ELEKTR TOKI VA UNING XARAKTERISTIKASI
Kirish.
Kundalik hayotimizda moddiy va maʼnaviy resurslar muhim boʻlgani
kabi. “ Elekt toki” ham hayotimizning bir ajralmas boʻlagi sifatida boʻlib kelmoqda.
Uni oʻrganishimizdan maqsad, elektr-energiya tarmoqlari
sohasini yanada tez
suratlarda rivojlantirish, paydo boʻlishi va uzatilishidagi
muammolarning soha
mutahasislari tomonidan uni bartaraf etish toʻgʻrisida sohada yangicha izlanishlar olib
borilmoqda. Bu sohaga qiziqqan oʻquvchilar uchun: “Malumki, elektr va issiqlikning
eng yaxshi oʻtkazuvchisi bu kumushdir. Shuni aytish mumkinki,
mis simlarning
kumush simlardan koʻra elektr qurilmalarda ishlatilishining sababi shundaki, ikki
oʻtkazuvchan element bu biz bilgan mis boʻlib, u bir muncha arzonroq.
Shu bilan
birgalikda, elektr tokining tezligi deyarli yorugʻlik tarqalish tezligiga toʻgʻri keladi.
Biroq 1746-yilda buni hali hech kim bilmas edi. Qiziquvchan Fransuz ruhoniysi va
fizigi Jan-Antuan Nollet tajriba oʻtkazishga qaror qildi. U 180 ta rohibni temir simlar
bilan bogʻlab, soʻngra bir yil avval oʻzi ihtiro qilgan Leyden qutilaridan batareyani
zaryadsizlantirdi. Hamma rohiblar bir vaqtning oʻzida elektr toki urushiga munosabat
bildirganligi sababli, Nolle oqim tezligi juda yuqori degan hulosaga kelindi.
Tok oʻzi nima? U haqida tushuncha.
Elektr zaryadlarining bir tomonlama oqimi elektr toki deb yuritiladi.
Zaryadlarning qaysi tomonga harakat qilishidan qatiy nazar elektr toking yoʻnalishi
shartli ravishda musbat zaryadlarning harakat yoʻnalishida deb qabul qilingan.
+q
1
va
-
q
2
zaryadlar qaysi tomon harakat qilsa ham, bir birida tok mavj boʻladi, ammo uning
yoʻnalishi kelishilgan tomonga qarab yoʻnalganligi koʻrsatiladi. Masalan eritmalarda
umuman biror muhitdagi
-q
2
zaryadlar bir tomonga harakat qilib
I
2
tokni,
+q
1
zaryad
unga qarama-qarshi tomonga harakat qilib
I
1
tokni hosil qilsa, bu toklarning yoʻnalishi
bir tomonlama deb olinadi. Yani tok hosil qiladigan zaryadlar q=q
1
+(-q
2
) elaktr tok esa
I = I
1
+I
2
boʻladi.
bunga sabab elaktronlar bir tomonlama harakatlanganda
bu elektronlarning
harakat yoʻnalishi teskari yoʻnalgan elektr toki mavjud deb hisoblaymiz. Negaki,
qachon oʻtkazgich boʻylab zaryadlangan zarralar +q va -q lar tatibli harakatda ishtirok
etar ekan oʻshandagina tok hosil boʻlib, u yerda kuchli reaksiya jarayonlari ketadi.
Biroq qarama-qarshi ishorali zaryadga ega boʻlgan juda koʻp
elektron va atom
yadrolaridan tashkil topgan jisimlar tartibli harakatlanganda hech vaqt elekt toki hosil
boʻlmaydi. Chunki musbat va manfiy zaryadlar oʻzaro kompetsatsiyalanishi
natijasida har
