Elektr toki — elektr zaryadlarining tartibli harakati. Elektr toki paydo boʻlishi va doimo paydo boʻlib turishi uchun:
moddada erkin elektr zaryadlari;
ularni tartibli harakatga keltiruvchi elektr maydon;
zanjir berk boʻlishi kerak.
Zaryadli zarralar tok tashuvchilar deb ataladi. Metallar va yarimoʻtkazgichlarda tok tashuvchilar elektronlardan, elektrolitlarda musbat va manfiy ionlardan, ionlashgan gazlarda musbat va manfiy ionlar hamda elektronlardan iborat.
Zaryadli zarralarning elektr maydon taʼsirida jismga nisbatan koʻchishi natijasida vujudga keladigan Elektr toki oʻtkazuvchanlik toki deb, zaryadlangan makroskopik jism (masalan, suyuqlik yoki gaz)larning koʻchishidan yuzaga keladigan elektr toki konveksion tok deb ataladi. Siljish toki deb ataladigan tok ham mavjud. Bu tok zaryadlar harakatiga bogʻliq boʻlmay, balki elektr maydon kuchlanganligining vaqt boʻyicha oʻzgarishiga mutanosib (proporsional) boʻladi. Siljish toki magnit maydon hosil qilish xususiyati jihatidangina oʻtkazuvchanlik va konveksion tokka ekvivalentdir.
Elektr tokining mavjudligini tok tufayli yuz beradigan quyidagi taʼsir yoki hodisalarga qarab bilish mumkin:
issiqlik taʼsiri — tok oʻtayotganda oʻtkazgich (oʻta oʻtkazgich bundan istisno) qiziydi;
kimyoviy taʼsiri — Elektr toki oʻtkazgichning kimyoviy tarkibini oʻzgartiradi (masalan, elektroliz hodisasi);
magnit taʼsiri (masalan, tokli oʻtkazgich yonida magnit milining ogʻishi, elektromagnitlar);
kuch taʼsiri (masalan, magnit maydonida tokli oʻtkazgichning ogʻishi, elektr dvigatellar);
yorugʻlik taʼsiri (masalan, siyraklangan gazlarda razryad, elektr yoyi). Tok kuchi ampermetr, milliampermetr, mikroampermetr va galʼvanometr bilan oʻlchanadi.
Zaryadlarning tartibli harakatiga oʻzgarmas tok dеb ataladi. Tokning yo’nalishi sifatida musbat zaryadlarning harakat yo’nalishi qabul qilingan. elektr tokining ishi nima
Elektr zaryadining harakati elektr toki sifatida tanilgan, uning intensivligi odatda amperlarda o'lchanadi. Oqim har qanday harakatlanuvchi zaryadlangan zarralardan iborat bo'lishi mumkin; ko'pincha bu elektronlar, ammo harakatdagi har qanday zaryad oqimni tashkil qiladi. Elektr toki ba'zi narsalar, elektr o'tkazgichlar orqali o'tishi mumkin, lekin elektr izolyatoridan o'tmaydi.
Tarixiy Konvensiyaga ko'ra, ijobiy oqim o'z ichiga olgan har qanday musbat zaryad bilan bir xil oqim yo'nalishiga ega yoki kontaktlarning zanglashiga olib keladigan eng ijobiy qismidan eng salbiy qismiga o'tish deb ta'riflanadi. Shu tarzda belgilangan oqim an'anaviy oqim deb ataladi. Salbiy zaryadlangan elektronlarning an atrofida harakatlanishi elektr davri, oqimning eng tanish shakllaridan biri, shuning uchun elektronlarga teskari yo'nalishda ijobiy hisoblanadi. biroq, sharoitga qarab, elektr toki har ikki yo'nalishda yoki hatto bir vaqtning o'zida ikkala yo'nalishda ham zaryadlangan zarralar oqimidan iborat bo'lishi mumkin. Ushbu vaziyatni soddalashtirish uchun ijobiy-salbiy Konventsiya keng qo'llaniladi.
Elektr yoyi elektr tokining energetik namoyishini ta'minlaydi.
Elektr tokining materialdan o'tishi jarayoni elektr o'tkazuvchanligi deb ataladi va uning tabiati zaryadlangan zarralar va ular harakatlanadigan materialga qarab farq qiladi. Elektr toklariga misollar kiradi metall o'tkazuvchanlik, bu erda elektronlar metall kabi o'tkazgich orqali oqadi va elektroliz, bu erda ionlar (zaryadlangan atomlar) suyuqliklar orqali yoki elektr uchqunlari kabi plazmalar orqali oqadi. Zarrachalarning o'zi juda sekin harakatlanishi mumkin bo'lsa-da, ba'zida o'rtacha siljish tezligi bilan sekundiga millimetrning faqat fraktsiyalari, ularni boshqaradigan elektr maydoni yorug'lik tezligiga yaqin tarqaladi va elektr signallarining simlar bo'ylab tez o'tishiga imkon beradi.
Hozirgi sabablar tarixan uning mavjudligini tan olish vositasi bo'lgan bir nechta kuzatiladigan effektlar. Voltaik qoziqdan suv oqimi bilan parchalanishi mumkinligini 1800 yilda Nikolson va Karlisl kashf etgan, bu jarayon endi elektroliz deb nomlanadi. Ularning ishi 1833 yilda Maykl Faradey tomonidan ancha kengaytirildi. Qarshilik orqali oqim mahalliy isitishni keltirib chiqaradi, bu ta'sir Jeyms Preskott Joule 1840 yilda matematik tarzda o'rgangan. oqim bilan bog'liq eng muhim kashfiyotlardan biri tasodifan 1820 yilda Xans Kristian Dikkrsted tomonidan qilingan, ma'ruza tayyorlash paytida u magnit kompas ignasini bezovta qiladigan simdagi oqimga guvoh bo'lgan. u elektromagnetizm kashf qilgan, elektr va magnit o'rtasidagi fundamental o'zaro. Elektr yoylari natijasida hosil bo'ladigan elektromagnit chiqindilar darajasi elektromagnit parazitlarni hosil qilish uchun etarlicha yuqori, bu esa qo'shni uskunalarning ishlashiga zarar etkazishi mumkin.
Muhandislik yoki maishiy dasturlarda oqim ko'pincha to'g'ridan-to'g'ri oqim (DC) yoki o'zgaruvchan tok (AC) sifatida tavsiflanadi. Bu atamalar oqimning vaqt bo'yicha qanday o'zgarishini bildiradi. To'g'ridan-to'g'ri oqim, masalan, batareyadan ishlab chiqarilgan va aksariyat elektron qurilmalar tomonidan talab qilinadigan, kontaktlarning zanglashiga olib keladigan musbat qismidan salbiygacha bo'lgan bir tomonlama oqimdir. Agar eng keng tarqalganidek, bu oqim elektronlar tomonidan olib borilsa, ular teskari yo'nalishda sayohat qilishadi. O'zgaruvchan tok-bu yo'nalishni qayta-qayta o'zgartiradigan har qanday oqim; deyarli har doim bu sinus to'lqin shaklini oladi. o'zgaruvchan tok shunday qilib, zaryad vaqt o'tishi bilan aniq masofani harakatlantirmasdan o'tkazgich ichida oldinga va orqaga zarba beradi. O'zgaruvchan tokning vaqt bo'yicha o'rtacha qiymati nolga teng, lekin u energiyani avval bir yo'nalishda, keyin esa teskari yo'nalishda etkazib beradi. O'zgaruvchan tok induktivlik va sig'im kabi barqaror holatdagi to'g'ridan-to'g'ri oqim ostida kuzatilmaydigan elektr xususiyatlariga ta'sir qiladi. biroq, bu xususiyatlar, birinchi marta quvvatlanganda, o'tkinchi davrlarga duchor bo'lganda muhim bo'lishi mumkin. Mantiyadagi konveksiya gravitatsion turg‘unlikning faqat ma’lum chegaraviy parametrlari mavjudligida rivojlanishi mumkin. Nazariy hisoblar shuni ko‘rsatadiki, konveksiyaning vujudga kelish sharti sifatida Reley sonining kritik miqdorining oshishi ahamiyatga ega, bunda Birinchi ko‘paytuvchi ~ o ‘rganilayotgan qatlamaning osti va ustidagi zichlikning nisbiy farqini aks ettiradi. Bu zichlik o ‘zgarish ko‘rsatkichi hisoblanadi. Ikkinchi ko‘paytuvchi og‘irlik kuchi tezlashuvini (g), qatlam qalinligini (h), uning kinematik qovushqoqligini (v) va harorat o‘tkazish koeffitsiyentini aks ettiradi. Bunda kinematik qovushqoqlik modda qovushqoqligining zichligiga bo‘lgan nisbatini o = ^ /) aks ettiradi va stokslarda o‘lchanadi (sm2/s). Harorat o ‘tkazish koeffitsiyenti * = bunda x - issiqlik o'tkazuvchanlik, s - esa nisbiy issiqliq sig‘imi. Bir stoks shunday kinematik qayishqoqlikka tengki, unda lg/sm3 bo‘lgan muhitning dinamik qayishqoqligi 1 Puazgateng bo‘ladi. Yuqoriga harakatlanuvchi oqimlar mantiya va yadro chegarasidan boshlanadi. Bu yerda, mantiyani kremniy oksidi, alyuminiy, magniy va kalsiy oksidlari bilan boyishiga olib keluvchi moddalaming gravitatsion differensiatsiyasi amalga oshadi. Mantiya asosida yuqoridagi qatlardan 0,05 g/sm3 ga farq qiluvchi zichlik anomaliyalari hosil bo‘ladi. Bu esa qizigan yengil massaning yuqoriga ko‘tarilish imkoniyatini yaratadi. Ular yer yuzasiga modda va energiyani olib chiqadi, ya’ni konvektiv oqim to‘la amalga oshadi. Uning masshtabi yadro va mantiya chegarasidagi jarayonlar bilan, ya’ni Yer yadrosi o ‘sish jadalligi bilan bog‘liq. Yer yuzasida bunday modda va energiya chiqadigan joy okeanlardagi 0 ‘rta-okean tog‘ tizmalari va ulardagi «qora kashandalar», rift sistemalari hamda «issiqlik nuqtalari» va neftgazli hududlarda xaritalangan «chuqurlik issiq massasi harakatlanuvchi kanallar». Litosfera plitalari kinetik energiyani litosferaning asta-sekin sovushi, uning qalinligi va zichligi oshishi hisobiga oladi. Litosferaning ostki yuzasi energiya manbaidan ( 0 ‘rta-okean tizmasi o‘qi bo‘yicha plyumning chiqishi) uzoqlashgan sari pasayib boradi,
|
