaruv kompetensiyasi tizimli fikrlash va hissiy intellektni, ta'sir qilish va muzokaralar olib borish ko'nikmalarini o'z ichiga olishi mumkin.
Kompitentlik (Compitence) bo'yicha tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, kompetentsiya juda murakkab va keng qamrovli tushunchani qamrab oladi va turli olimlar kompetentsiyaga turli xil ta'riflarga bergan.
Dunyoning turli mamlakatlarida media savodxonlik bo‘yicha
dasturlar. Dunyoning turli mamlakatlarida media savodxonlik bo‘yicha dasturlar ishlab chiqilgan. Hozir ushbu dasturlarni davlatlar kesimida ko‘rib chiqamiz. Turli mamlakatlarda media savodxonlikni oshirish bo‘yicha bajarilgan
ishlar AQShda media savodxonlikni oshirish bo‘yicha bir nechta federal agentliklar tomonidan dasturlar ishlab chiqilgan. Masalan, AQSh federal savdo komissiyasi tomonidan ishlab chiqilgan Admongo dasturi 8-12 yoshdagi bolalar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, unda bola www.admongo.gov sayti orqali onlayn o‘yinni o‘ynaydi. Bu o‘yin bolalarda media savodxonlik hamda reklamalarni tahlil qilish qobilyatini oshiradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Admongoni muntazam ravishda o‘ynab kelgan bolalar, bu o‘yinni o‘ynamaganlarga nisbatan media savodxonlik bo‘yicha o‘tkazilgan testda 9 %ga yaxshiroq natija ko‘rsatgan. 2010-yilda AQShda qabul qilingan AQSH Milliy Taʼlim Texnologiyasi rejasida ham Taʼlim departamenti tomonidan ilgari surilgan “Media kelajagi” tashabbusi aholi orasida raqamli va media savodxonlik darajasini oshirishga qaratilgan dasturlarni o‘z ichiga olar edi. Ketrin T. Makartur jamg‘armasi ham raqamli media va taʼlim sohasidagi
tadqiqotlar uchun 80 million dollardan ko‘proq mablag‘ ajratib, turli tadqiqot va
amaliy loyihalarni qo‘llab-quvvatladi. Yana bir AQShdagi media savodxonlik
darajasi va reklama tahlil qilish qobilyatini aholi orasida keng targ‘ib etib kelayotgan tashkilotlardan biri - Media savodxonlikni oshirish milliy assotsatsiyasi hisoblanadi. Bu tashkilot 1997-yildan buyon faoliyat olib boradi va NAMLE konfrensiyasi, Media savodxonlik haftaligi kabi dasturlari orqali media savodxonlikni targ‘ib qilib kelmoqda. Kanadada media savodxonlikni targ‘ib etish va rivojlantirish XX asrning oxirlarida yuksala boshlandi. Shimoliy Amerikada taʼlim mavzusi sifatida ommaviy media savodxonlikka yondashuvning boshlanishi 1978-yilda Ontarioda joylashgan Association for Media Literacy (Media Savodxonlik Uyushmasi) (AML) tashkil etilishi bilan bog‘liq. O‘sha vaqtgacha ommaviy axborot vositalarida o‘qitish odatda individual tarzda amalga oshirilgan. 1987-yilda Ontario Media Savodxonligi Assotsiatsiyasidan (AML) bir guruh o‘qituvchilar Ontario hukumati uchun Media savodxonlikning asosiy tushunchalarini ishlab chiqdilar. O‘sha paytda media savodxonlik 8-13-sinflar uchun ingliz tili o‘quv dasturining bir qismi sifatida belgilab qo‘yilgan edi. Tadqiqotchilar bir necha oy davomida ishlab, Avstraliya va Buyuk Britaniyadagi turli manbalardan olingan asosiy tushunchalarni, xususan, Len Masterman va kanadaliklarni ham g‘oyalarini qo‘shishdi. Ushbu loyihada faol ishtirok etgan kanadaliklardan biri Jon Pungente bo‘lib, keyinchalik u o‘zining “More Than Meets the Eye: Watching Television Watching Us” asarida ham media savodxonlik konsepsiyalarini bayon etadi. Kanada Shimoliy Amerikada birinchi bo‘lib maktab o‘quv dasturida media savodxonlikni targ‘ib qildi. Har bir viloyat o‘z o‘quv dasturida ommaviy axborot vositalarini majburiy ravishda belgilab qo‘ydilar. Masalan, Kvebekning yangi o‘quv dasturi 1-sinfdan o‘rta maktabning so‘nggi yiligacha Media savodxonlikni qamrab oladi. Kanadada media-taʼlimning boshlanishi ikki sababga ko‘ra yuzaga keldi. Buning bir sababi Amerika ommaviy madaniyatining keng tarqalishi haqidagi xavotir bo‘lsa, ikkinchisi yangi taʼlim paradigmalari uchun kontekstning taʼlim tizimiga bog‘liqligi edi. Kanadalik olim Marshall Makluan 1950-1960- yillarda media savodxonlik bo‘yicha Shimoliy Amerika taʼlim harakatini yaratdi. Yevropada o‘tkazilgan taʼlim islohotlari negizida media savodxonlikni oshirishda katta yutuqlarga erishildi. Birlashgan Qiro‘llikda Aloqa agentligi media savodxonlikni oshirish bo‘yicha yirik siyosiy tashabbusni amalga oshirdi.Raqamli, madaniyat, media va sport departamenti (DCMS) ham 2021-yildan boshlab britaniyalik bolalar orasida media savodxonlikni oshirish strategiyasini boshlai. Strategiyaning maqsadi: yosh avlodni noto‘g‘ri maʼlumotni aniqlashga o‘rgatish. Natijalar esa quyidagicha bo‘ldi:
Bolalarning faqat 2 % noto‘g‘ri maʼlumotni aniqlash uchun zarur bo‘lgan
ko‘nikmalarga ega. O‘qituvchilarning yarmi (53,5 %) milliy o‘quv dasturi bolalarga soxta yangiliklarni aniqlash uchun zarur bo‘lgan savodxonlik ko‘nikmalarini bermaydi deb hisoblaydi. 5 ta ota-onaning 2 tasi (39 %) hech qachon uyda bolasi bilan yangiliklarni tomosha qilmaydi, tinglamaydi yoki o‘qimaydi.
Yevropa komissiyasi tomonidan media savodxonligini oshirish va axborot almashishni rivojlantirishga yordam berish uchun stipendiyalar ham joriy qilingan.Har yili nishonlanadigan Media va axborot savodxonligi haftaligi manfaatdor tomonlar uchun “Barcha uchun Media va axborot savodxonligi” borasida erishilgan yutuqlarni ko‘rib chiqish va nishonlash uchun muhim voqeadir.
Ushbu haftalik joriy yilda Janubiy Afrikada bo‘lib o‘tmoqda. Bu yil 2011 yilda Marokashning Fez shahrida Media va axborot savodxonligi haftaligiga asos solinganiga 10 yil to‘ldi. Bu dezinformatsiyaning eksponensial o‘sishi, siyosiy qutblanish, raqamli platformalar ta’sirining kuchayishi va COVID-19 pandemiyasidan ancha oldin edi.
2021 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi haqiqatga asoslangan, o‘z vaqtida, maqsadli, aniq, foydalanish mumkin bo‘lgan, ko‘p tilli va dalillarga asoslangan ma’lumotlarni tarqatish zarurligini ta’kidlab, ushbu haftalikni nishonlashga qaror qildi va dezinformatsiya hamda noto‘g‘ri ma’lumotlar muammosini hal qilish uchun barcha a’zo davlatlar kuchlarini birlashtirish zarurligini ta’kidladi.
Murakkab va ba’zan qarama-qarshi ma’lumotlar oqimining bugungi ekotizimida, agar jamiyat xavfli muammolar oldida ojiz bo‘lsa, jamiyat manfaatlarining rivojlanishini tasavvur qilish qiyin. Tomonlar nuqtai nazari va pozitsiyalarini tushunish, o‘z nuqtai nazarini taqdim etish va axborot-kommunikatsiya imkoniyatlaridan foydalanish uchun har bir kishi ommaviy axborot vositalari va axborot savodxonligi bo‘yicha vakolatlarga ega bo‘lishi kerak.
Media va axborot savodxonligi
Media va axborot savodxonligi 2007 yilda UNESCO tomonidan taklif etilgan keng qamrovli tushunchadir. U axborot savodxonligi va mediasavodxonlik bilan bog‘liq barcha kompetensiyalarni, shu jumladan raqamli yoki texnologik savodxonlikni ham qamrab oladi.
Media va axborot savodxonligi — bu ijodiy faoliyatda barcha zarur vositalardan foydalangan holda axborot va media mahsulotlarini samarali olish, tahlil qilish, tanqidiy baholash, talqin qilish, foydalanish, yaratish va tarqatish imkonini beradigan bilim, ko‘nikma, munosabat, malaka va amaliyotlar majmuidir.
2016 yildan beri UNESCO har yili o‘tkaziladigan Media va axborot savodxonligi haftaligida yoshlarga bag‘ishlangan platformani, ya’ni Yoshlar kun tartibi forumini taqdim etib keladi. Forumni o‘tkazishdan ko‘zlangan maqsad yoshlarning media va axborot savodxonligini oshirish dasturlari, tashabbus va tadbirlarida ishtirokini ta’minlash muhimligini ta’kidlash, media va axborot savodxonligi bo‘yicha bilim va resurslarni yaratish va tarqatishda yoshlarni jalb etishdan iborat.
Har bir inson aniq va ishonchli ma’lumotlarga ega bo‘lsagina dunyo virus va uning oqibatlari bilan kurasha oladi. Verified — bu Birlashgan Millatlar Tashkiloti tashabbusi bo‘lib, ishonish mumkin bo‘lgan materiallarga kirishda yordam beradi: hayotiy ma’lumotlar, faktlarga asoslangan maslahatlar va haqiqiy qahramonlarning hikoyalari. YUNESKO media va axborot savodxonligini shakllantirish asoslarini
ishlab chiqishda faol ishtirok etadi. Mediata’lim buyicha Gryunvald (Polsha) Deklaratsiyasida (1982), axborot savodxonligi va insonning butun hayoti davomida oladigan ta’limi buyicha «Axborot jamiyatining mayoqlari» Aleksandriya deklaratsiyasi (2005) va Parij YUNESKO kun tartibida (2007) belgilangan maqsadlarga erishishda YUNESKO a’zo davlatlarini qullab-quvvatlayd Grunvald deklaratsiyasining muhimligini yana bir bor tasdiqladilar.
Globallashuv sharoitida jamiyat va yangi bilimlar alohida ahamiyatga ega. Zamonaviy jamiyatda ommaviy axborot vositalarining roli va o'rni sezilarli darajada oshdi. Yaxshisi uchun ijtimoiy va kasbiy o'zgarishlarga moslashish, bugungi kunda ko'proq fuqarolar har qanday ramziy ma'lumotni tanqidiy tahlil qilish ko'nikmalarini egallashi kerak tizimlar (majoziy, tovush, matn), o'z media matnlarini yaratish. Jarayonida media ta'lim uning tarafdorlarini iloji boricha ko'proq jalb qilishi kerak. Maxsus Grunvald deklaratsiyasining dolzarbligi ham uning puxtaligidadir tahlil qilish va jamoatchilik e'tirofining hali ham etarli emasligini ta'kidlashda media ta'limga bo'lgan ehtiyoj.
YUNESKOning Ta’limda axborot texnologiyalari Instituta (TATI) tomoiidai 2010 yilda «Media savodxonlik va yangi gumanizm» nomli monografiya nashr qilindi. Bunda tadqiqot, media madaniyat va mediata’lnmnnng zamonaviy an’analarining mohiyatini chuqurroq tushunish, xamda media savodxonlikning va ukituvchilar uchun muljallangan media va axborot savodxonligi (MAC) buyicha yangi ta’lim dasturlarining konseptual asoslarini rivojlantirishga
qaratilgan. Monografiya o`zida mantiqiy fikrlash va pedagogik tadqiqotlarda
qoqllannladigan yondashuvlarni birlashtirgan. Sunggi yillarda YUNESKO, Yevropa Ittifoqi va aloxdda davlatlar tomonidan media savodxonlikni targ`ib qilish borasida amalga oshirilayotgan tashabbuslarni tahlil qilish asosida, tadqiqot mualliflari Xose Manuel Peres Tornero va Tapio Varis tomonidan media savodxonlikning madaniyatlararo muloqotga qushayotgan hissasini oshirish uchun hal qilinishi lozim bulgan asosiy muammolar belgilandi. YUNESKO tomonidan 2011 yilda ommaviy axborot vositalari, axborot, AKT, ta’lim va ta’lim dasturlarini ishlab chiqish kabi turli xil soxa mutaxassislarining xamkorligida uqituvchilar uchun muljallangan «Media va axborot savodxonligi» ta’lim dasturi nashr qilindi. 2008 yildan buyon dastur ishlab chiqilishi davrida ta’lim dasturlarini ishlab chikish strategiyalari va dasturning birinchi variantini tadkik kilish masalalari buyicha mutaxassislardan iborat bir nechta xalkaro maslaxat kengashlari tashkil etildi, dunyoning turli mamlakatlarida media va axborot savodxonligini shakllantirish uchun ishlab chikilgan ta’lim resurslari anikdandi; ta’lim dasturining loyixasi ustida to`rtta mutaxassislar guruxi ish olib bordi; Janubiy Afrika, Lotin Amerikasi va Karib dengizi xamda Janubiy Osiyo mamlakatlarida tashkillashtirilgan o`quv seminarlari va konsultatsiyalar davomida sinovdan utkazildi. Dasturga sunggi uzgarishlar kiritilib, taxrir kilingach, nashr kilindi.
YUNESKOning kommunikatsiya va axborot buyicha Bosh direktori janob YAnis
Karklinshning aytishicha, bu ta’lim dasturi mazkur soxada yangi suzdir.
“Chunki birinchidan, bu dastur istikbolga yunaltirilgan bulib, radio, televideniye, Internet, gazeta, kitoblar, elektron arxivlar va kutubxonalar umumiy bir platformadagi konvergensiyasining zamonaviy tendensiyalariga tayangan tarzda tayyorlangan va ilk bor MAC ga yagona yonDashuvni namoyish kiladi. Ikkinchidan, dastur pedagoglar extiyojlarini xisobga olgan xolda ukituvchilarning rasmiy tayyorlov tizimiga kiritilishi uchun tuzilgan”.
Media savodxonlik media funksiyalarini tushunish, mazkur funksiyalarni amalga oshirish sifatini baholash va o’z-o’zini ifoda etish, shuningdek, ijtimoiy jarayonlarda ishtirok etish uchun medialar bilan ratsional hamkorlikka kirishishga urg’u beradi. Media savodxonlik ham, axborot savodxonligi ham yoshlarda media va axborot makonida foydalanilayotgan texnologiyalardan qat’iy nazar o’zaro hamkorlik qilish ko’nikmalarini ongli ravishda shakllantirish va rivojlantirish bilan bog’liq. Ushbu bir biriga bog’liq bo’lgan sohani turlicha tushuntirib beruvchi ikkita ilmiy maktab mavjud. Birinchi maktab vakillari axborot savodxonligini katta tadqiqotlar sohasi sifatida ko’rishadi. Ikkinchi maktab namoyondalari esa axborot savodxonligi media savodxonlikning tarkibida bo’lib, u ancha keng soha ekanligini ilgari suradilar. Ammo YUNESKOning xalqaro ekspertlar guruhi nafaqat media va boshqa axborot xizmatlarining bir biridan farqi, balki ularning o’zaro aloqadorlik nuqtalarini ham aniqlagan.
MAS tarkibini quyidagi asosiy tushunchalar tashkil etadi:
– Media savodxonlik;
– Axborot savodxonligi;
– O’z fikrini erkin bayon etish savodxonligi
–Kutubxona savodxonligi;
– YAngiliklar savodxonligi;
– Kompyuter savodxonligi;
Internet-savodxonligi;
– Raqamli texnologiyalar sohasidagi savodxonlik;
– Kinosavodxonlik;
– Elektron o’yinlardan foydalanish savodxonligi;
–Televizion savodxonlik, reklama sohasidagi savodxonlik.
Mazkur tushunchalar o’rtasida bog’liqlik mavjud. Ularning ko’pchiligi turli xil bahslarga sabab bo’lib, u yoki bu foydalanuvchilar hamjamiyatining kasbiy konteksti yoki madaniy amaliyotiga qarab turlicha qo’llanib kelinmoqda. Masalan, jurnalistikada media savodxonlik yuqorida ko’rsatib o’tilgan deyarli barcha tushunchalarni qamrab oladi.
– Raqamli texnologiyalar sohasidagi (shu bilan birgalikda kompyuter) savodxonlik (jumladan, elektron o’yinlardan foydalanish savodxonligi);
– Televizion (kino, reklama sohasidagi) savodxonlik. Global miqyosda barcha tashkilotlar mediata’lim (MT) atamasidan foydalanadi. Ko’pchilik tushunchasida u ham media savodxonlik hamda axborot savodxonligini o’z ichiga oladi. Turli platformalar konvergensiyasi sharoitida ushbu ikki yondashuv uyg’unligiga intilgan holda atamasini ilgari suradi.
1. MAS bo’lajak jurnalistlarni kelgusida foydalana olishi uchun keng bilimlar bilan qurollantiradi.
2. MAS demokratik jamiyatda media va axborot kanallarining faoliyati haqida muhim bilimlar beradi, media va axborot xizmatlarining funksiyalari doirasidagi faoliyatini baholash uchun zarur bo’ladigan, ushbu funksiyalarni amalga oshirish va asosiy ko’nikmalarni rivojlantirish uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlarni tushunishni ta’minlaydi.
3. Media va axborot savodxonligiga ega bo’lgan jamiyat erkin, mustaqil va turfa fikrli media va ochiq axborot tizimlarini rivojlantirishni rag’batlantiradi.
“Axborot madaniyati” tushunchasi ikkita fundamental tushuncha: axborot va madaniyat tushunchalariga asoslanadi. Bundan kelib chiqib, bu tushunchani talqin qilishning “madaniyat” va “axborot” yondashuvlariga ajratib qarashlar mavjud. Madaniyat yondashuvi doirasida axborot madaniyatini axborotlashgan jamiyatda insonning yashash faoliyati usuli sifatida, insoniyat madaniyati shakllanishi jarayonining tashkil etuvchisi sifatida qaraladi. Axborot yondashuvi doirasida esa unga axborot talabini qondirishga qaratilgan barcha axborot faoliyati bilimlari majmuasi sifatida qaraladi. Axborotlashgan jamiyat deganda – barcha faoliyat sohalariga intellektual mehnat quroli sifatida dunyoviy bilim manbalariga, kutubxonalariga kirish, ulardan samarali foydalanish, ixtiyoriy (qogozdagi, matn yoki tasvir ko’rinishidagi) axborotni juda qisqa muddat ichida qayta ishlash, jarayonlarni, voqealarni va hodisalarni modellashtirish imkonini beruvchi kompyuterlar va boshqa axborot texnika va texnologiyalar kiritilgan jamiyatni tushunamiz. Axborotlashgan jamiyatda inson axborotlarni qayta ishlashda zamonaviy vositalar bilan ishlashga o’zini tayyorlashi kerak. Bu shuni ko’rsatadiki inson informatsiyalarga murojaat etishda ma'lum darajadagi axborot madaniyatiga ega bo’lishi kerak. Axborot madaniyati – axborotlar bilan maqsadga intilib ishlashni bilish va axborotlarni olish uchun, qayta ishlash, kompyuterli informatsion texnologiyani va zamonaviy texnik vositalarni va usullarni qo’llashni anglatadi. Faqat yuqori darajadagi axborot madaniyatiga ega bo’lgan kishilargina tabiiy, ijtimoiy va ekologik resurslarni aniq xisobini qila oladilar. Bu esa barcha tarmoq yo’nalishlaridagi boshqaruv masalalarini tezlik bilan xal etish imkonini beradi va respublikani ravnaq topishida muhim o’rin egallaydi. Axborot texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy jahon darajasi shundayki, respublikada jahon axborot makonining infratuzilmalari va milliy axborot - hisoblash tarmog’i integratsiyasiga mos keluvchi milliy tizimni yaratish iqtisodiyot, boshqarish, fan va ta'lim samaradorligining muhim omili bo’lmoqda. Bu muammolar ancha murakkab va ayni paytda respublikamiz uchun dolzarbdir. Hozirda olib borilayottan iqtisodiy, tuzilmaviy va boshqa o’zgarishlarni amalga oshirish natijalari respublikada axborotlashtirish bilan bog’liq muammolarning qanday va qaysi muddatlarda hal etishga ham bog’liqdir.
Xulosa
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, O’zR FA hay'ati tomonidan Respublikada kiberne¬tika va axborotlashtirishni rivojlantirish kontseptsiyasi ishlab chiqildi va tasdiqlandi.Akademik V.Q.Qobulov tashabbusi bilan Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti (oldingi Toshkent xalq xo’jaligi in-stituti) qoshida Iqtisodiy kibernetika fakulteti ochildi. Ushbu fakultet 30 yil mobaynida mamlakatimiz iqtisodiyot uchun kibernetika va informatika sohalari bo’yicha ko’plab yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlab kelmoqda. Ushbu fakultet qoshida matematik modellar asosida iqtisodiyot muammolarini hal qilish, iqtisodiyotda axborotlar tizimlaridan unumli va oqilona foydalanish, zamonaviy kompyuter texnologiyalarini hayotga keng tatbiq qilish sohalari bo’yicha akademik S.S. G’ulomovning, iqtisodiy kibernetika yo’nalishi bo’yicha professor T.Sh. Shodievning maktablarini tilga olish diqqatga loyiqdir.
Davlat tomonidan tartibga solishning muhimligi va respublikada axborotlashtirish jarayonini tezlashtirish zaruriyatini hisobga olib, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 8 dekabr qarori bilan Fan va texnika Davlat Qo’mitasi (FTDYu qoshida Axborotlashtirish bo’yicha bosh boshqarma (Boshaxbor) tuzildi. Mazkur qarorda belgilab berilgan asosiy vazifa va faoliyat yo’nalishlari doirasida O’zR FTDK, tashabbusi bilan axborotlashtirish jarayonini rivojlantirishga yo’naltirilgan bir qator qonunlar qabul qilindi. Axborot jamiyat V.V.Chervoniy tomonidan olib borilgan tadqiqotida amalga oshiriladi, uning fikriga ko'ra, axborot texnologiyalari inson faoliyatining turli sohalarida ma'lumotlarni yakuniy mahsulot sifatida qabul qilish, tahlil qilish, saqlash va uzatish bilan bog'liq g'oyalarga asoslanadi. Jamiyatni axborotlashtirish ostida V.V. Chervoniy ushbu texnologiyalarni ijtimoiy hayotning deyarli barcha sohalariga joriy etish jarayonini tushunadi. Axborotlashtirishning maqsadi - axborot jamiyatini yaratish va unga o'tish. Axborotlashgan jamiyat darajasiga eng yaqin kelgan davlatlarga AQSh, Yaponiya, G’arbiy Yevropa davlatlari kiradi.
|
