O`ZB
ЕKISTON RЕSPUBLIKASI QISHLOQ VA SUV XO`JALIGI
VAZIRLIGI
TOSHK
ЕNT IRRIGATSIYA VA MELIORATSIYA INSTITUTI
«Suv xo’jaligi iqtisodi» kafedrasi
QIShLOQ
ХO`JALIGI IQTISODIYOTI
fanidan
«O`SIMLIKCHILIK TARMOQLARI IQTISODIYOTI»
mavzusidagi
MA’RUZASI
Mavzu:
O`SIMLIKCHILIK TARMOQLARI IQTISODIYOTI
• Reja:
• 1. O`simlikchilik tarmoqlarining ahamiyati
• 2. O`simlikchilik tarmoqlari iqtisodiyotining hozirgi holati
• 3.O`simlikchilik tarmoqlari iqtisodiyotini rivojlantirish
masalalari
• 1. O`simlikchilik tarmoqlarining ahamiyati
• Respublika qishloq xo`jaligi tarkibida quyidagi yirik
tarmoqlar mavjud:
• o`simlikchilik;
• chorvachilik;
• bog`dorchilik.
• O`simlikchilik mamlakat qishloq xo`jaligining eng asosiy
tarmog`i hisoblanadi. Uning qishloq xo`jaligida ishlab
chiqarilgan jami yalpi mahsulotdagi salmog`i 1998-2008
yillarda 80-54 foizni, tovar mahsuloti tarkibidagi salmog`i
esa 80-85 foizni tashkil etgan.
Qishloq xo`jaligining o`simlikchilik tarmog`iga:
• don-g`allachilik (bug`doychilik, sholichilik);
• texnika ekinlari (paxtachilik, kanopchilik,
tamakichilik, lavlagichilik);
• kartoshkachilik;
• sabzavotchilik (karamchilik, pamidorchilik);
• polizchilik (qovunchilik, tarvuzchilik);
• yem ozuqa ishlab chiqarish.
• va boshqa tarmoqlar kiradi.
• 2. O`simlikchilik tarmoqlari iqtisodiyotining
hozirgi holati
•
• Qishloq xo`jaligining o`simlikchilik tarmoqlarida
ichki va tashqi bozor talabini qondira oladigan
turli xildagi mahsulotlar davlat siyosatini e'tiborga
olgan holda yetishtirilmoqda. Natijada
tarmoqning samaradorligi so`ngi yillarda
o`smoqda.
• O`simlikchilik tarmoqlarida yetishtirilayotgan
mahsulotlarning samaradorligi bir qancha
ko`rsatkichlar yordamida aniqlanadi.
• Ekin turlari bo`yicha 1 gektar maydondan
olingan hosil, ya'ni ekinlarning hosildorligi, oziqa
ekinlari bo`yicha qo`shimcha har gektardan
olingan oziqa birligi miqdori aniqlanadi.
• Bunda: Ex – ekin turlarining hosildorligi, sent/ga;
• O
b
– bir gektardan olingan oziqa birligi, sent/ga;
• Yax – yalpi olingan hosil, tonna yoki sen;
• Ob – jami olingan oziqa birligi, tonna yoki sen;
• Xm, Obm – hosil, oziqa birligi maydon, ga.
• Bir gektar ekin maydoniga, olingan bir sentner hosil
uchun sarflangan ishlab chiqarish xarajatlari (mehnat,
mablag`), ularning jami sarflangan mehnat va mablag`
xarajatlarini hosil olingan maydon yoki jami hosil
miqdoriga taqsimlash natijasida aniqlash mumkin.
Buning uchun ushbu formuladan foydalanish lozim:
• Bunda: X
ga
– 1 gektarga sarflangan ishlab chiqarish,
mehnat xarajatlari, so`m/ga, k
k
/ga;
• Ich
х
– ekin turlari bo`yicha ishlab chiqarish xarajatlari,
mln. so`m;
• М
х
–ekin turlari bo`yicha sarflangan mehnat sarfi, ming
kishi-kuni.
• Ekinlarning turlari bo`yicha ishlab chiqarish tannarxi. Uni
jami ishlab chiqarish xarajatlar summasining olingan
mahsulot miqdoriga nisbati bilan, ya'ni quyidagi formula
yordamida aniqlash mumkin:
• Bunda: Mtn – mahsulot turini etishtirish tannarxi,
so`m/tsen. Bu ko`rsatkich yetishtirilgan har bir
mahsulotning bir sentnari necha so`mga tushganligini
ko`rsatadi.
• har bir mahsulot turining rentabellilik darajasi aniqlanadi.
Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
• Bunda: R – har bir mahsulot turining, o`simlikchilikning
rentabellik darajasi, foizda;
• SF – olingan foyda.
• Respublika xukumati qishloq xo’jalik ekinlarining
maydonlarini diversifikatsiyalash bilan birgalikda
ularning unumdorligini oshirishga qaratilgan
chora tadbirlarni maqsadga muvofiq ravishda
tizimli qilib amalga oshirishga ham juda katta
e’tibor qaratdi.Jumladan: tezpishar,kam suv
talab etadigan,kasalga chidamli sezhosil
navlarini joriy etishga:
• -irrigatsiya-melioratsiya tadbirlarini amalga
oshirish;
• -barcha turdagi tadbirkorlikni mineral
o’g’itlar,yonilg’ilar bilan to’liq ta’minlash;
• -yangi, samarali texnikalar hamda innovatsion
texnologiyalar bilan ta’minlash;
• -davlat byudjetidan ajratilayotgan mablag’larni
ko’paytirish tijorat banklarining mablag’larini
ko’roq ajratish va jet-el investitsiyalarining
ko’lamini kengaytirish;
• -tarmoq xodimlarini moddiy va manaviy
rag’batlantirish va boshqalar.Bular ucun katta
mehnat va mablag’ sarflangan.
• 3. O`simlikchilik tarmoqlari iqtisodiyotini
rivojlantirish masalalari
• O`simlikchilik tarmoqlarining respublika hamda
qishloq xo`jalik korxonalari iqtisodiyotidagi
o`rnini, ahamiyatini e'tiborga olgan holda
kelajakda ularni rivojlantirish va samaradorligini
yuksaltirish eng asosiy vazifalardan biridir. Bu
muammoni ijobiy hal etish uchun, avvalo, erkin
bozor talablarini e'tiborga olgan holda qanday
turdagi dehqonchilik mahsulotlarini va qancha
miqdorda etishtirish zarurligini aniqlab olish
lozim
• O’simlikchilik mahsulotlari yetishtirishni
rivojlantirish va ularning samaradorligini
yuksaltirish yo’llari
• Ekstensiv va intensiv yo`llar:
•
а)O`simlikchilik mahsulotlari yalpi hosilini
ko`paytirish uchun:
• ekin maydonlarini kengaytirish;
• ekinlarning hosildorligini oshirish zarur.
•
b) Hosildorlikni oshirish uchun:
• ekin maydonlarining meliorativ holatini
yaxshilash;
• ekin maydonlarini suv bilan ta'minlash;
• urug`larni sermahsul, tezpishar navlarini ekish;
• mineral va organik o`g`itlardan meyorda oqilona
foydalanish;
• boshqa kimyoviy vositalardan samarali
foydalanish;
• agrotexnik tadbirlarni muddatida va sifatli
bajarish;
• almashlab ekishni joriy etish;
• ishchi va xizmatchilarni moddiy va ma'naviy
rag`batlantirish;
• ishlab chiqarish vositalaridan to`liq va samarali foydalanish lozim.
•
c)Mahsulot etishtirishda xarajatlarni tejash uchun:
• yangi texnikalarni, ilg`or texnologiyalarni joriy etish;
• mahsulot etishtirish jarayonlarini to`liq mexanizatsiyalashtirish;
• mehnatning yangi shakllarini tashkil etish kerak.
•
d) Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va ekinlarni maqsadga
muvofiq joylashtirish zarur.
•
e) Yetishtirilgan hosilni tashish va saqlash jarayonlarini samarali
tashkil etish lozim.
•
f) Mahsulotlarni bozor talablari asosida sotishni amalga oshirish
kerak.
• O`simlikchilik mahsulotlari etishtirishni, rivojlantirishning ikki yo`li –
ekstensiv va intensiv yo`li mavjud.
E’TIBORLARINGIZ UCHUN
RAHMAT!
| 