ELEKTR TOKI VA UNING XARAKTERISTIKASI
Kirish.
Kundalik hayotimizda moddiy va maʼnaviy resurslar muhim boʻlgani
kabi. “ Elekt toki” ham hayotimizning bir ajralmas boʻlagi sifatida boʻlib kelmoqda.
Uni oʻrganishimizdan maqsad, elektr-energiya tarmoqlari
sohasini yanada tez
suratlarda rivojlantirish, paydo boʻlishi va uzatilishidagi muammolarning soha
mutahasislari tomonidan uni bartaraf etish toʻgʻrisida sohada yangicha izlanishlar olib
borilmoqda. Bu sohaga qiziqqan oʻquvchilar uchun: “Malumki, elektr va issiqlikning
eng yaxshi oʻtkazuvchisi bu kumushdir.
Shuni aytish mumkinki, mis simlarning
kumush simlardan koʻra elektr qurilmalarda ishlatilishining sababi shundaki, ikki
oʻtkazuvchan element bu biz bilgan mis boʻlib, u bir muncha arzonroq.
Shu bilan
birgalikda, elektr tokining tezligi deyarli yorugʻlik tarqalish tezligiga toʻgʻri keladi.
Biroq 1746-yilda buni hali hech kim bilmas edi. Qiziquvchan Fransuz ruhoniysi va
fizigi Jan-Antuan Nollet tajriba oʻtkazishga qaror qildi. U 180 ta rohibni temir simlar
bilan bogʻlab, soʻngra bir yil avval oʻzi ihtiro qilgan Leyden qutilaridan batareyani
zaryadsizlantirdi. Hamma rohiblar bir vaqtning oʻzida elektr toki urushiga munosabat
bildirganligi sababli, Nolle oqim tezligi juda yuqori degan hulosaga kelindi.
Asosiy qisim.
Olimlarimizning koʻplab izlanishlari natijasida biz sizga yetkazib
bermoqchi boʻlgan elektr toki va uning xarakteristikalari haqida toʻxtalinar ekan, elektr
energiyasini ishlab chiqarishning yanada samarali va yuqori quvvat olishga bo`lgan
intilish zamirida yuqori effektli energiya manbalari kashf
qilinmoqda bu sohaning
istiqboli atom energiyasi orqali kuchaytirildi. 1950-yillardan boshlab u
149
butun dunyoda rivojlana boshladi. 1951-yilda elektr energiyasi birinchi martta
Amerikaning EBR-I reaktri deb nomlanadigan yadro reaktridan ishlab chiqarildi. XX
asrning boshlarida elekt energiyasi tijorat maqsadlarida
va shuningdek jamoat
extiyojlari uchun kengayishda davom etdi. Biz hozirgi vaqtda elektr hodisasi va
qonunlarining zamon fan-texnikasini oʻrganishda katta ahamiyatga ega ekanligini
inkor qilib boʻlmaydi. Shuning uchun ham turli hil elektr
mashina va asboblarning
ishlanishini tushunib olish, elektrning hususiyati va qonunlarini oz boʻlsa ham bilib
olishimiz shart.
Tok oʻzi nima? U haqida tushuncha.
Elektr zaryadlarining bir tomonlama oqimi elektr toki deb yuritiladi.
Zaryadlarning qaysi tomonga harakat qilishidan qatiy nazar elektr toking yoʻnalishi
shartli ravishda musbat zaryadlarning harakat yoʻnalishida deb qabul qilingan.
+q
1
va
-
q
2
zaryadlar qaysi tomon harakat qilsa ham, bir birida tok mavj boʻladi, ammo uning
yoʻnalishi kelishilgan tomonga qarab yoʻnalganligi koʻrsatiladi. Masalan eritmalarda
umuman biror muhitdagi
-q
2
zaryadlar bir tomonga harakat qilib
I
2
tokni,
+q
1
zaryad
unga qarama-qarshi tomonga harakat qilib
I
1
tokni hosil qilsa, bu toklarning yoʻnalishi
bir tomonlama deb olinadi. Yani tok hosil qiladigan zaryadlar q=q
1
+(-q
2
) elaktr tok esa
I = I
1
+I
2
boʻladi.
1-
rasm. Elektr tokining oʻtkazgichda hosil boʻlish jarayoni.
Metallarda erkin elektronlar tartibsiz harakatlanadi, bundan tok hosil boʻlmaydi
bunga sabab elaktronlar bir tomonlama harakatlanganda bu elektronlarning harakat
yoʻnalishi teskari yoʻnalgan elektr toki mavjud deb hisoblaymiz. Negaki, qachon
oʻtkazgich boʻylab zaryadlangan zarralar +q va -q lar tatibli
harakatda ishtirok etar
ekan oʻshandagina tok hosil boʻlib, u yerda kuchli reaksiya jarayonlari ketadi. Biroq
qarama-qarshi ishorali zaryadga ega boʻlgan juda koʻp elektron va atom yadrolaridan
tashkil topgan jisimlar tartibli harakatlanganda hech vaqt elekt toki hosil boʻlmaydi.
Chunki musbat va manfiy zaryadlar oʻzaro kompetsatsiyalanishi natijasida har
