Elektr texnik materiallar, ishlab chiqarishning turli tarmoqlari, fan va texnikada

1-MA’RUZA 
Materiallar tuzilishi va ularning xossalari. Qattiq jismlarning tuzilishi. Struktura 
va uning materiallar xossalariga ta’siri 
Reja: 
Materiallar o‘zaro bir-biridan fizik hamda kimyoviy xususiyatlari bilan farq qiladi. 
Elektron texnikasida ishlatiladigan materiallar 3 qismga bo‘linadi: 
1. Elektrontexnik 
2. Konstruksion 
3. Maxsus materiallar 
Materiallar 
Elektrotexnik 
Konstruksion
maxsus materiallar 
D
ie
le
k
tr
ik
Y
ar
im
o
‘t
k
az
g
ic
h
O
‘t
k
az
g
ic
h
O
‘t
k
az
u
v
ch
an
Y
ar
im
o
‘t
k
az
g
ic
h
O
‘t
k
az
m
ay
- 
d
ig
an
Kuchsiz magnit materiallar 
Kuchli magnit materiallar 
Elektrontexnika materiallari bu elektr va magnit maydonida ma’lum bir xususiyati 
bilan tavsiflanadi, bular amaliyotda elektr va magnit maydon ta’siri berilishiga qarab 
qo‘llaniladi. 
Elektrontexnik materiallar magnit maydonida 2 guruhga bo‘linadi: kuchli va 
kuchsiz magnit materiallar. 
Elektr maydonida ular 3 guruhga bo‘linadi: 
1. O‘tkazgichlar. 
2. YArimo‘tkazgichlar. 
3. Dielektriklar. 
Metallar - bu materiallarning xona haroratida solishtirma o‘tkazuvchanligi 
σ
=10
-6
-
÷ 10
-4
(Om 
·
sm) ni tashkil etadi. 
YArim o‘tkazgich materiallar – solishtirma o‘tkazuvchanligi xona haroratida 
σ
=10
-
4
÷ 10
10
(Om
·
sm) ni
tashkil etib, ularning elekrofizik xossasi metallardan farqli holda 
tashqi ta’sirga: yorug‘lik, bosim, elektr maydon hamda haroratga juda ta’sirchan bo‘ladi. 
Dielektrik materiallar - bu odatda solishtirma o‘tkazuvchanligi juda kichik bo‘lib, b 
= 10
10 
÷ 10
15
(Om 
·
cm) bo‘lgan va elektr xususiyati qutblangan qonuniyatiga
bo‘ysunuvchi material hisoblanadi. 
O‘tkazuvchan material deb - elektr o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lgan materiallarga 
aytiladi. Ularni texnikada qo‘llanilishiga sabab, normal haroratda juda yuqori solishtirma 
elektr o‘tkazuvchanlikka egaligidir. 
YArim o‘tkazgich material deb – o‘tkazuvchan va o‘tkazmaydigan (dielektrik) 
materiallar oralig‘idagi materiallarga aytiladi. 

Bularni 
boshqa 
materiallardan 
farqi 
solishtirma 
o‘tkazuvchanligi 
tok 
tashuvchilarning konsentratsiyasiga hamda tashqi energetik xolatiga, haroratga va 
yorug‘likka bog‘liqligidir. 
Dielektrik materiallar deb - elektr xususiyati qutblanishga bo‘ysinuvchi va 
solishtirma o‘tkazuvchanligi juda kichik bo‘lgan materiallarga aytiladi. Dielektrik 
materiallar 2 ga bo‘linadi: 
1. Passiv 
2. Aktiv (faol). 
Passiv dielektrik materiallar ko‘pincha elektro- izolyasiya sifatida qo‘llaniladi. 
Bunga misol qilib, oddiy kondensatorni olish mumkin. Aktiv dielektriklar ko‘pincha 
lazer texnikasida qo‘llaniladi. O‘tkazuvchan materiallarning solishtirma qarshiligi 
ρ
<10
-5
Om
·
m dielektrik materiallar qarshiligi esa 
ρ
<10 
8
Om
·
m . 
1.1. Kristallarning tuzilishi. Miller indekslari. 
Molekulalarning hosil bo‘lish mexanizmlari muhokama etilganda, bog‘lanish 
tabiatidan qat’iy nazar, molekula hosil qilayotgan atomlarga ikkita kuch ta’sir etishi qayd 
etilgan: katta masofalardayoq sezilarli bo‘lgan (uzoqdan ta’sir etuvchi) tortishish kuchlari 
va kichik masofalarda paydo bo‘ladigan va masofaning kamayishi bilan keskin ortib 
ketadigan (yaqindan ta’sir etuvchi) itarish kuchlari. 
Itarish va tortishish kuchlari bilan bog‘liq 
bo‘lgan W
i
va W
t 
potensial energiyalarning atomlar 
orasidagi masofaga bog‘lanishi, hamda 
sistemaning to‘la energiyasini masofaga bog‘liqligi
1-rasmda tasvirlangan. 
Atomlar orasidagi masofa r
o
bo‘lganda 
tortishish va itarish kuchlari tenglashadi, ya’ni 
ularning teng ta’sir etuvchisi nolga, sistemaning 
potensial energiyasi minimal qiymatga ega bo‘ladi, 
natijada sistema mustahkam muvozanat holatga 
erishadi. Mazkur xulosani ko‘psonli atomlar 
sistemasiga ham umumlashtirsak, undagi atomlar 
bir-biridan bir xil masofada joylashib mustahkam 
tuzilishga ega bo‘lgan va kristall deb atalgan qattiq 
jismni hosil qiladi
.
Demak, kristallarga ta’rif 
beradigan bo‘lsak – atom yoki ionlarning fazoda 
o‘zaro kimyoviy bog‘lanishi orqali tartibli va davriy joylashgan jismga aytiladi. 
Kristallning har bir atomi (molekulasi) energetik jihatdan potensial o‘rada joylashgani 
uchun u muvozanat holatidan erkin siljib keta olmasdan, faqat muvozanat holati atrofida 
tebranma harakat qilishi mumkin. Atomlarning issiqlik harakati energiyasi bog‘lanish 
energiyasidan ortib ketguniga qadar bu holat saqlanadi.
W
W
т
W 
r
o
1-rasm 
W 
r
W
т
W
и

x
y
z 
2-rasm 
YUqoridagi fikrlarni biz ikki atom orasidagi o‘zaro ta’sir mexanizmiga asoslanib 
chiqardik. Uch o‘lchovli kristallda har bir atomga uning atrofidagi boshqa atomlar ham 
ta’sir etishi tufayli natijaviy energiya ancha murakkab bo‘ladi. Turli yo‘nalishlarda 
atomlar orasidagi masofalar har xil bo‘ladi. Ammo, bayon etilgan manzara sifat jihatdan 
o‘zgarmaydi. Kristall tarkibidagi atomlar fazoda ma’lum va har bir moddaning o‘ziga 
xos qonuniyatlari bilan joylashgan bo‘ladi. Qayd etish lozimki, bir xil moddaning 
kristallari turlicha tuzilishga ham ega bo‘lishi mumkin. Bu xodisani polimorfizm 
deyiladi. Masalan: bor (V) elementining kristallari to‘rt xil ko‘rinishda, temirniki uch xil 
ko‘rinishda uchraydi. 
Kristallarninng fazoviy tuzilishini tavsiflashda kristall panjara tushunchasidan 
foydalaniladi. Kristall panjara tugunlarida atomlar joylashgan fazoviy to‘rdan iborat. Uni 
quyidagicha qurish mumkin: x,y,z o‘qlaridan tashkil topgan koordinatalar sistemasining 
(albatta, faqat to‘g‘ri burchakli bo‘lishi shart emas) boshiga berilgan moddaning bir 
atomini joylashtirib, o‘qlar bo‘yicha o‘lchamlari atomlarning muvozanat holatlariga mos, 
bazaviy vektorlar deb atalgan 

Download 118,57 Kb.