1-MAVZU: “EKSPERIMENTNI REJALASHTIRISH VA STATISTIK
TAXLIL” FANINING UMUMIY ASOSLARI.
LECTURE 1. GENERAL BASES OF THE SUBJECT "PLANNING
EXPERIMENTS AND STATISTICAL ANALYSIS"
Reja:
1. Dastlabki tushunchalar.
2. Ilmiy izlanishlarning algoritmi.
3. Tadqiqotlarni o‘tkazish bosqichlarning mazmuni va amalga oshirish yo‘llari
4. Respublikamiz avtosanoat majmuasi rivojlantirishda ilmiy tadqiqotlarning
o‘rni.
Tayanch iboralar:
Ilm fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni. Fan tushunchasi. Ilmiy tadqiqot. Ilmiy
izlanishlarning algoritmi. Ob’ekt. Vazifa. Modelning ifodalanishi. Eksprement va
uni bajarish. Tadqiqotlar o‘tkazish bosqichlari. Tahlil(analiz). Sintez.
Korreksiya(to‘g‘rilash). Natijani ifodalash. Ishlab chiqarishga tavsiya etish.
Ma’ruza maqsadi: Ilmiy izlanishlarning
umumiy algoritmi haqida
tushunchaga ega bo‘lish.
1. Dastlabki tushunchalar
Ilm-fan - ijtimoiy ongning eng muxim shakllaridan biridir. Uni turli
aspektlarda ko‘rib chiqish mumkin. Ammo amaliy maqsadlar uchun,
ilm-fanni
tabiatdagi qonuniyatlarni qidirish jarayoni sifatida ta’riflash mumkin. Bunda tabiat
juda keng ma’noda tushuniladi. Bu insonni, uning o‘zini xam qamrab olgan xolda,
atrofini o‘rab turuvchi barcha narsalardir. SHuningdek, qonuniyatlar xam tabiatda
mavjud bo‘lgan barcha ko‘rinishdagi o‘zaro bog‘lanishlarni qamrab oladi.
Ilm-fan tushunchasi ikki xil ma’noga ega ekanligiga axamiyat berish zarur. U
birinchidan, tabiatni o‘rganish jarayoni va ikkinchidan esa o‘rganish natijalarini
ifodalash bo‘ladi.
Mashina va jarayonlarni tadqiqot qilishda moddiy
va mehnat sarfini tejash,
hamda vaqtdan yutish maqsadida turli modellash usullari ishlatiladi. Masalan,
nihoyatda katta yoki juda kichik o’lchamdagi mashina qurilmasini laboratoriyada
tekshirish uchun uning qulay o’lchamdagi geometrik modeli yasaladi. Olingan
natijalarni haqiqiy mashinaga ko’chirish masshtab koeffitsientlari va o’xshashlik
mezonlari yordamida amalga oshiriladi. Ba’zi juda tez yoki nihoyatda sekin sodir
bo’ladigan jarayonlar uchun ham bu usuldan foydalansa bo’ladi. Bu misollar fizik
modellashga taalluqlidir.
Model deb tadqiqot jarayonida asl ob’ektni almashtiradigan va uni bevosita
o’rga-nish natijasida asl ob’ekt haqida yangi ma’lumotlar olinadigan xayoliy ideal
ob’ektga aytiladi [1]. Modellashtirish modellarni qurish, tadqiqot qilish va
ularni
joriy etish jarayonidan iborat.
Tizim (mashina) va jarayonlarning formallashgan ko’rinishdagi, ya’ni
matematika ti-liga o’tkazilgan ifodasi matematik bog’lanishlar deyiladi. Matematik
bog’lanishlar mashi-naning ishlashiga yoki jarayonning kechishiga ta’sir
ko’rsatuvchi asosiy omillarni qamrab olsa, uni matematik model deb atash mumkin
[2].
Matematik modellar qurish usullari hozirgi vaqtda tad-qiqotlarning har
yoqlama qulay usuliga aylangan. Bu usul qator sabablarga ko’ra turli jarayon va
tizimlarni tahlil qilish va hodisalarni o’zaro bog’liq
holda tekshirib xulosa
chiqarishning samarali vositasi bo’lib chiqdi. Birinchidan, u mashinalarni tadqiqot
qilish va ishlab chiqish jarayonlarini jadallashtirishga; ikkinchidan, ko’pincha
an’anaviy analitik usullar bilan yechilishga kel-maydigan
murakkab masalalarni
ham yechishga imkon beradi. Ko’pincha bu usullardan foydala-nib, turli
tizimlarning sifat ko’rsatkichlarini miqdoriy baholash, tizimlarni taqqoslash va hali
loyihalash bosqichidayoq eng yaxshisini tanlab olishga erishish mumkin. Matematik
modellash usulining uchinchi muhim xususiyati bo’lib, tizim (ob’ekt) larni
loyihalash va ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlarni ancha kamaytirish
mumkinligi hisoblanadi.
